12 İyun 2017 09:46
3 346
12 Punto 14 Punto 16 Punto 18 Punto

“Günah" anlayışının özü bəşəri həm də kölələşdirmiş oldu, insan həyatdan qorxmağa başladı. Yanlış interpretasiyalar idi. Peşmanlıq, günah... Səhv etmək həyatın tərkibinə daxildir. Gündüz və gecə kimi.

Teleqraf.com filosof Müşfiq Ötgünlə müsahibəni təqdim edir.

– Müşfiq bəy, sizi hər yerdə filosof kimi təqdim edirlər. Maraqlıdır, özünüzü filosof hesab edirsinizmi?

– Geniş yayılmış illüziyaya görə filosof adlanmaq olmazmış. Yazarlar, rəssamlar, alimlər əvvəl olub, indi də var, amma filosoflar dinozavrlar kimi qırılıblar, onlar keçmişdə qalıblar. Olsa-olsa, Qərbdə ola bilər, bizdə yox. Bunlar hamısı önyarğılardır. Fəlsəfi refleksiyası olan adam filosofdur. Onun uğur dərəcəsi isə ayrı söhbətin mövzusudur. Digər peşələrdə olduğu kimi.

– Fəlsəfi refleksiya anlayışını izah edə bilərsinizmi?

– Məsələn, Rabindranat Taqor deyir: "Dünya qəlbimi iztirabla öpüb əvəzində ona nəğmə deməyimi xahiş etdi". Bu, şairin yaranmasının sirridir. Filosofun yaranması isə həyata fəlsəfi refleksiya ilə cavab verməsilə bağlıdır. Yəni anlamaq, ümumiləşdirmək, mahiyyətinə varmaq aktı ilə.

– Yazırsınız ki, heç nəyə peşman deyiləm. Sizcə, peşmanlıq hissi nələrisə dəyişməyə qadirdir, yoxsa mənasız bir hissdir?

– Peşmanlıq mürəkkəb hadisədir. İnsanın həyatında ondan dərs almaq mərhələsi olmalıdır. Bir gün daha böyük dərs almaq zamanı gəlir. Anlayırsan ki, bütün səhvlərin hamısı doğru olub. O səhvlərə görə dolayısı ilə həyatla tanış olurdun. “Günah" anlayışının özü bəşəri həm də kölələşdirmiş oldu, insan həyatdan qorxmağa başladı. Yanlış interpretasiyalar idi. Peşmanlıq, günah... Səhv etmək həyatın tərkibinə daxildir. Gündüz və gecə kimi. Sadəcə, bizi həmişə danladılar. Əvvəlcə valideynlər, sonra müəllimlər, sonra bu məqamı müdirlərimiz istismar etməyə başladı... Nəticədə insan özü ilə münaqişəyə girmiş oldu. Kimsə olmayanda hər uğursuzluğunda özü-özünü danlamağa başladı. Bu xəstəlikdir.

Yazdığıma gəldikə isə bəli, heç nəyə peşman deyiləm. Məni indiki halıma təkcə uğurlarım deyil, həm də uğursuzluqlarım da gətirib. İkisini də dəyərləndirmək lazımdır. Uğursuzluqlarım da uğurum idi.

İnsan üçün ən çətin olan özünü bağışlamaqdır. O yazımda bunu anlatmağa çalışmışdım.

İnsan öz beyninin yalnız on faizini işlədə bilir. Sizcə, yerdə qalan doxsan faizin işləməsinə insana niyə məhdudiyyət qoyulub?

– İnsanın beynini işlətmə dərəcəsi barədə rəqəmləri heç zaman ciddiyə almamışam. Neyronların fəallığını ölçmək-filan mənə maraqlı olmayıb. Maraqlı olsa idi, fizioloq olardım, filosof yox. Əminəm ki, on faiz söhbəti sadəcə, bir klişedir.

– Amma bu kilşelər yaşayır...

– Bəli... Təəssüf ki, elmi-populyar ədəbiyyatda belə klişelər uzun müddət yaşayır. Amma o məsələ ki, insanların çoxu tənbəldir və öz idraklarından demk olar ki, istifadə etmirlər, bununla razıyam. İnsanların çoxu prokat ağılla yaşayır. Prokat fikirlər, prokat yanaşmalarla, hətta duyğularla. Cəmiyyətdə hansılar “dəbdirsə” onlarla.

İnsana heç bir məhdudiyyət qoyulmayıb. İnsan olmağın ilahiliyi də bundadır. Uça bilməzdi, təyyarə düzəltdi, uçdu. Beyninin yaddaşı balaca idi, əməliyyat sürəti zəif idi, kompüterlər düzəltdi. İnsanın boylana bilməyəcəyi sirr yoxdur. O, bunu hiss edir. Buna görə də özünü çox sevir. Amma adamların çoxu yuxulu yaşayır. Özgə həyatını yaşayırmış kimi. Öz ağlından da demək olar ki, istifadə etmir. Onların bu cəhətlərindən din missionerləri və siyasətçilər yaxşı istifadə edirlər. Onlara ağıl verirlər. Hansı ağıl sərf edirsə onu. Sonra da manipulyasiya edirlər onlarla. Marionetlərlə manipulyasiya edən təki.

Dini inancınız varmı?

– Heç bir dinə aidiyyatı olmadığı üçün dini sayılmaz. Amma inancım var, təbii. Dinlər komplekslərdir. Əsrlərlə yaradılmış, formalaşdırılmış düşüncə və davranış kompleksləri. Məndən dindar çıxmadı. Xristianlara Məhəmməddən danışdım, ağızlarını büzdülər. Müsəlmanlara Buddadan - eyni reaksiya. Bəhailərə Oşodan danışdım, narazı qaldılar. Krişnaçılar Prabhupadadan ağıllı adam tanımırlar... Heç bir dini sistem mənə uyğun olmadı. Problem də deyil. İnsan öz-özlüyündə elə yoldur, həyat - məbəd, fəaliyyəti isə ibadətidir.

Sizcə, bir dindarın ateist olmağına səbəb nə ola bilər? Və ya bir ateistin dönüb dindar olmasına. İnnacları psixoloji hal hesab etmək olarmı?

– Doğulandan kiminsə tələsində oluruq biz. Valideynlər müsəlmandırlarsa, biz də müsəlman oluruq, yəhudidirlərsə - yəhudi, ateistdirlərsə - ateist... Ağlımızı həmişə kimlərsə formalaşdırmağa çalışır. Sonra məktəb, siyasətçilər və s. Təbii ki, bu, insanın ömüründə təsirsiz keçmir. İnsan tez-tez özündən məyus olur. Bir “ağılı” tərk edib digərinə meyllənir. Əks tərəfdən baxmaq istəyi yaranır adətən. Və mən bunu yaxşı hal hesab edirəm. Özümdə belə olub çünki. Titrədə-titrədə sağalır adam axırda. Sakitləşir, öz ağlını işlətməyə başlayır. Özgə ağlından asılılığını rədd edir. Əsil azadlıq da özgə ağılından azad olmaqdır. Bu, müdrikləri saymamaq anlamına gəlmir. Dünyaya öz gözü ilə baxmaq anlamına gəlir. İnsan kimi doğulmaq anlamına gəlir.

Yəni müdrikləri saymamaq yaxşı bir şeydirmi?

– Mən elə demədim axı. Əgər sən ağıllısansa, demək, səndən əvvəl də ağıllılar olub. Onlara qarşı niyə hörmətsiz olasan ki? Onlar sənin qardaşlarındır. Və səndən başqa da ağıllılar həmişə var.

– Müşfiq bəy, təkamül nəzəriyyəsi tez-tez müzakirə olunur. Bu nəzəriyyə nə vaxta kimi aktual olacaq?

– Mənim üçün bu nəzəriyyə heç zaman aktual olmayıb. Bu disskusiyalara qarışmamışam. Açığı bu səbəbdən də Darvini oxumadım. Yalnız orta məktəbdən nə bilirəmsə, ağlımda onlardır. Amma anladığım odur ki, Darvinə qarşı çıxanlar onun, insanla digər canlılar arasındakı qohumluğa işarə etməsini bağışlaya bilmirlər. Halbuki, insan embrionunun ana bətnindəki inkişaf mərhələlərinə baxsınlar. Bütün canlılarla qohumluğumuza sübutdur. Biz Yer əhliyik. Həyatın yaranması sirrinə isə elm getdikcə daha çox yaxınlaşacaq. Öz-özlüyündə "təkamül" ideyası Tanrını da inkar etmir. Quranda, "biz yaradılışı sudan başladıq" kimi bir ayə var. Tanrı təkamüldən niyə istifadə etməsin ki?

– Dünyanın sonu sizcə, yaxınlaşırmı?

– Bilmirəm. İnsan indi çox böyük dağıdıcı gücə sahiblənib, lakin mənəvi baxımdan əsas etibarı neandertal kimi aparır özünü. Yəni ayrı-ayrı mənəvi güc sahibləri var, mədəniyyət var. Lakin dünyanı siyasətçilər idarə edir. Onlar isə mahiyyətcə az dəyişiblər. Əsrlər əvvəl olduğu kimi zəbtçidirlər, quldar psixologiyasına malikdirlər. Parçalamaq, qazanmaq ehtirasında dünyanı təhlükələrə də ata bilərlər. Çoxluq isə amorfdur. Təhlükəli vəziyyətdir. Lakin apokalipsik əhvalda da deyiləm. Dünyanın mənasından həzz almağa çalışıram.

– Bəs başqa bir dünyanın varlığına inanmırsınız?

– Həyatın sonlu olduğuna inanmıram. Məchuldan gəlib burda şüur işığında özümüzə baxdıq, ölərək yenə məchula qayıdacağıq. Oralar necə olacaq? Kim bilir? Varlıq sonsuz, variasiyalar tükənməz. O barədə çox düşünmürəm, sadəcə. Burdakı həyatı müşahidə edirəm. Nağıllara da çox etibar etmirəm. Dinləmək olar, amma yoxlanılması mümkün olmayan şeylərdə israr etmək axmaqlıq əlamətidir. Amma həyatın sonsuzluğuna və gerçəkliyin tək gördüyümüzlə yekunlaşmadığına inanıram.

– Allahın varlığını necə, qəbul edirsiniz?

– Fəlsəfi olaraq mənim üçün varlıq özlüyündə aşkarlanmış mövcudluqla qeybin vəhdətidir. Mövcudluq qeyb fonundan möcüzə təsiri buraxır adamın qəlbinə. Mövcudluğu qeybin fonunda izləmək fəlsəfi həzzdir. Ona görə də bu dünyanı "o dünyaya" qarşı qoymaq mənə çatmadı.

Ümumiyyətlə, sizin inanc yeriniz nədir?

– Mənim inanc yerim? Məsələn, bu səhər Feysbukda belə bir status yazdım: "Uşaqlar həyatın mənbəyinin mütləq gözəlliyinə işarə edirlər". Bütün canlıların balası bu mesajı özündə daşıyır. Mənim üçün o mənbədir Allah. Mən ona etibar edirəm. Hansısa müsəlmanın, xristiyanın və ya krişnaçının tanrı təsəvvürləri ilə üst-üstə düşən yeri də ola bilər, düşməyən yeri də.

Bilirsiniz, dinlər anlayışların unifikasiyasını həyata keçirdilər. İmkan vermədilər ki, hər kəs öz anlamını izah etsin. Öz dünyasını aşkarlasın. Dedilər ki, mütləq unifikasiya olmalıdır. Bu səbəbdən də bir-biri ilə döyüşdülər, kin bəslədilər. O niyə fərqli anlayır bunu? Bu niyə belə düşünür? Kasıblaşdırdı dünyanı bu zorakı unifikasiya cəhdi. Və qana bələdi. Hələ də döyüşürlər bunun üstündə. Halbuki Quran deyir: “Biz sizi müxtəlif yaratdıq ki, bir birinizi tanıyasınız". Yəni bu sual özü də o "travmanın" izlərini daşıyır.

– Ali məktəblərdə tədris olunan fəlsəfə kitablarından oxumusunuzmu? Məsələn, Zeynəddin müəllimin müəllifi olduğu kitabları.

– Bəli, fəlsəfədən iyrəndirmək üçün əla vəsaitlərdir. Ümumiyyətlə, fəlsəfənin tədrisi acınacaqlı vəziyyətdədir. Normal dərslik yoxdur.

Niyazi Mehdinin və Əlisa Nicatın tərcümələrindən başqa fəlsəfə iyi gələn vəsaitlər yoxdur, demək olar ki. Təbii, bu mənim fikrimdir. Razılaşmayanlar olacaq, bilirəm.

– Müşfiq bəy, ali təhsilinizi harda almısınız?

– Neft-Kimya institutunun Sumqayıt filialında. İndi ora SDU olub.

– Yəqin ki, orda fəlsəfə dərsləri keçirdiniz. Kimlərin kitablarını oxuyurdunuz?

– Bizim vaxtımızda səhv etmirəmsə Fuad Qasımzadənin marksist fəlsəfə kitablarından keirdilər. Onda da ürəyim bulandı, müəllimə üsyan etdim. Dedim, fəlsəfə budursa, tüpürüm bu fəlsəfəyə. Müəlliməm Leninqradda bitirmişdi. Anlayışlı yanaşdı. Mənə o zaman SSRİ-də ən yaxşı dərslik sayılan Afanasyevin dərs vəsaitini gətirdi, rusca. Orda bir məna vardı. Müəllif ağıllı idi. Bundan başqa, arada qeyri-marksist fəlsəfədən ləzzətli sitatlar da gətirirdi. Bir sözlə barışdırdı məni fəlsəfə ilə.

Ümumiyyətlə, fəlsəfi ruhlu müəllifimiz varmı? Yəni azərbaycanlı müəllif. Ciddi fəlsədi fikirləri və təhlilləri olan müəllif tanıyırsınızmı?

– Təbii ki, var. Asif Ata, Niyazi Mehdi, Rəhman Bədəlov, Ağalar Məmmədov... Çox deyillər, iki əlin barmaqlarını keçməz. Yəni zəmanəyə reverans yoxdur onların əsərlərində, təmiz düşüncə işi var, daxili azadlıq var.

– Əgər ali məktəblərdə normal fəlsəfə dərsliyi yoxdursa, fəlsəfi dayazlığa görə tələbələri qınamaq olarmı?

– Tələbələri qınamaq olmaz, əlbəttə. Ədəbiyyat baxımından vəziyyət bərbaddır. İnciməsinlər, o qədər dərslik yazılıb, amma oxunaqlı deyil. Maraqlı deyil. Tələbəni qorxutmaq üçün yazılıblar sanki. Bol termin və sıfır məna. Tələbələrə yalnız bir şey məsləhət görürəm həmişə. Rus, ingilis dillərini öyrənsinlər və elmi ədəbiyyat oxusunlar. Balaca xalqıq, tərcümələrimiz çox cüzidir. Yəni təkcə azərbaycan dilində mütaliə edərək, normal mütəxəssis olmaq şansı yoxdur. 30 il əvvəl də belə idi vəziyyət, indi də belədir. Məncə, 30 il sonra da belə olacaq. Dil öyrənmək lazımdır.

– Tərcümə Mərkəzi tərcümə işini lazımınca görə bilmirmi? Axı, hamı dil öyrənə bilmir. Xarici dil bilmirsə, normal mütəxəssis olmaq ehtimalımız yoxdurmu?

– Məsələ Tərcümə Mərkəzində deyil. Tərcümələr edilir və ediləcək də. Amma hər gün yeni ədəbiyyat da yaranır. Biz bu marafonu uduzmuşuq. 10 milyonluq xalq üçün məncə, bu vəzifə mümkünsüzdür. Tutalım, biz yaxşı dərsliklər işini də həll edə bilərik, bir 10 ilə. Amma mütəxəssis olmaq üçün dərsliklər və müəllimlərin mühazirələri kifayət deyil. Heç zaman da kifayət olmayacaq. Tutalım, hansısa klassik filosofu tərcümə etdilər. Bu, məgər kifayətdirmi? Məsələn, ingilis dilində Lao Tzının 120-yə yaxın akademik tərcüməsi mövcuddur. Fərqli interpretasiyalarda. Tərcüməçi bir az da Lao Tzı olmalıdır, Konfutsi olmalıdır ki, o mətni tərcümə edə bilsin. Sözləri tərcümə edəcək, mənalar isə qalacaq. Ona görə də savadlı adamlar bir neçə dil bilməlidirlər. Bu şərtdir.

– Yəqin Quranı oxumusunuz...

– Yeddi il, sevə-sevə.

Onun tərcüməsi necə, normaldırmı?

– Quranın Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində əlimə keçən bütün tərcümələrdən oxudum. Xəstələnmişdim o kitabla yaxşı mənada. Tərcümələr adətən bu və ya digər təriqətin konyuktur baxışlarına tabe etdirilir. Ən yaxşı tərcümələr içərisində akademik Kraçkovsikinin tərcüməsini çox sevdim. Adam möhtəşəm zəhmət qoyub bu işə. Qurandan başqa İncil, Tövrat, Zəbur, Mahabharata, Dhammapada... Şərqin bütün mistik ədəbiyyatını da sevərək oxumuşam.

– Sizcə, bir filosof dönüb ilahiyyatçı ola bilərmi? Məsələn siz, ilahiyyatçı ola bilərsinizmi?

– Fəlsəfə ilə ilahiyyat arasında Çin səddinin çəkilməsinin tərəfdarı deyiləm. İlahiyyat da bir fəlsəfədir. Spesifik fəlsəfə. Şərq fəlsəfəsi isə ümumiyyətlə, ruhani xarakterdədir. Bu, Şərq fəlsəfəsinin özəlliyidir. O başqa məsələ ki, çox zaman ilahiyyatçı deyiləndə qarşımıza düşüncə azadlığı olmayan, dar qafalı, əzbərçi bir tip təsəvvür edirik. Elələri çoxluq təşkil edir. Amma Məhəmməd İqbal da, Əli Şəriəti də, Oşo da ilahiyyatçı adlandırıla bilər. Hardadır onlarda fikir məhdudluğu? O qədər azad və üsyankardırlar ki! Yəni təmiz fəlsəfədirlər. Mən özümü ruhani filosof hesab edirəm. İlahiyyatçı sözü artıq neqativ məna daşıyır mənimçün.

Azərbaycanda azad ilahiyyatçı varmı? Fəlsəfi fikirləri olan ilahiyyatçı.

– Rastıma çıxmayıb.


Müəllif: Çinarə Böyükçöl