Bütün pullar Tiflisə axdı… – QHT sədri

Teleqraf.com saytının “Brifinq” layihəsinin növbəti qonağı hüquqşünas, “Gənc Vətəndaş” Maarifləndirmə İctimai Birliyinin icraçı direktoru Günel Səfərovadır.

İşçilərim deyirlər ki, ofisə gəlməyin…

Səxavət Həmid: – Günel xanım, istərdik söhbətimizə son günlər gündəmdə olan nümayəndəlik institutunun ləğvi ilə bağlı məsələdən başlayaq…

– Sözün açığı, mən bununla bağlı qanunvericilik layihəsi ilə tanış deyiləm. Layihədə hansı məhdudiyyətlərin olacağını tam bilmirəm. Amma hal-hazırda nümayəndəlik institutu böyük institutdur. Mən onun ləğvinə, əlbəttə, mənfi yanaşıram. Azərbaycanda vəkillərin sayı o qədər deyil ki, onlar bütün mülki və inzibati işləri əhatə edə bilsinlər. Digər tərəfdən Azərbaycan təkcə Bakıdan, Gəncədən, Sumqayıtdan ibarət deyil. Bu məsələ rayon məhkəmələrində necə tənzimlənəcək? “Gənc Vətəndaş” Maarifləndirmə İctimai Birliyinin Ailə Hüquq Akademiyasında çalışan, nümayəndə və vəkil kimi işlərə çıxan şəxslər zarafatla deyirlər ki, Günel xanım, siz ofisə gəlməyin. Çünki siz boşanmağa gələn adamı ailə terapiyasına göndərirsiz, müəyyən psixoloji yardımlar alır, fikirlərindən vaz keçirlər, nəticədə biz gəlirimizi itiririk. Amma bu bizim məqsədimiz deyil. Biz ailə bütövlüyünün tərəfdarı olan insanlarıq. Əgər orda risk varsa, artıq heç nə mümkün deyilsə, yalnız o halda biz hüquqi prosedura başlayırıq. Gəlin, nümayəndəlik institutunun ləğvindən sonra nə baş verəcəyini düşünək. Vəkillik kifayət qədər bahalı xidmətdir. Bilirsiniz ki, hazırkı qanunvericiliyə görə, nümayəndələr onsuz da cinayət işlərinə çıxa bilməzlər. Nümayəndəlik institutu ləğv olunsa mülki və inzibati işlərə kim çıxacaq? Vəkillərin mülki və inzibati işlərə çıxmağa vaxtı çatacaqmı? Biz ailə məhkəmələrinin yaradılmasını müzakirə edirik. Çünki bir hakimin həm cinayət, həm ailə, həm də sosial və mülkiyyət məsələsinə baxması düzgün deyil. Buna görə də boşanmaların sayının 2016-ci ildə 13 mini keçməsi, 2017-ci ilin ilk 9 ayında 8 mindən yuxarı olmaqla qorxunc bir həddə olması təbiidir. Çünki biz məhkəmələrdə nə psixoloqların, nə sosial işçilərin çalışdığını görmürük. Ümumiyyətlə, bu barədə müzakirə getmir. Ona görə də düşünürəm ki, nümayəndəlik institutunun ləğv olunması təkcə bu instututa deyil, məhkəmə sisteminə ziyan vura bilər. Bu, bir qədər təhlükəlidir. Ümid edirəm ki, nümayəndəlik institutunun tamamilə ləğv olunmaması üçün qanun layihəsində hansısa hallar nəzərdə tutulub. Ümumiyyətlə, düşünmürəm ki, Azərbaycanda hansısa hüquqşünas mövcud şəraiti, vəkillərin sayının az, xidmət haqqının yüksək olduğunu nəzərə alaraq nümayəndələrin fəaliyyətinin qadağan olunmasına müsbət yanaşsın.

…indi 30 il əvvəlki dövr deyil…

İndi 30 il əvvəlki dövr deyil. İnsanlar məhkəməyə çox müraciət edir, bütün məsələləri mübahisələndirirlər. Əvvəl məhkəməyə getmək çox çətin idi. İnsanlar mübahisəni öz aralarında həll etməyi daha üstün tuturdular. Amma indi küçədə gedəndə biri o birinə söz deyən kimi qarşı tərəf məhkəməylə hədələyir. Bunun müsbət tərəfi odur ki, insanlarda hüquqlarının qorunmasına müəyyən inam var. Amma digər tərəfdən belə olan halda vəkillər bunun öhdəsindən necə gəlsinlər?!

S.Həmid: – Yəqin ki, nümayəndələrin fəaliyyətinin qadağan olunması təklifi ilə çıxış edən şəxslər qeyd etdiyiniz məqamları da bilməmiş deyillər…

– Ümid edirəm ki, bu belədir. Deputatlar arasında şəxsən tanıdığım bir neçə hüquqşünas var. Yəqin ki, qanun layihəsində hansısa məqamlar olacaq ki, bu institutun ləğvi ümumi prosesə ziyan gətirməsin.

Pulsuz hüququ yardım tam pulsuz deyil…

S.Həmid: – Ailədaxili zorakılıq, boşanma məsələləri ilə bağlı ofisinizə müraciət edənlərin sayı çox olur?

– Biz bu ilin yanvarından “Bərabər hüquqlar-bərabər imkanlar” adlı layihə həyata keçirməyə başladıq. Həmin layihənin bir hissəsini xüsusilə məişət zorakılığından əziyyət çəkən qadınlara pulsuz hüquqi yardım göstərilməsi nəzərdə tuturdu. Statistika göstərir ki, məişət zorakılığından adətən iqtisadi asılılığı olanlar əziyyət çəkir. İqtisadi vəziyyəti yaxşı olmayan, zorakılıq qurbanı olan bir insanın həm psixoloji vəziyyəti gərgin olur, həm də maddi vəziyyəti imkan vermir ki, o, nümayəndə, yaxud vəkil tutub öz hüquqlarını qorusun. Biz də bunu nəzərə alaraq az öncə qeyd etdiyim layihənin həyata keçirilməsinə başladıq. Açığı, biz cəmi 10 nəfərə yardım göstərməyi nəzərdə tutmuşduq. Çünki maliyyə limiti var. Bu, beynəlxalq layihədi. Ancaq layihəni başladığımız ilk 15 gündə artıq 10 nəfər müraciət etmişdi və biz sayı artırmaq məcburiyyətində qaldıq. Layihədə nəzərdə tutulan təlimlər, maarifləndirmə tədbirləri üçün xərcləri hüquqi xərclərə yönləndirdik. İndi biz pulsuz hüquqi yardım göstəririk. Amma pulsuz hüquqi yardım tam pulsuz deyil. Rüsumun ödənilməsi, digər məcburi ödəmələr var ki, onları ödəmək lazımdır.

Bizə müraciət edənlər çoxdur. Ancaq narahatedici məqamlar bundan da çoxdur. Artıq müraciət edənlər yalnız boşanma faktı ilə müraciət etmirlər. Onlar həm də zorakılıq qurbanlarıdır. İstəyirlər ki, qarşı tərəfi fiziki zorakılıq göstərdiyinə görə mühakimə etdirmək istəyirlər. Həm də uşaq zorakılıq qurbanlarına rast gəlirik. Zorakılığın elə formaları çıxır ki, biz onları nəzəri baxımdan keçməmişik. Yəni, nəzəri baxımdan bu mümkün deyil.

…belə olsa, boşanmaların sayı daha çox olacaq…

Zahid Nurəliyev: – Məsələn, konkret nümunə gətirə bilərsinizmi?

– Azərbaycan kontekstində biz qadınların adətən fiziki və psixoloji zorakılığıa məruz qalmasına rast gəlmişik. Ancaq son zamanlar ailəyə etinasız yanaşma geniş yayılıb. Ata uşağın problemləri ilə məşğul olmur, ailənin varlığı-yoxluğu ilə maraqlanmır.

Qurban Yaquboğlu: – Bu, zorakılıq kateqoriyasına aiddir?

– Hə, etinasız yanaşma zorakılıq kateqoriyasına daxildir. Çünki burda ailəyə baxmaqdan məhrumetmə var. Kişi qadına deyir ki, işləmə. Özü də ailəyə baxmır. Bəs bu qadın, uşaqlar, ailə necə yaşasın? Əslində, sosioloji baxımdan araşdırdıqda çoxlu səbəblər çıxır. Biz təkcə hüquqi yardım göstərmirik, bu mərkəzlər yalnız təkcə hüquqi yardım göstərməklə məşğul olsalar, inanın ki, boşanmaların sayı daha çox olacaq. Sevindirici haldır ki, biz bu məsələyə sosioloji, psixoloji, ailə terapiyası kimi yanaşırıq.

Amma boşanma faktında əvvəllər qanunvericilikdə mülkiyyət hüququ tamam başqa cür tənzimlənirdi. 2001-ci ilədək qurulan ailələrdə oğlanın evi, – tam aydın olması üçün loru dillə deyim – ailəsindən qalsa da, qadının mülkiyyət hüququ var idi. İndi isə bu yoxdur, yalnız istifadə hüququdur. İstifadə hüququnun da təmin edilməsi çox çətindir. Qadının ancaq birgəyaşayış zamanı əldə edilən mülkiyyətdə mülkiyyət hüququ var. Amma bildiyiniz kimi gənclərin hamısının pulu çox deyil ki, ev ala bilsinlər. Adətən, ata-ananın mülkiyyətindən istifadə olunur. Bu cür zorakılıq formaları son zamanlar geniş yayılıb. Sözsüz ki, hamısı yox, ancaq əksəriyyəti fikirləşmir ki, uşaq və ana küçədə, yaxud başqa harda qalacaq? Ona görə də qarşılıqlı işlədiyimiz QHT-lərin sığınacaq mərkəzlərinə baxdıqda görürük ki, əksəriyyəti boşanıb. Normal yaşayıblar, sadəcə ərin etinasızlığı üzündən artıq ana və övları, yaxud övladları sığınacaqda yerləşmək məcburiyyətində qalıblar.

Bu məsələlərə təsir edən amillərdən biri də mürəkkəb ailə quruluşuna malik olmağımızdır. Bizdə ailənin tərkibi genişdir; bura qayınana, qayınata, baldız, qayın, dayı, əmi, xala daxildir. Bu məsələdən də doğan problemlər var.

Biz BMT-nin Əhali Fondunun bir layihəsi üzrə Azərbaycanda məişət zorakılığına dair araşdırma aparırdıq. İndividual görüşlərdə elə faktlar olurdu ki, biz həmin vaxtadək Azərbaycanda bunun mümkün olmadığını düşünürdük. Məsələn, ər niyə arvadını yandırsın, ona əzab-əziyyət, işgəncə versin?! Açığı bu faktların çoxalması bizi bir az qorxudur. Sözsüz ki, bizə müraciət edən insanların anonimlik prinsipi var. Biz o faktların çoxunu açıb mətbuatda deyə bilmərik. Həm də biz zorakılıq faktının mətbuatda çox işıqlandırılmasının tərəfdarı deyilik. Çalışırıq ki, mənfi deyil, müsbət nümunələr təbliğ olunsun. Açın saytları, baxın, bütün saytlar “öldürdü”, “başını kəsdi”, “doğradı” başlıqları ilə doludur. Amma biz bir tərəfdən bunun qarşısını almaq üçün fikirləşirik ki, müsbət nümunələrdən misal gətirək, məsələlərə daha pozitiv yanaşaq.

Qadın deyir, neynirəm həyat yoldaşını?!

Q.Yaquboğlu: – Ailələr nə üstündə boşanırlar? Boşanmaların əsas motivləri də dəyişibmi?

– Rəsmi olaraq onların hamısında xasiyyət uyğunsuzluğu göstərilir. Qeyd olunur ki, artıq birgəyaşayış mümkün deyil. Amma motivlərini araşdırnda bunun belə olmadığını görürük. Çoxu sosial problemlərdən qaynaqlanır. Kişi gəlirləri ailəni yaşatmaq qabiliyyətində olmur, yaxud qadın işləmək istəyir, kişi buna icazə vermir. Anlaşılmazlıq amili də var. Bəzi ailələr var ki, onlarda anlaşma olmur. Amma öz müşahidəmi açıq demək istəyirəm. Biz müraciət edən ailələri araşdıranda görürük ki, ailənin qurulmasının özündə problemlər olub, ailə daha çox valideynlərin istəyi ilə qurulub. Yəni, sevgi olmayıb, bir-birlərini tanımayıb, öyrəşməyiblər. Amma bəzi hallarda qadınlar iqtisadi azadlıq əldə edəndən sonra fikirləşirlər ki, mən ailəni keçindirə bilirəmsə, mənim iqtisadi gücüm varsa, neynirəm həyat yoldaşını?! Yəni, belə hallar da var. Bizə belə müraciətlər də olur. Qadın həyat yoldaşından kifayət qədər çox maaş alır, ailənin yükünü öz üzərinə götürüb və yoldaşına artıq yük kimi baxır. Praktika cəmi bir dəfə bir kişi boşanma ilə bağlı mərkəzimizə müraciət edib. Həmin şəxs səmimi etiraf edib ki, həyat yoldaşı ilə ünsiyyəti tutmur, o, artıq qadın kimi məni cəlb etmir. Ona görə də boşanmaq istəyir.

Ailə terepiyasını peşəkar bilən insanlar çox azdır

Bəzən çox sadə səbəbdən boşanma halı olub. Bu mənə qışqırdı, həmişə mənə irad tutur, yaxud qayınana ilə bir yerdə yaşayırlar, qadın ailəyə uyğunlaşa bilmir. Mənim iki övladım var. Özüm də övladam. Anamız bizə “bunu etmə” deyəndə bunu normal qəbul edirik. Amma qayınana bunu deyəndə biz bunu irad kimi qəbul edirik. Bu, psixoloji olaraq bu cürdür. Yaxud, qayınana olduqda qızımızın etdiyi hərəkətə daha loyal münasibət bəsləyirik, amma gəlinin etdiyi hər hansı hərəkətə daha tolerant yanaşmırıq. Əlbətə, bu qayınanaların hamısına aid deyil. Amma ümumiyyətlə götürdükdə bu, belədir. Biz boşanma üçün müraciət edən ailələrə baxırıq. Xüsusilə uşaqlar varsa və ailə bütövlüyünün uşaqların psixoloji, sosial inkişafına xidmət edəcəyini müəyyən etdikdə biz tərəfləri ailə terapiyası vasitəsilə bir araya gətirməyə çalışırıq. Ələlxüsus, boşanmada kənar faktorlar – qayınana, baldız və digər şəxslər rol oynayırsa biz həmin faktorların təsirini azaltmağa çalışırıq. Yox, əgər artıq şiddətli keçimsizlik varsa biz boşanma ilə prosedura başlamağı daha uyğun sayırıq. Düzdür, biz boşanmanın olmamasının tərəfdarıyıq. Amma birgəyaşayışdan sonra həyatını itirən qadınların sayı da çox olur. Yəni, biz qadının mənzildən istifadə hüququnu təmin etmişik, kişi nəsə eşidib, boşanmasına baxmayaraq keçmiş həyat yoldaşını öldürüb. Bu da təhlükəli məqamdır. Biz ailənin bütövlüyünü məcburi qoruyuruq, amma sabah orda zorakılıq, şiddət olacaq. Demək, biz bunu etməməliyik. Burda da bir zəif tərəfimiz var. Bu da ondan ibarətdir ki, bu işə nə qədər peşəkar yanaşsaq da, bizim peşəkar sosial işçilərimiz yoxdur. Ailə terepiyasını həqiqətən peşəkar səviyyədə bilən insanlarımız çox azdır. Açığını deyim ki, yaxşı bilənlər də yüksək maaş istəyir. Sosial işçilərin sayının, peşəkar yanaşmanın azlığı təəssüf ki, çox vaxt boşanma ilə nəticələnir. Heyif ki, biz ailənin bütövlüyünü müəyyən bir mərhələyədək qoruya bilirik.

Qızım Zümrüd də bu sözü sevmir

Q.Yaquboğlu: – Ailə institutunun gələcəyi barədə nə düşünürsünüz?

– Biz bəzən bir çox məsələlərə yanaşanda deyirik ki, Avropa ölkələri də bu mərhələdən keçib. Amma bilirsiz bu nəyə bənzəyir?! Bu “çayın istiliyini mən özüm də yoxlamalıyam” yanaşmasına bənzəyir. Halbuki, mən məndən öncə başqa birinin çaya əl vurduğunu və əlinin yandığını dəqiq bilirəm. Digər tərəfdən 100 il bundan əvvəl informasiyanın indiki kimi sürətli ötürülməsi yox idi. İndi dünyanı informasiya idarə edir, heç böyük güclər, silahlar da idarə etmir. Yayılan bir məlumat anındaca dünyanın bütün düzənini dəyişə bilər. Bəzən düşünürük ki, problemli ailələri öz axarına buraxaq, görək nə baş verir. Amma sonra düşünürük ki, belə etsək itkimiz çox olacaq. Yəni, bizim məsələlərə spesifik yanaşmamız var. Biz bəzən bu sözü – mentalitet sözünü sevmirik. Qızım Zümrüd də bu sözü sevmir. Mən də bir bir müddət bu sözü sevməmişəm. Amma müəyyən vaxtdan sonra başa düşürsən ki, “mentalitet“, “dəyər”, yaxud adını nə qoyuruqsa qoyaq olmalıdır. “Olar”lar, “olmaz”lar olmalıdır. Əks-təqdirdə cəmiyyəti idarə etmək çox çətin olar. Mütləq müəyyən qədər “olmazlar”lar olmalıdır. O “olmazlar” bəlli bir yaşdan sonra bizə lazım olur. Sonra baxırıq ki, axı biz o “olmaz”ı yıxmışıq. Mən özüm rastlaşanda o “olmaz”ı axtarıram. Ki, buna bax, bu niyə belə eləyir, axı belə eləməməlidir, dəyərlər var və sair… Amma sonra da fikirləşirik ki, axı biz bunu yıxmışıq.

Qadın gəlib bunu kişiyə desə, minimum döyüləcək

Ailə də belə bir institutdur. Çox vaxt belə sözlər eşidirik; “əşşi, Avropada ailələr özbaşınadır, heç bir ailə dəyəri yoxdur və sair”. Bu həqiqətən tamamilə yanlış təsəvvürdür. Avropada təhsil almağımı, yaşamağımı qoyuram bir kənara. Ümumiyyətlə, istənilən cəmiyyətdə ailə yoxdursa, ailə dəyərləri tamamilə itibsə, o cəmiyyət cəmiyyət olmayacaq. Avropa və Azərbaycan cəmiyyətində fərq nədən ibarətdir?! Fərq ondadır ki, Avropada qadın rahatlıqla gəlib ərinə deyə bilir ki, mənim sənə hisslərim ölüb, səni daha əvvəlkitək sevə bilmirəm. Bizdə qadın gəlib bunu kişiyə desə, minimum döyüləcək, yaxud öldürüləcək.

Texniki ailə modellərinin sayı artıb

Mən xaricə ilk dəfə 1998-ci ildə, 18 yaşım olanda səfər etmişəm. Atam Qərbi Azərbaycandan, anam Ağdamdandır. Qərbi Azərbaycan bizdə olmadığı, Ağdama köçdükləri üçün mən əyalətdə – kənddə böyümüşəm. Sonra Bakıya gəlib Avropa Liseyinə qəbul olunmuşam. Avropa Liseyi mənim üçün mədəni şok idi. Həyatımda bandana, prisinqi ilk dəfə orda görürdüm. Sadəcə, çox yaxşı təhsil aldığım üçün ora qəbul olunmuşam. İkinci mədəni şoku Hollandiyaya səfərim zamanı yaşamışam. Düşünün ki, bu mühitdə böyüyən insan 18 yaşında Amsterdama düşür. Biz orda görürdük ki, qızlar, oğlanlar öz valideynləri ilə oğlan, qız dostları barədə rahatlıqla müzakirlər aparır. Mən öz-özümə düşünürdüm; ilahi, atama “mənim oğlan dostum var və mən bu gün onunla kinoya gedəcəm” desəm məni nə gözləyə biləcəyini heç təsəvvürümə gətirə bilməzdim. Yəni, fərqli cəmiyyətlərdir.

Amma oranın üstün cəhəti dürüstlükdür. İfadəmə görə çox üzr istəyirəm, amma hər halda bizdə kişilər kənarda gizli münasibət saxlayır, belə qadınlar da var. Amma bunlar birlikdə ailədə yaşayırlar. Bu, qeyri-səmimilikdir. Amma normal insanlar bunları bir-birlərinə ifadə etməlidirlər. Mən bunun nə vaxtsa partlayışa gətirib çıxaracağını gözləyirəm. Çünki proseslər bu istiqamətdə çox sürətlə gedir. İnsanlar bir-birləri ilə paylaşmırlar, düzgün, səmimi danışmırlar. Texniki ailə modellərinin sayı artıb. Biz buna texniki ailə deyirik. Yəni, formal, texniki ailədir. Baxırsan ki, ana, ata, uşaqlar var, amma hərəsi öz həyatını yaşayır.

Zaur Həsənəliyev: – Cütlüklər bir-birlərinə səmimi olaraq bu etirafı etmirlərsə, birgəyaşayışa davam edirlərsə, səmimi olsalar, yəqin ki, boşanmaların sayı daha çox olar…

– Bu, bir qədər mübahisəlidir. Çünki bunlar bir-birlərini izləyən hərəkətlərdir. Avropada bir-birlərini tanıyır, birgə yaşayır, bir-birlərini uyğunlaşır, sonra evlənirlər. Bu bizə yad modeldir. Biz hələ bunu qəbul edə bilmərik. İndi gənclər arasında belə hallar var. Bir yerdə yaşayırlar, bir-birlərini tanıyırlar, sonra evlənirlər. Onların sayı çox azdır. Avropalıya başa sala bilməzsən ki, anam səni toyda görüb, bəyənib, mən sənlə evlənirəm. Bu, onların məntiqinə sığmaz. Düşünə bilməzlər ki, mənim yerimə kimsə qərar verir və mənə həyat yoldaşı seçir. Bizdə çox vaxt valideynlər qərar verir, çox vaxt da gənclərin istəyinə mane olurlar. Xüsusilə oğlan istəyəndə analar mane olurlar. Onlar öz istədiklərini həyata keçirmək istəyirlər.

Azərbaycanda heç bir sənədi olmayan 2 min uşaq var

Z.Nurəliyev: – Bu məsələ hələ də böyük bir problem kimi qalır?

– Çox təəssüf ki, hə. Demirəm ki, hamıda belədir, amma qalmaqdadır. Bizim yanlışlığı bilirsiniz bir də nədə edirik? Məsələyə böyük şəhərlərin prizmasından baxırıq. Amma regionlarda bu məsələlər hələ də qalır. Bir də çox qəribədir ki, statistikaya görə regionlarda boşananların sayı daha çoxdur. Bu da daha çox sosial-iqtisadi amillərlə bağlıdır. Bundan başqa statistika rəsmi nikah bağlayan şəxslərlə bağlı aparılır. Qeyri-rəsmi nikaha girən ailələrin də sayı çoxdur. Bu da başqa bir sosial problemin yaranmasına yol açır. Sənədsiz uşaqlar dünyaya gəlir. Hal-hazırda Azərbaycanda heç bir sənədi olmayan 2 min uşaq var. Onların necə məktəbə gedəcəyi, onlarla bağlı hansı addımların atılacağı hələ də bilinmir.

Çıxış yolu Ailə Məhkəmələrinin yaradılmasıdır

S.Həmid: – Məhkəmələrdə psixoloq ştatının yaradılması boşanmaların sayının azalmasına təsir edə bilərmi?

– Mən çıxış yolunu ailə məhkəmələrinin yaranmasında görürəm. Necə ki, Türkiyədə və bir çox ölkələrdə ailə məhkəmələri var. Ailə məsələsinə konkret Ailə Məhkəməsi və konkret bu sahə üzrə ixtisaslaşmış hakimlər baxmalıdır. İşlərə də konkret bu sahə üzrə ixtisaslaşmış vəkillər çıxmalıdır. Məsələn, Finlandiyada ailə məhkəmələri boşanmağa gələn cütlüklərin işinə yalnız “Gənc Vətəndaş” Maarifləndirmə İctimai Birliyinin Ailə Hüquq Akademiyasına bənzər institutların verdiyi yazılı sənəd əsasında baxır. Həmin sənəddə qeyd olunur ki, biz bu ailə ilə ailə terapiyası, psixoloji iş aparmışıq, amma tərəflərin birgəyaşayışı artıq mümkün deyil. Məhkəmə yalnız bundan sonra işə baxır. Çox maraqlı modellər var. Türkiyədə boşanmaların sayının çoxluğunu gördükdə çıxış yolu olaraq ailə məhkəmələrini yaratdılar. Orda məsələlər bizə baxdıqda daha qəlizdir. Məhkəmələrdə psixoloq, sosial işçi ştatının yaradılmasındansa, düşünürəm ki, ailə məhkəmələri yaranması ilə məsələ kökündən həll olunacaq.

Deyir pulum yoxdur…

İlhamə Əbülfət: – Niyə bizdə vəkillik prestijli peşə sayılmır?

– Mən çox sevinirəm ki, cənab Prezidentin təsdiq etdiyi Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritələrində məhkəmə azadlığının təmin edilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilib. Çünki iqtisadiyyatın inkişafı azad məhkəmələrdən keçir. Ümumiyyətlə, təkcə vəkillərdən söhbət getmir. Biz məhkəmə sisteminin nüfuzunu artırmalıyıq. Mən Günel Səfərova olaraq bilməliyəm ki, hüququm pozulsa, onu məhkəmədə bərpa edə biləcəm. Əgər buna inamım yoxdursa, istər vəkil, istər nümayəndə, istəsə də hakim səviyyəsində nüfuz məsələsindən danışmaq olmaz. Hal-hazırda proseslər bu istiqamətdə gedir. Biz praktikadan görürük ki, əvvəlki vəziyyətlə indiki arasında yerlə göy qədər fərq var. Gedirsən, heç kim səndən pul tələb etmədən öz hüququnu bərpa edə bilirsən. Sözsüz ki, neqativ hallar aradan qaldırılmaqdadır.

O ki qaldı, Azərbaycanda vəkillik peşəsi ilə dünyadakının müqayisəsinə… Mən də başqa bir müqayisə aparmaq istəyirəm. Vətəndaş ofisimizə gəlir. Əlində çox bahalı telefon son model avtomobildən düşür. Məlum olur ki, müraciəti mülkiyyətlə bağlıdır. Biz ona xidmət haqqını deyəndə, deyir ki, yox, mənim pulum yoxdur. Yəni, ödəmək istəmir.

Bu mənim şəxsi seçimimdir

Z.Nurəliyev: – Görünür, belə məsələlərə pul xərcləməyi təhtəlşüurumuz hələ də qəbul etmək istəmir…

– Bəli, biz ümumiyyətlə, xidmətin pullu olmasını anlamaq istəmirik. Bizim insanların psixologiyasında da problem var. Sözsüz ki, bunda hər iki tərəf yəni, həm vəkillər, həm də elə düşünən insanlar təqsirkar ola bilər. Mən Azərbaycanda olan vəkillərin istənilən ölkədən olan vəkillərlə rəqabət apara biləcəyini düşünürəm. Bizim çox savadlı vəkillərimiz, hüquqşünaslarımız var. Şəxsən mən praktiki olaraq heç bir işə çıxmıram. Bu mənim şəxsi seçimidir. Mən daha çox təhsil, maarifləndirmə ilə məşğul oluram. İşlərə sadəcə, mərkəzimizdəki vəkillər və nümayəndələr çıxır. Mən bir növ menecer qismində çıxış edirəm. Məndə bu daha yaxşı alınır. Vəkillərimiz qeyd etdiyiniz suala alternativ olaraq deyirlər ki, biz hələ insanlarda vəkillik institutuna hörmət hissi yaratmalıyıq. İnsanlar başa düşməlidirlər ki, vəkil onun hüququnu müdafiə edirsə, bunun bir qarşılığı da olmalıdır. Bu insan vəkil olmaq üçün təhsil alıb, özünə kapital xərcləyib. Sonra da bu biliyi təkrar kapitala çevirməlidir. Halbuki, insanlarımız bunun fərqinə varmırlar. Yəni, bu məsələ iki tərəfi var.

“125”lərə üzv olmağım təcrübə üçün lazım idi

– S.Həmid: – Bir müddət öncə “125-lər” Siyasi Klubunun idarə heyətinin üzvü olaraq siyasi fəaliyyətlə məşğul idiniz…

– İndi o klubda yoxam. Bu klub əvvəllər heç bir siyasi fəaliyyətlə məşğul olmayan, amma dəyişikliyin aparılması istiqamətinə inanan insanlardan formalaşmış bir klub idi. “125”lərə üzv olmağım siyasi baxımdan çox yaxşı bir təcrübə oldu. Milli Məclisə 2015-ci ildə keçirilən seçkilərdə 21 saylı Nəsimi birinci seçki dairəsi üzrə namizəd olmuşam. Seçki ərəfəsində həmin dairəyə “ölüm dairəsi” deyirdilər. Çünki rəqiblər çox güclü rəqiblər idi. Əsas rəqibim də həmin dairənin hazırkı deputatı Məlahət İbrahimqızı idi. Müsavat Partiyasının namizədi Tural Abbaslı da həmin dairədə yarışırdı. Açığı, seçkidə iştirak mənim üçün çox böyük praktika oldu. Mənim 183 müşahidəçim, seçki ərəfəsində işləyən 200-dən çox gənc könüllü var idi. Çünki mən gənclər təşkilatından gəlmişəm. Mənim gənclərdən ibarət həddən artıq böyük çevrəm var. Biz çox yaxşı iş apardıq. Dairə ərazisindəki 531 fərdi yaşayış evi, 309 bina evinin hər biri ilə ayrı-ayrılıqda işlədik. Orda əhali sıx məskunlaşsa da, onların çoxu ya kirayədə qalır, ya da qeydiyyatda olduqları mənzillərdə yaşamırdı. Real seçicilərin sayı çox az idi. Üstəlik, bizdə səsverməyə gedən insanların da sayı azdır. Əvvəllər bir çox insan fikirləşirdi ki, onsuz da həll olunub. Sevinirəm ki, insanların bu düşüncəsi dəyişib. Bu məsələdə az da olsa öz töhfəmi verdim, seçicilərimi seçkiyə gətirə bildim. Çünki mənə səs verən insanların çoxu ilk dəfə seçkiyə getdiklərini bildirirdilər. Bu mənim üçün çox yaxşı bir imkan idi. Seçkidə iştirak etmək təkcə namizədliyini irəli sürmək deyil. Onun inzibati işlərindən tutmuş qərar vermə prosesinədək çoxlu mərhələləri var. Hüquqşünas olmağıma baxmayaraq heç vaxt Seçki Məcəlləsinin üzünü açmamışdım. Seçki prosesində isə məcəlləni az qala əzbərləmişdim.

Z.Nurəliyev: – Bəs siyasi fəaliyyətlə hansısa formada məşğulsunuz?

– Heç bir partiyanın üzvü deyiləm. Mən ümumiyyətlə, partiyalılq prinsipinə hələ gəlib çıxmamışam. Gələcəkdə bu barədə fikirləşə bilərəm. İndi isə düşünürəm ki, partiya üzvü olmaq bir az da öhdəlik kimidir. Hazırda “Gənc Vətəndaş” olaraq beynəlxalq təşkilatların keçirdikləri tədbirlərdə iştirak edirəm. Sonuncu dəfə sentyabr ayında ATƏT-in Varşavada keçirilən İnsan hüquq və azadlıqlarına həsr olunan toplantısında iştirak və çıxış etmişəm. Daha çox siyasət sənədlərinin hazırlanması ilə məşğulam. Hələlik, seçki də yoxdur. Növbəti parlament seçkisi 2020-ci ildə olacaq. Hələlik, konkret bir planım yoxdur. Amma yəqin ki, seçkiyə bir, yaxud iki qalmış seçkidə iştirak edib-etməməklə bağlı qərar veriləcək.

S.Həmid: – Varşavadakı toplantıda yaşanan gərginlik barədə danışmağınızı istərdik…

– Azərbaycan və Ermənistanın iştirak etdiyi istənilən beynəlxalq tədbirdə gərginlik və qarşıdurmanın olacağını əvvəlcədən gözaltına alınır.

Nə qədər kəskin çıxış edirlərsə, bir o qədər çox qrant alırlar

S.Həmid: – Bu dəfə başqa bir cəbhə də açılmışdı. Sözdə özümüzün olanlardan…

– Mən orda hakimiyyətin təmsilçisi deyildim. “Gənc Vətəndaş” İctimai Birliyinin icraçı direktoruyam, uzun illərdir QHT sektorunda fəaliyyət göstərirəm və BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığında beynəlxalq layihənin rəhbəriyəm. Müstəqil insan olaraq düşünürəm ki, milli məsələlərdə nə müxalifət, nə iqtidar olursan, sən azərbaycanlısan. Bunu orda bizə qarşı olan tərəfə də deyirdim. Bilirsiz ki, qondarma rejim Qarabağda qondarma seçkilər və referendumlar keçirir. Bunun müzakirəsi zamanı mən çıxış edirəmsə, hakimiyyətlə razılaşmayan insan susursa, mən həmin insanın Azərbaycan dövlətinin güclənməsində səmimi olmasına inanmıram. Bəli, müəyyən problemlər var. Tədbirin ilk günü Mehman Əliyev azadlığa buraxıldı, Aleksandr Lapşin əfv olundu. Azərbaycana qarşı hazırlaşıb gələn bəlli qrup nəyə görəsə düşünürdü ki, biz mütləq hakimiyyətin mövqeyini müdafiə edəcəyik. Həmin qərarlardan sonra bu qrupun planlaşdırdığı işlər alınmadı. Halbuki, Azərbaycanın əleyhinə çoxlu çıxışlar nəzərdə tutulmuşdu. Amma ilk dəfə olaraq nə ABŞ-ın, nə də Avropa İttifaqının hesabatlarında Azərbaycan əleyhinə çıxışlar səslənmədi. Bəli, müəyyən məsələlərdə problemlərimiz var və biz bunu görürük. Onları həll etməliyik. Onsuz da fransalı, yaxud amerikalı gəlib bizim əvəzimizə problemimizi həll etməyəcək. Problem daxili problemdir və biz daxildə bu problemin həlli üçün səy göstərməliyik. Ora gələnlərin çoxu da konkret missiya ilə gəlmişdilər. Açıq deyim ki, onlar Azərbaycan əleyhinə nə qədər kəskin çıxış edirlərsə, bir o qədər çox qrant alırlar. Onların hesabatlarında problemli məsələlər nə qədər çox olursa qrantın məbləği də bir o qədər böyüyür.

Əminəm ki, Azərbaycanda bunu heç kim etməz

Mən orda da dedim, ATƏT ancaq Şərqə baxır, sanki iflic olub, Qərbə tərəf dönmür. Halbuki, Qərbdə ksenofobiya mövcuddur, qaçqınları necə qarşıladığını gördük. Azərbaycanda heç bir jurnalist, heç bir insan nəinki Suriyadan, yaxud hansısa xristian ölkəsindən gələn, qucağında uşaq olan ataya badalaq atmaz. Mən əminəm ki, Azərbaycanda bunu heç kim etməz. Yaxud, biz Xəzərdə uşaqların boğulmasına göz yuma bilmərik. Bizim xalqın emosionallığı, mərhəmət duyğusunun yüksək olması da bu məsələdə öz sözünü deyir. Biz belə bir halla üzləşsək, heç vaxt mühacirət edənin xristian, yaxud müsəlman, ümumiyyətlə, dini olub-olmadığına baxmarıq. Bu yay baş verən Arakan məsələsinə baxaq. Kim sahib çıxır onlara? Türkiyə. Azərbaycan yardım göstərdi. Dünya isə belə məsələlərə göz yumur. Əfqanıstanda, İraqda, Suriyada olanları da görməzdən gəlir. Amma Azərbaycanda bir nəfərin hüququnun pozulması beynəlxalq təşkilatlar üçün qlobal məsələyə çevrilir. Məsələn, Lapşinlə bağlı məsələni götürək. Yapışmışdılar ki, niyə siz Lapşini həbs etmisiniz?

Sən onu əllə yoxlaya bilmirsən, ay polis?!

S.Həmid: – Görünür, onlar Stalinin “bir insanın ölümü faciə, bir milyon insanın ölümü isə statistikadır” deyiminə uyğun hərəkət edirlər…

– Lapşinlə bağlı məsələni Ermənistan təmsilçisi qaldırdı. Jurnalistlərin təhlükəsizliyi məsələsi müzakirə olunarkən bildirdim ki, siz burda jurnalist təhlükəsizliyindən danışırsız, mənim ölkəmdə iki yaşlı körpə evində oturduğu yerdə qətlə yetirilib. Siz hansı təhlükəsizlikdən danışırsız? Bizim nə qədər jurnalistimiz Qarabağda həyatını itirib. Onların hamısının adlarını sadaladım. Dedim ki, onların adlarını axtarmayın, çünki onların adları hesabatlarda olmayacaq. Çünki bu mövqe ATƏT-ə sərf etmir. Yəqin ki, ikili, üçlü standartlar sözünü eşitmikdən yorulmusunuz. Amma həqiqətən də Azərbaycana yanaşmada bu var. Türkiyə ilə bağlı da eyni vəziyyət hökm sürür. Hollandiyaya Türkiyədən gələn sərnişinləri polis itlərlə yoxlayır. Sən şübhələndiyin etirazçıları əllə yoxlaya bilmirsən, ay polis?! Niyə o insanlara bu yanaşmanı sərgiləyirsən?

7-10 minlə heç bir sosial problemi həll etmək olmur

Z.Nurəliyev: – Xarici donorlarla bağlı məsələlər hazırda necə tənzimlənir?

– Bu bizim yaralı yerimizdir. Çünki 2014-cü ildə qanunvericiliyə edilən dəyişikliklə xarici donorların fəaliyyəti bir qədər məhdudlaşdırıldı. Açığını deyim ki, mən bu dəyişikliyin tamamilə əleyhinəyəm. Biz Açıq Hökumət Platforması çərçivəsində bu dəyişikliyin aradan qaldırılması üçün kifayət qədər təkliflər vermişik. Çünki dəyişiklik nəticəsində beynəlxalq təşkilatlardan qrant almaq prosesi çox çətinləşib. Ancaq Avropa İtttifaqı ilə hökumət arasında ikitərəfli saziş olduğu üçün Avropa İttifaqı qrant ayıra bilir. Loru dillə desək, qanun deyir ki, məsələn Hollandiya Xarici İşlər Nazirliyi, yaxud hansısa beynəlxalq təşkilat sənə qrant vermək istəyirsə, gəlsin ya mənlə ikitərəfli saziş imzalasın, yaxud gəlib mütləq Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçsin. Bu bir az çətin prosesdir. Hazırda milli donor qismində QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası, Gənclər Fondu və nazirliklər çıxış edir. Onların da büdcəsi böyük layihələrin icra olunmasına kifayət etmir. 7-10 minlə heç bir sosial problemi həll etmək olmur.

Bütün pullar Tiflisə axdı…

Mövcud qanunvericiliyin məhdudiyyətlərini nəzərə alaraq donorların çoxu Azərbaycanı tərk edib. Bu dəyişiklikdən sonra bütün pullar Gürcüstana axdı. Ümumiyyətlə, Gürcüstan və Ermənistanda, ələlxüsus da Gürcüstanda qrant hesabına yaşayan böyük bir cəmiyyət var. Çünki Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə bağlı qrantlar da üçüncü ölkə kimi Gürcüstana gedir. Ümid edirik ki, Açıq Hökumət Platformasının bu yöndə müsbət fəaliyyəti dəyişikliklərə səbəb olacaq. Biz məsələn, USAID-in timsalında böyük bir donoru itirmişik. Çünki milyonlardan söhbət gedir. Qanun dəyişsə, donorlar geri qayıdacaq və yenidən fəaliyyətə başlayacaqlar. Bu dəyişiklikdən uduzan ortaya həqiqətən də iş qoyan QHT-lərdir. Gizli yolla pul alan onsuz da gedib alır. Heç onun o pulu Azərbaycana necə gətirdiyi, hesabına harada, necə köçürüldüyündən heç kimin xəbəri olmur. Amma heç də QHT-lərin hamısı “qrantayed”liklə, qrant yeməklə məşğul deyil. QHT-lər lazımlı bir institutdur. Dövlət də bu sahəyə diqqətlidir.

Analıq statusumu bütün statuslardan üstün tuturam

S.Həmid: – Hazırda cəmiyyət həyatı ilə bağlı Sizi ən çox narahat edən nədir?

– Hər gün bir hadisə görürük və hər gün nəyə görəsə narahat oluruq. Bu öz yerində. Amma cəmiyyətdəki problemlərin kökündə bəzən biganəlik dayanır. Biz son zamanlar bir-birimizə biganə olmağa başlamışıq. Uşaqlıq illərimlə bağlı gözəl xatirələrim var. Xatırlayıram ki, biz açarı tərəddüd etmədən qonşulara verirdik, bir-birimizə güvənirdik, biganə deyildik. İndi isə bu itib. Məsələn, bu günlərdə övladlarımla “Tarqovı”da gəzişirdik. Ümumiyyətlə, bütün statuslarımdan ən üstünü analıq statusumdur. Uşaqları, o cümlədən öz uşaqlarımı çox sevirəm. Gəzinti zamanı gördük ki, bir oğlan hamilə qadına deyir: uşağı aldıracaqsan, get özünü öldür və sair. Hamı da onların yanından keçir və buna normal yanaşır. Yaxınlaşıb soruşdum ki, sən neynirsən? Bu nə hərəkətdir? Yazıq oğlanı az qaldım ordaca “döyüm”. Sonradan məlum oldu ki, bu, sosial çarxın çəkilişidir. Bununla insanların məsələyə necə reaksiya verməsini müəyyən etmək istəyirlər. Demək istəyirəm ki, biganə olmasaq, nədəsə, nələrdəsə bir-birimizə dəstək olsaq, həll olunmamış problemimiz qalmaz.