Nizaminin əsərlərində yeddi rəqəminin gizlinləri – II yazı

Teleqraf.com Elmin Nurinin "Nizaminin əsərlərində yeddi rəqəminin gizlinləri" essesini təqdim edir:

Yeddinci yol

Sufi ədəbiyyatında rəqəmlərin kainatla, kosmosla əlaqəsi və ahəngdarlığı xüsusi rəmzlərlə göstərilib. Bu mətnlərdəki “yeddi məqam” obrazlı şəkildə “yeddi qəsr”, “yeddi vadi”, “yeddi tağ” adlandırılıb. Şeyx Nizami sayca dördüncü poeması olan “Yeddi gözəl”də həmin məqamları obrazı şəkildə yeddi günbəz kimi göstərib. “Yeddi gözəl” poeması başdan–başa yeddi məfhumunun bir şifrə olaraq açılış mexanizmidir.

Bəhram şahın yeddi gözəli təbii ki, yeddi gözəl xanım kimi qəbul olunmamalıdır. Buradakı yeddi gözəl Bəhramın bir-bir keçdiyi 7 mənəvi inkişaf qatlarının obrazlaşdırılmış formasıdır. Nizaminin canlandırdığı yeddi gözəl dünyanın yeddi fərqli nöqtəsindəndir. Yeddi gözəlin aid oduğu ölkələrə nəzər salsaq görərik ki, onların vasitəsilə Nizami Yer kürəsini bir dəfə tam dövr edir. Yeddi gözəlin hər biri müəyyən rəngin əhatəsindədir. Bəhram kamilləşə-kamilləşə rənglər də parlaqlaşır, ilahiləşir. Birinci gözəlin, yəni birinci inkişaf məqamının rənginin qara olması, yeddinci gözəlin-yeddinci mənəvi təkamül qatının saf ağ rəngə bürünməsi İlahi hikmətə bir dəlildir.

Burada əsas məsələ kainatın, ona aid xüsusiyyətlərin Bəhramın üzərinə köçürülməsidir. O, bir mikrokainat olaraq “yeddi gözəl” adlandırılan yeddi inkişaf qatını aşandan sonra makrokainata qovuşmaq istəyir. Yeddi gözəldən hər birinin danışdığı nağıllar bir günbəzdən digərinə, daha doğrusu, bir qatdan o biri qata adlamaqdan ötrü təqdim edilən inkişaf proqramıdır.

İmadəddin Nəsimi insan ruhunun sonsuz hüdudlarını, “yeddi əvvəl, yeddi axır”, kainatın isə intəhasızlığını
“yeddi göydür, yeddi yer” ifadələri ilə mənalandırır. O, Ümmanın xüsusiyyətini Damlaya keçirməklə onların arasında İlahi bir bağlantı yaradır. Nizaminin “Yeddi gözəl” vasitəsilə çatdırdığı əsas mesaj da budur: Meqaaləm olan kainatda göyün yeddi qatı olduğu kimi, mikroaləm sayılan insanda da mənəvi inkişaf sferalarının sayı məhz yeddiyə bərabərdir.

Qədim hind fəlsəfəsində Ümumdünya İdrakına və Ali Şüura qədər gediləcək yollar yeddi mərhələyə bölünüb. O da aydındır ki, Ümumdünya İdrakı məhz insanın öz daxilində yerləşdiyindən, o yalnız ruhunda kod halında gizlətdiyi bu yeddiliyi aşaraq öz xoşbəxtliyinə qovuşa bilər.
Yeddidən sonrakı Ali Xoşbəxtlik məqamı

Nizaminin qəhrəmanı Bəhram kainatlaşma (Ali Xoşbəxtliyə qovuşma) prosesininin ilkin işartılarını görəndən sonra az qala bütün keçmişini unudur. Poemada “Bəhramın Xavərnaq qəsrində yeddi gözəlin şəklini görməsi” bölməsini xatırlayaq. Poemanın bəlkə də ən vacib hissəsi sayılan bu bölmədə Bəhram bir çox üzüntülü hadisələrdən sonra özünün bağlı olan bəsirət gözünün açılması üçün yollar arayır. Burada Xavərnaq qəsri elə Bəhramın öz daxili aləmidir. Üzüntülər şah Yezdəgərdin pis durumda olan oğlunu arındırır, ona İlahiyə aparan yolun ilk cücərtilərini – yeddi gözəlin rəsmini göstərir:

“Gəzib Yer üzündə yeddi ölkəni,

Yeddi şahzadə qız yapacaq yəni.
Bunu özümüzdən demirik belə,
O yeddi ulduzdan gətirdik ələ.

“O yeddi ulduzdan gətirdik ələ” misrası ilə Nizami kainatın, Ali Enerjinin insana göndərdiyi mesajların ümumi təsvirini verib. “Xavərnəq”ə (yəni, Bəhramın daxili aləminə) göndərilən bu mesaj eşq yolçuluğuna səfərin əsas proqramı olur.

Bəhramın poemada deyildiyi kimi, “tikdirdiyi” yeddi günbəz əslində ruhunda onu Ali Həqiqətə çatdırmaq üçün saldığı körpülər rolunu oynayır. Poemada Bəhrəmın “Qış məclisinin vəsfi və yeddi günbəz tikdirməsi” bölməsinə diqqət edək: burada “qış fəsli” Bəhram şahın həmin yeddi məqamdan əvvəlki ruh halının göstəricisidir. İlahi enerjini ruhunda hərəkətə çevirməyən Bəhram özünün qış çağını-qəflət yuxusunu yaşayır:

“Qışın əvvəliydi, hər yanda şaxta,
Şah məclis qurmuşdu isti otaqda.
Bağlarda nə qəndil, nə şam var idi,
Yarpağını tökmüş ağaclar idi.

Bəhramın ruhi durumu ilk baxışdan bəsit görünən bu misralarda çox gözəl təsvir edilib. “Hər yanda şaxta” ifadəsi onun mənəvi dünyasının donuqluğuna bir işarədir. O şaxtanı əridəcək İlahi enerjiyə çox ehtiyac var. “Şah məclis qurmuşdu isti otaqda” misrasındakı “isti otaq” onun şəhvani dünyasının məcazi mənada ifadəsidir. Özünün şəhvət məclislərinə aludə olan Bəhramən mənəvi dünyasının kasadlığını bağların qəndilsiz, ağacların isə yarpaqsız halına bənzədilir.

Əsərin sonunda isə onun ruhi durumu tam fərqli olur. Bəhram yeddinci çadırdan çıxdıqdan sonra görür ki, artıq qışı yaz əvəz edib, hər tərəf güllü-çiçəklidir, axar çayların şırıltısı, quşların cəh-cəhi adamı valeh edir. Nizaminin bu təsviri təbiətdə deyil, Bəhramın ruhundakı dəyişikliyin tərənnümüdür. Kamilliyə varan insan özünün “yaz məclisi”ni açıq elan edir.

Klassik ədəbiyyatdakı məşhur “bahariyyə” anlamı da ruhun qəflət yuxusundan oyanıb “enerji vıbrasiyaları”na qoşulmasının təsviridir. Bu artıq sonuncu-yeddinci mərhələdir. Bu mərhələdən sonra Bəhram mistik nikah mərasimini də geridə qoyur. Qədim hind fəlsəfəsində Ali Həqiqətə aparan enerjinin bütün çakraları gəzəndən sonra sonuncu mərkəzi kanala- yeddinci məqama qədəm qoyması min ləçəkli lotos çiçəyinin açımı kimi təsvir olunur. Sufi ədəbiyyatında, xüsusən də Şah Xətaidə isə, bu “bahariyyə” kimi şifrələnir:

“Dindi yeddi tağda şərabın camı,
Bu səs oyadanda qoca Bəhramı.
Qafa tasındakı əqli, kamalı,
Onu bu xəbərdən eylədi hali”.

İlkin baxışda çox bəsit görünən yuxarıdakı misralara diqqətlə baxsaq, hind fəlsəfəsindəki lotosun, sufi mətnlərindəki bahariyyənin burada da təsvir olunduğunu görərik. Şeyx Nizami yenə də böyük ustalıqla hind fəlsəfəsi ilə sufi düşüncə tərzini sintez edib. İlk misradakı “yeddi tağ” əsas mövzumuz olan insan ruhundakı yeddi mənəvi inkişaf qatlarıdır. Ali Kainat Enerjisi insandakı çakralarda “dinəndən” sonra, daha doğrusu, onları hərəkətə gətirəndən sonra insandakı İlahi oyanışa səbəb olur. Nizami əbəs yerə “bu səs oyadanda qoca Bəhramı” ifadəsini dilə gətirmir ki!

Üçüncü misra isə Nizaminin həqiqətən də qədim hind fəlsəfəsini nə dərəcədə dərindən bilməsinə əyani sübutdur. İnsandakı çakraları dolaşan Kundalini enerjisinin yol xəritəsini böyük ustalıqla göstərən şair onun son dayanacağını da bizə nümayiş etdirir. Sonuncu inkişaf mərhələsi sayılan yeddinci çakranın insanın başında kiçik bir nöqtə olduğu deyilir. Meditasiya prosesindəki oturaq halda olan yoqaları göz önümüzə gətirək. Yeddinci çakra onların alın nahiyəsinin üstündədir. Nizami də “qafa tasındakı əqli, kamalı, onu bu xəbərdən eylədi hali” deməklə belə bir mürəkkəb mexanizmi obrazlı şəkildə təsvir edir. O, oyanış fəlsəfəsini, ruhun yaz çağını alleqoriya vasitəsilə bizə göstərir.

Yuxarıda haqqında danışdığımız Nizaminin baharı da şifrədən başqa bir şey deyil. Yaz-fəna məqamındakı Bəhramın Ali Enerjinin xoş aurasındakı xoşbəxt çağının təsviridir. Bəzən bizlər də, yaz fəslində səhər sübhdən durub təbiəti müşahidə edəndə ruhumuzun xoş bir enerjiyə büründüyünün şahidi oluruq. Həmin sübh çağı Bəhramın əbədi məskən saldığı, yeddinci məqamdan o tərəfdəki fəna aləminin xəfif əsintiləridir. Mövlanə dərgahından, Şəms diyarından, Nizami idrakından, Füzuli eşqindən gələn bu xəfif əsinti özündə nə qədər böyük, nə dərəcədə misilsiz bir xoşbəxtliyi gizlədir!

Yeddilərin sintezi

Poemada ən maraqlı detallardan biri də yeddi rəqəminin batini mənalarının bir-birilə çox yaxşı əlaqələnməsidir.
Burada hər günbəz bir ölkə, hər ölkə bir planet, hər planet isə həftənin bir günü ilə əlaqəlidir. Bəhramın Şidənin məsləhəti ilə inşa etdirdiyi yeddi günbəzin hər biri yeddi əsas rəngdən biri ilə əlaqəlidir. Üstəlik həftənin yeddi gününün hamısı və yeddi planet də Nizaminin yeddi günbəzi ilə qarşılıqlı əlaqədədir:

Qara rəngli birinci günbəzin əlaqəli olduğu planet isə Saturndur. Nizami şənbə gününü bu günbəzlə əlaqələndirir. Bildiyimiz kimi, hicri təqvimində şənbə çox ağır gün hesab edilir. Bu elə “şənbə” sözünü hərfi mənasında da özünü göstərir. Mənəvi eşq yolçuluğunun ilk mərhələsi olan birinci məqamda (birinci günbəzdə) səyahət çox ağır bir proses olduğu üçün Nizami onu məqsədli şəkildə qara rəngə və şənbə gününə uyğunlaşdırır. Yeddinci ali məqamı, yeddinci günbəzi isə təbii ki, müqəddəs cümə günü ilə əlaqələndirir. Bu günbəz ağ rəngə bürünür, Venera planeti ilə kosmik rabitədə olur.

Böyük şərqşünas Bertels “Nizami” kitabında bu haqda yazır:”Bütün müsəlman aləmində həftənin günlərinin adları astronomik təsəvvürlə bağlı deyil. Həftənin hesabı şənbədən başlanır. Qalan günlər isə “şənbədən sonra birinci”, “şənbədən sonra ikinci” və s. adlandırılır. Avropada isə həftənin günlərinin adları planetlərlə əlaqədardır. İndi onlar çox dəyişik şəklə düşüb. Amma yenə də müəyyən edib görmək olar ki, onların sıralanması Nizamidə gördüyümüz kimidir”.

aydinyol.az