Qan Turalı: “Əlif Şəfəq sufilərə yaltaqlanır” - MÜSAHİBƏ

Teleqraf.com tanınmış yazıçı Qan Turalı ilə müsahibəni təqdim edir.

- Tural bəy, iki roman müəllifisiniz, nə qədər məqalələr, hekayələr, esselər yazmısınız və yazmağa da davam edirsiniz. Yorulmursunuz?

- Bu sualı bir çəkməçiyə versəydiniz ondan hansı cavab alardınız? Mən də eyni cavabı verəcəyəm. Yazmaq mənim üçün bir iş olmaqdan ziyadə bir ehtiyacdır.

- Başqa bir iş əlinizdən gəlmirmi?

- Söhbət bundan getmir ki, mən başqa iş bacarmıram. Bəlkə müəllim ola bilərdim. Ya da uzaq mənzilli qatarlarda bələdçi. Bəlkə bunları bacarardım. Sadəcə mən yazmağa yoluxmuşam. Kiməsə elə gələ bilər ki, bu, asandır. Xeyr. Bir yazını ruhumuzdan çıxarmaq asan iş deyil. Bədəndə qalıcı xəsarətlər buraxır. Amma nə etməli? Yoluxucu xəstəliklər xəsarətsiz ötüşmür. Və yazı yazandan sonra onun əzabını daha çox çəkirsən. Bədəndən can ayrılır sanki.

Bir müddət sonra isə soyuyur yaralar. Daha ağrıtmır. Sanki başqasınındır. Boyaları qəsdən tündləşmirəm. Gerçəyin özü budur. Hər şey belə bitsəydi yaxşı olardı. Lakin bir müddət sonra yeni bir şey yazmaq istəyirsən. Ağrıdır yazmaq istədiyin. Üstəlik, estetik qayğılar, bitməz-tükənməz bilməyən müəllif redaktəsi, səhifələr dolu qaralamalar, arı pətəyi kimi qaynaşan beyin. Yaxşı ki, bu hala ilin cəmi bir neçə ayı düşürəm. Qalan vaxtlar isə gözəl keçir.

Piyada gəzintilər, xarici seriallar, filmlər, kitablar, dostlar, ailə... Yazanda isə darıxdırıcı və dözülməz bir insan oluram. İnsanlara qarşı diqqətsiz, yazmaqdan başqa heç nə düşünməyən, heç nəyi eşitməyən...

Yazmamaq mümkün olsaydı yazmazdım. Zatən yazmaqla nə ciddi bir şöhrət qazanırıq, nə də pul. Əslində burda da gözəllik var. Ürəyimizdən keçəni yazırıq və bu mənada bizə ürəyimizdən, şüurumuzdan başqa təzyiq edən də yoxdur.

- Azərbaycanda yaşayırsınız, bir qələm adamı kimi sizi bu ölkədə narahat eləyən şeylər nədir?

- Anarın mətbuatda çap olunmuş ilk yazısı tərcümə idi. Adı da beləydi: “Yazırdıq ona görə ki, narazı idik”. Hansısa Latın Amerikası yazıçılarından birinin yazısı idi. O zamanlar vəziyyət başqaydı. İndi dəyişib o mənzərə. Mən belə düşünürəm. Yazıçını sosial təbəddülatlar, siyasi qovğalar stimullaşdırmamalıdır. Zatən ədəbiyyatla çox şeyə nail olmağın vacib olduğunu da düşünmürəm. Xərçəng bir uşağın müalicəsi üçün kompaniya keçirtmək onun haqqında hekayə, roman yazmaqdan çox daha faydalıdır. Kampaniyada nəsə bir səmərə ola bilər.

Azərbaycan cəmiyyətində narazı olduğum şeylər çoxdur. Lakin bunun ədəbiyyata aidiyyatını görmürəm. Amma biz indi ədəbiyyat haqqında danışırıq.

Mən indi bir şeyi çox aydın şəkildə dərk edirəm. Ədəbiyyat bizi daha yaxşı bir insan etməlidir. Bizi, yəni əvvəlcə yazıçıları, sonra da oxucuları. Bunu edə biliriksə ədəbiyyatın missiyasını gerçəkləşmir. Məncə, cəmiyyətə bundan yaxşı fayda və prinsip etibarı ilə də bundan uca bir vəzifə ola bilməz. Asif Atanın da dediyi kimi, yükümüzdən böyük fərəhimiz yoxdur.

- “Fələk qırmancı”nı yazandan sonra “Mustafa”nın sizin üçün dəyəri, əhəmiyyəti azaldımı?

- “Fələk qırmancı” mənim ən gözəl romanımdır. Elə danışıram ki, sanki on roman yazmışam. (gülür)

- Elə onu deyəcəkdim...

- Daha dəqiq deyim: İki romanımdan ən gözəlidir. Mustafanı bir neçə ay qabaq yenidən oxudum. Çoxlu səhvlər tapdım, düşündüm ki, üslubi baxımdan çox daha kreativ gedişlər eləmək olardı, süjet daha mürəkkəb ola bilərdi. Açığı bu şeyləri gördükdən sonra düşündüm ki, bəs bu roman nəyə görə uğur qazanıb? Səhifələri vərəqlədikcə o suala da cavab tapdım.

Məncə, əsas uğur Mustafanın emosiyasını ötürə bilmək idi. Ona görə də oxucu onu sevdi. Hələ də oxunur. Bu ötürülmə prosesində qırılmalar ola bilərdi, daha yaxşı ifadə formaları tapıla bilərdi. Amma bununla belə ötürülmə olub, aura yaradıla bilib, atmosferi hiss edirdi oxucu. Bu mənada “Mustafa” oxucuya yaxın durdu.
“Mustafa” mənim yazdığım ilk romandır. Mənim üçün indi bu romanda ən xoş gələn hissə dahilərin o dünyadakı vəziyyətindən bəhs edən Mark Avreli yuxusu fəsliydi. Zaman “Mustafa”nın əhəmiyyətini mənim üçün heç zaman azalda, itirə bilməz. Orxan Vəli demişkən: “Unutmak kolaymı? İlk göz ağrısı”.

- İndi nə yazırsınız?

- Bu il nəsrlə yaxşı məşğul ola bilmədim. İl ərzində cəmi iki hekayə yazmışam: “Adam və ağac” sonra isə “Sevda soraqlarında”.

- Hekayələriniz xoşunuza gəldi?

- İkinci hekayə çox xoşuma gəldi. Məncə, ən yaxşı hekayəm odur. Amma mənim son əsərlərimə qarşı bu cür şişirdilmiş qiymətim olur deyə fikrimi əminliklə deyə bilmirəm. Keçən ilin sonlarında “Samir və Samiri” adlı povest yazmışdım, üstündən az qala bir il keçdikdən sonra yenidən oxuyub “Azərbaycan” jurnalına təqdim elədim. İntiqam müəllim də bəyənib, yəqin növbəti nömrədə çap olunacaq. “Fələk qırmancı” da bu ilin əvvəli çap olunub, bu mənada yazı baxımından da olmasa çap baxımından məhsuldar saya bilərəm.

Son aylarda ssenarilər üzərində işləyirəm. Hal-hazırda bu müsahibənin vaxtını belə ssenarinin vaxtından oğurlayıram. Görək... Yaxşı olmalıdır.

- Sizin pyesiniz də səhnələşəcək...

- Pyes mənim deyil, povest mənimdir. Bu povestə “YUĞ” teatrının baş rejissoru, Gümrah Ömər quruluş verəcək. “YUĞ” teatrı mənim çox sevdiyim, az qala bütün tamaşalarını izlədiyim teatrdır.

Siz də yaxşı bilirsiniz ki, “Prokurorun üç günü” müxtəlif tarixi faktların təhrif olunması, ya da belə deyək, onlar əsasında yeni bir oyun qurulması əsasında yazılan bir povestdir. Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı, professor Tehran Əlişanoğlu bu povestə böyük qiymət də veriblər. Görək, mənim qurduğum saxta tarixi nəzəriyyə, konspirologiya Gümrah müəllimin quruluşunda necə bir teatral forma alacaq. Bu, artıq rejissorun fəaliyyət sahəsi və onun əsəridir. Dediyim kimi, povest mənimdir, pyes rejissorun. Mən özüm də çox maraqlı bir tamaşa gözləyirəm.

- Son kitabından - “Fələk qırmancı” romanınından danışaq. Əsərin strukturu maraqlı gəldi.

- Bu roman haqqında 2011-ci ildən düşünməyə başladım. Düzü, narahatlığım ən çox strukturla bağlı idi. Beynimdə müxtəlif fikirlər vardı. Hamısını dəftərə qeyd elədim və üç ideya yarandı: fədakar qadın ideyası – Zeynəb, yazmayan yazıçı obrazı – Mehdi. Bu Avropada rədd ədəbiyyatı adlanan bir ədəbi tendensiyadır. Və sufinin romanı – yenə Mehdi. Hər biri haqqında səhifələrlə qeydlər elədim.

Birdən-birə hiss elədim ki, bunlar əslində, bir romanın parçalarıdır. Bu üç parçanı mən ayrı-ayrılıqda yazdım, sonradan bir-birinə oturdu. Mənə elə gəlir, roman üç ayrı obrazın, üç ayrı insanın üzvü şəkildə bir-birinə pərçimlənmiş formasına çevrilə bilib. Romanın yazılması isə üç il çəkdi.

- Niyə kitabın redaktoru məhz Səhər Əhməddir?

- Səhər Əhməd mənim xətrini çox istədiyim dostlarımdandır. Filoloqdur, müəllimədir, Azərbaycan dilini çox yaxşı bilir. Mən onun işindən çox razıyam.

- Romanın dili ilə bağlı iradlarım var...

- Mənə elə gəlir, bizim ədəbiyyatda dillə bağlı məsələlər tamamilə qeyri-təyinatı üzrə aparılır. Niyə məndən Əkrəm Əylislinin dilini gözləyirsiniz? Hər bir mətn mahiyyət etibarilə öz orijinal dilini yaradır. Əkrəmin, Mövludun yazdıqları bir ayrı, mənim yazdığım bir ayrı dil qatı tələb edir. Mən də Cavid Zeynallı kimi şəhdli-şirəli də yaza bilərəm. Sadəcə, mənim mövzum bu dili tələb edir. Nəzərə alaq ki, dil təfəkkürün ifadəsidir və məzmun avtomatik olaraq öz dilini yaradır.

Mənə neçə adam deyib ki, “Fələk qırmancı”nı birnəfəsə oxudum. Dillə bağlı iradların ən gözəl cavabı əsərin sürətlə, birnəfəsə oxunmasıdır. Qüsurlu olsa oxunmazdı. Bu iradları ciddi qarşılaya bilmirəm.

- Siz daha çox Qərb ədəbiyyatından danışmısınız. Birdən-birə Şərq elmindən – sufilikdən roman yazmağınız xeyli təəccüblü oldu. Hətta bəziləri düşünür ki, Tural bu mövzudan çox uzaqdadır, bilmir...

- Mənim beynimdə Qərb və Şərq dilemması yoxdur. Konfutsi Şərqdir, Aristotel Qərb? Ya da İsa Şərqdir, Hegel Qərb? Adını çəkdiyim və çəkmədiyim klassiklər dünyanın ideya xəritəsini yaradıblar. Cavid demişkən, ayrı olsaq da həqiqətdə birik. Qərb və Şərq dilemması son əsrlərin tendensiyasıdır. Daha konkret desək, Yeni Dövrün tendensiyası. Bu zamanlarda Avropa sivilizasiyası yüksəlişə keçdi. Halbuki Orta Əsrlərdə Avropa nəhəng bir zülmətdə, Şərq dünyası isə inkişafda idi.

Bir az da keçmişə gedək. Buddanı xatırlayaq, Konfutsini... O dövrdəki Yunanıstanı xatırlayaq. Yunanıstan Avropanın şərqi deyilmi. Qərb və Şərq bölgüsü ədəbiyyatın inkişafı baxımından bu gün çox naqolay bir bölgü kimi görünür.

Sufilik Azərbaycan ədəbiyyatının ümumilikdə İslam Şərqinin təməl hissəsidir, ən güclü mayalarından biridir. Məni milliliyə aid eləmirlər. Eləməsinlər. Onlar kimi milli olmaq da istəmirəm. Mənim milliliyim tamamilə başqa cürdür, mənim milliliyim ideya qatındadır.

Sualındakı ironiyaya da toxunum. Bir dəfə mərhum dostum Zəlimxan Yaqubla oturmuşduq. Yunis Əmrədən bir şeir dedi, arxasını mən deyəndə təəccübləndi. Eynən sən deyəni dedi: “Mən elə bilirdim, sən ancaq Qərbi bilirsən”. Vitgenşteyn oxumuşamsa, Aşıq Ələsgərdən heç nə bilməməliyəm? Bu bölgünü və bu bölgünü ortaya çıxaran situasiyanı çox gözəl anlayıram. Lakin mənim üçün ideyalar var, coğrafiyalar da elə bu ideyaların coğrafiyasıdır. Aydın məsələdir ki, ideyalar aləminin sərhədi olmur.

- Axı sufiliyin ideya qatında millilik yoxdur. Elə deyil?

- Sufilik heç bir xalqın inhisarında deyil. O cümlədən də Azərbaycan xalqının. O Şərq hadisəsi kimi İslam dini ilə digər dini-fəlsəfi ideyaların qovuşması nəticəsində yaranıb. Orası elədir, amma sufilik Şərqin yaratdığı bir sistemdir və bu sistemin içərisində böyük azərbaycanlılar da olublar. Bu bizim ortaq sərvətimizdir.

Və bir şeyi də nəzərə alaq. Orta Əsrlərdə bu gün bizim ərəb, fars, türk adlandırdığımız anlayışlar heç də populyar deyildi. Bu anlayışlar bayaq dediyim müasir Qərb sivilizasiyanın yaratdığı anlayışlardır. Biz milli özünüdərkimizə XX əsrin əvvəllərində çatmışıq. Bizim aşıq poeziyamıza sufizm son dərəcə güclü bir şəkildə təsir etməyibmi? Aşıq ədəbiyyatımız millidir amma sufilik yox? Biz milliliyə çox məhdud şey kimi baxırıq. Əslində idrak prosesində onun dərin köklərini görə bilərik.

- Romanızı oxuyanda məndə belə təəssürat yarandı ki, sanki sufilik haqqında nəzəri bir məqaləni götürüb, onun üzərində işləyib, içalatını romana daxil etmisiniz. Çünki əsərdə sufiliklə bağlı məqamlar bədiilikdən daha çox informasiya xarakteri danışır.

- Bu sizin şəxsi fikrinizdir, lakin mənim və mətbuatda çap olunmuş onlarla rəy sizin dediyinizi inkar edir. Biz postmodernizm dövründə yaşayırıq. Amma hələ romantizmin şah əsəri sayılan “Səfillər” romanı informasiya ilə dolu idi. Bədii əsər informasiyadan məhrum ola bilməz. Xüsusən də söhbət insanlar üçün yad və keçmiş dövrə aid olan bir sistemdən, sufilikdən gedirsə.

“Fələk qırmancı” romanının qazandığı uğur isə onun içindəki informasiya deyildir, tam əksinə təptəzə bir sufi hekayəsidir. Bu sufi hekayəsi özündən başqa heç bir sufi hekayəsinə bənzəmir, o tamamilə müasir dövrün, zamanın ruhunda olan bir qurğulamadır.

Mən Əlif Şəfəq kimi sufilərə yaltaqlanmıram, onlara zamanın verdiyi qiyməti verirəm. Eləcə də sufiliyə qarşı bir neqativim yoxdur, sadəcə öz hekayəmi danışıram. Cəmi yüz səhifədən bir az artıq olan bu hekayə Azərbaycan ədəbiyyatında sufiliyə olan münasibətdir, XXI əsrin gətirdiyi tərəddüdlər müstəvisində sufiliyin yenidən sorğulanması, rasionallaşması və aradan ötüb keçən bu əsrlərin sufiliyin mahiyyətində oyatdığı təsirlərdir.

Sufizm niyə cəmiyyəti xilas etmədi, niyə azad fərdlər yarada bilmədi və bu gün içində olduğumuz mənəvi böhranda sufilik hansı missiyanı yerinə yetirə bilər. Bunlar günümüzün aktual suallarıdır və bu suallara mən cavab verməyə çalışmışam.

- Roman üçün araşdırma aparmışdınızmı?

- Mən “Fələk qırmancı”nın yazılma prosesində təkcə sufilik mövzusunda 40 kitab oxumuşam.

- Axırıncı səhifədə istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısını qeyd etmək olmazdımı?

- Buna lüzum görmədim.

- Mehdi Bəyazidi şəxsən tanıyırdınız?

- Yox, mən ədəbi mühitə gələndən iki il qabaq o, dünyasını dəyişmişdi. Amma onu yaxından tanıyan adamlarla xeyli söhbətlər eləmişəm, Mehdiylə bağlı əhvalatların eşitmişəm. Kamal Abdulla, Azər Qaramanlı, Mahir Qarayev, Şərif Ağayar, Rasim Qaraca, Həmid Herisçi, Murad Köhnəqala, Əvəz Zeynallı, İlham Tumas... Mehdini ədəbi mühitdə kim tanıyırdısa hamısı ilə görüşüb söhbət eləmişəm. Azər Abdullanın Mehdi Bəyazidlə bağlı hekayəsi var, onun oxumuşdum.

- Maraqlıdır, bu əsər nə qədər avtobioqrafikdir?

- Belə suallara cavab vermək mənim üçün çətindir. Amma istəyirəm oxucular bir şeyi bilsinlər. Mehdi Bəyazid Azərbaycan yazıçının faciəsinin simvoludur. Sədi Əfəndini xatırlayaq. “Qətl günü”ndəki Sədi Əfəndini deyirəm. Kim idi o? Hüseyn Cavid, Cəlil Məmmədquluzadə, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq... Hərəsindən bir az və konkret olaraq heç biri.

- Mehdi obrazı sanki...

- Bəli, paranoikdir məncə. Psixiatr dostum Orxan Fərəcli romanı oxuyub dedi ki, Mehdi obrazında bipolyar pozuntu əlamətləri var. Onun əslində bir çox davranışı da bu pozuntu ilə izah olunur.

- Mehdi romanda çox içki içir. Bəs siz necə? Romanı yazarkən içirdinizmi?

- Mən yazı prosesində heç zaman içmirəm. İçkini yazıb qurtardıqdan sonra içimdəki ağrıları ovutmaq, beynimdəki bitməz-tükənməz variasiya, süjet, obraz axtarışlarını sakitləşdirmək üçün içirəm.

- Romanın sufiliklə bağlı hissəsində sevgililərin qoşulub qaçmağı üçün pulu Mehdi tapdı. O pulu Mehdiyə kim göndərdi? Göydən düşdü?

- Sufi hekayələrində bu cür mistik şeylərə çox təsadüf olunur. Mən heç zaman romanımın realist olduğunu iddia etməmişəm.

- XXI əsr yazıçısı kimi belə çıxır ki, əsərdə sufi məntiqinə gülürsünüz?

- Qətiyyən. Sufizmin bir təfəkkür tərzi, bir düşüncə sistemi kimi yaşamağa tam haqqı var. Gülüş isə acizlərin məşğuliyyətidir. Ya da nadanların... Bu daha dəqiq oldu.

- Yaratdığın Mehdi obrazı yazmayan yazıçıdır, kütlədən qaçır, kütləyə nifrət edir. Amma hiss edirəm ki, sizdə bir az şöhrətpərəstlik hissi var. Yoxsa yanılıram?

- “Kaş bir ağac kimi unudulaydım...” Həzrəti Ayişənin bu sözünü çox sevirəm.

- Romanınıza reaksiyalar sizi qane edirmi?

- Roman haqqında məqalə yaza, video bloqlar çəkən hər kəsə təşəkkür edirəm. Xüsusən Kamal Abdullanın məqaləsini qeyd etmək istəyirəm. Bu məqalə həm yüksək həssaslıq həm də dərin elmi erudiya ilə yazılmışdı. Mən bu məqaləni öz romanıma verilən ən gözəl qiymət hesab edirəm.

- Maraqlıdır, sizi hansı cərəyana aid etmək olar?

- Postmodernizmə...

- Sonda...

- Ürəyinizdə Günəş olsun!

Kəramət Böyükçöl