İmadəddin Nəsimi fəlsəfəsinə baxış

Hər şeydən öncə İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının 650 illiyi münasibətilə 2019-cu ilin Nəsimi ili elan edilməsi barədə sərəncam verdiyinə görə Hörmətli Prezidentimizə minnətdarlığımı bildirirəm.

Nəsimi və onun kimi şəxslər millətimizin mənəvi sərvəti olub, bu millətin dünyaya tanıdılması üçün vizit kartıdır. Azərbaycan beynəlxalq miqyasda əsasən maddi sərvətləri (neft, qaz və s.) ilə məşhurdur. Yaxşı bilirik ki, maddi dəyərlər istifadə olunduqca tükənir, mənəvi dəyərlər isə tanıdıldıqca, araşdırıldıqca daha böyük bəhrələr verir.

İmadəddin Nəsimi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən uca zirvələrdən biridir. Bu da hamıya yaxşı məlmdur ki, Nəsimi elmlilik, əxlaq, əqidə, inam, mərdlik və dözüm nümunəsi olmuşdur. Övliyalıq səviyyəsinə ucalaraq yüksək dini saflığın təbliği yolunda edam olunduğuna görə, mən onu şəhid hesab edirəm və həqiqətdə də belədir. Müharibə şəraitində olan ölkəmiz üçün, düşünürəm ki, belə örnəklərin təbliği olduqca vacibdir və böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər.

Şairin həyatı barədə əlimizdə o qədər də geniş məlumat yoxdur.

İmaddəddin Nəsimi,--Seyid Əli ibn Seyid Məhəmməd (1369- Şamaxı, 1417- Hələb, Suriya), - ilk təhsilini Şamaxıda almış, dövrün elmlərini - dinlərin tarixini, məntiq, riyaziyyat və astranomiyanı öyrənmişdir. Atası Seyid Məhəmməd Şirvanda yaxşı tanınan şəxsiyyətlərdən sayılırdı. Nəsiminin bir qardaşı da olmuşdur. O, Şamaxıda yaşamış və Şah Xəndan təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Ölümündən sonra həmin adla tanınan köhnə qəbiristanlıqda dəfn edildiyi barədə məlumatlar vardır.

Seyid Əli bütün dünyada İmadəddin Nəsimi kimi tanınmışdır. Dinin dirəyi (sütunu) mənasını daşıyan İmadəddin adının şairə hansı səbəbdən verilməsi barədə heç yerdə məlumat verilmir. Ancaq, Nəsimi (xəfif meh) təxəllüsü, deyilənə görə, mürşidi Nəiminin (bol ruzi) təxəllüsünə uyğunlaşdırılaraq qəbul edilmişdir.

Nəsimi kimi dahinin yetişməsi üçün elmi - ədəbi ictimai mühitin olması vacib şərt idi. Orta əsirlərdə qədim ipək yolu üzərində yerləşən Şamaxı iri ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Burada çoxlu məktəb, mədrəsə, şərqdə məşhur olan şeir və musiqi məclisləri fəaliyyət göstərmiş, zəngin ictimai və şəxsi kitabxanalar mövcud olmuşdur. Şamaxı yaxınlığında Məlhəm adlanan yerdə Dar-üş-Şəfa (xalq arasında Məlhəm piri) adlanan Tibb akademiyası fəaliyyət göstərmişdir. Bu tibb ocağının yaradıcısı məşhur şairimiz Xaqani Şirvaninin əmisi, - alim və həkim Kafiəddin olmuşdur. Mərəzədə yerləşən Şamaxı rəsədxanasının fəailiyyəti də (Nəsrəddin Tusi) ərazidə elmin inkişafına lazımi töhfələr vermişdir. Belə bir mühitdə boy atan Nəsimi gənc yaşlarından dövrünün böyük filosofu, hürufi təriqətinin banisi Fəzlullah Nəimiylə görüşür, ona mürid olur və sonralar hürufi təlimini zirvəyə qaldıranlardan (özü demişkən, “gövhəri laməkan mənəm) birinə çevrilir. Nəsiminin həyata yeni baxışlarının, fəlsəfi təfəkkürünün və dünya görüşünün formalaşmasında, təsəvvüf fəlsəfəsinin mahiyyətinə varmasında, eləcə də, həyat tərzinin yeni meyarlarla zənginləşməsində Nəiminin rolu danılmazdır. Şair müəlliminə böyük hörmət bəsləyir və özünü qürurla Fəzl övladı adlandırıb bu qismətin Allahdan olduğunu bildirərək deyirdi:

Çün Nəsiminin Əbülfəzl oldu həqdən künyatı,

Cümla əsmanın hürufi eyn-əlqabindədir.

Nəsimi fəlsəfəsini, onun əqidə və xarakterini dərk etmək üçün bunların haradan bəhrələnməsini anlamaq olduqca vacibdir. Odur ki, şairin mürşidi və mənəvi atası olmuş F. Nəimi barədə bəzi məlumatları diqqətə çatdıraq:

Fəzlullah bin Əbu Məhəmməd Təbrizi (1339- İran, Təbriz, 1401 Qorqan, Culfa, Əlincə qalasının yaxınlığı) və ya Nəimi Şah Fəzlullah ibn əbu Məhəmməd Astrabadi (Fəzl) sufi Şeyxi olub, hürufilik təriqətinin banisi sayılır. O, sufi şeyxi Şiblinin davamçısı olmuşdur. XV əsr mütəfəkkiri Əbd-ür-Rəhman Şöhavinin yazdığına görə hürufilik IX əsrdə yaşayan Nizami əbu əl Fəzl Astrabadi Əcəmi tərəfindən yaradılıb. Əslində VII-VIII əsrlərdə yaşamış sufi təlimlərinin bir çoxunda hürufi elementlərinə rast gəlinir. Bunları hürufiliyin yaranma tarixi kimi qələmə vermək düzgün olmazdı. Hürufilik mükəmməl bir təriqət kimi XIV əsrdə F. Nəiminin konsepsiyası əsasında ortaya çıxdı. “Hüruf” sözü ərəb dilindən tərcümədə “hərflər” mənasını daşıyır. Bu təriqətin daşıyıcıları hərf və rəqəmlərə müxtəlif rəmzi mənalar verir və insan sifətində 28 və 32 rəqəmlərini tapırdılar. Məsələn:

Bistü-həştu sivi dudur ayəti-nitqi xuda,

Görmüşəm eyni-əyani məndədir həqq aşina.

Allah nitqinin (Quranın) ayələri 28 və 32-dən ibarətdir,--deyən şair, Qurani-Kərimin ərəbin 28 hərfi əsasında oxunmasını və 32 hərf sayəsində şərhlər verilməsini nəzərdə tuturdu.

F. Nəiminin səmavi kitablara bərabər tutulan “Cavidannamə” kitabında Qurani-Kərimin “Allah Adəmə hər şeyin adını öyrətdi” ayəsi əsasında “Allah Adəmə (ə.s.) 32, Məhəmməd peyğəmbərə (ə.s.) 28 kəlamı öyrətdi” yazırdı. Əslində, 32 əski Azərbaycan və ya fars əlifbasında, 28 isə ərəb əlifbasında olan hərflərin sayıdır. Hürufilərin məntiqinə görə, bütün əşyaların adı və müxtəlif elmlərin (o cümlədən, Qurani-Kərimin) öyrənilməsi bu hərflərin sayəsində mümkündür. Axı, doğrudan da belədir. Hürufiliyə aid bəzi misallar göstərək:

“Vəsiyyətnamə”də 124 min peyğəmbər sayı belə ifadə olunur:
3 x 32 min + 1 x 28 min = 124 min; 3 (od, su, hava)+1 (torpaq) =4 ünsür
Əbcəd hesabıyla, hacib (Qaş): h—8 + a (əlif) –1+ c –3 + b –2 = 14 ;
Vəcd (Üz): v –6 + c –3 + ha –5 = 14 ; 14+14=28 Yaxud,

Saqi ləbindən doğmuşuz yəni ki, “bey”dən ”lam” ilə,
Fitrət günündən ta əbəd şol dayədəndir şirimiz.

“Bey” hərfi (əbcədi--2) “lam” (əbcədi--30) ilə yazılışda “ləb” (dodaq) oxunur. Bunları nəzərə alsaq bu beytdə,--ey elm paylayan (yəni, Allah) dodağının Ol! kəlməsindən (yəni, 32 sayəsində) yarandıq, və yaranış günümüzdən əbədiyyata qədər o dayədən (yəni 32-dən) bəhrələnəcəyik (süd əməcəyik),--deyildiyini anlamış olarıq. Başqa bir misalda, insan obrazının üz gizgilərində “səbülməsan” tapılması (14 ayət oldu, səbülməsan derlər ona) variantı verilir. Səbülməsan Quran kəlamı olub, qoşa göndərilmiş ayələr mənasını daşımaqla, 7 ayədən ibarət təkrar göndərilmiş “Fatihə” surəsinə aiddir. Bu barədə Quranın “Əl-hicr” surəsinin 87-ci ayəsində belə yazılıb: “Biz sənə təkrarlanan 7 ayəni və böyük əzəmətli Quranı verdik”. Maraqlıdır ki, hürufilərin böyük önəm verdiyi “Fatihə” surəsi 7 ayə və 28 kəlamdan ibarətdir.

Qeyd edək ki, “Cavidannamə”də Adəm kəlməsi 32 dəfə, Məhəmməd (ə.s) kəlməsi 28 dəfə işlənmişdir. Bu kitabda “Allah Adəmi öz sifəti və rəhman surəti üzərində yaratdı” və “Adəmin palçığını iki əlimlə qirx sabah yoğurdum” hədisləri əsas götürülərək Adəmə (yəni, insana) olduqca yüksək önəm verilir. Həqiqətdə “Allahın 100 adı var” kimi işlədilən ifadəni qeyri düzgün saymaq olar. Belə ki, Allahın yalnız bir adı var, o da ki, Allahdır! Qalan 99 isə, Allaha məxsus əməl, sifət, xüsusiyyətdir. Məsələn: Rəhman - mehriban, Rəhim - rəhimli, Rəzzaq - ruzi verən, Xaliq - xəlq edən, Baqi - əbədi qalan, Səlam- sülh sevən, Kərim- səxavətli və s. Bu xüsusiyyətlərdən Xaliq və Baqi insana məxsus ola bilməz. Qalan bütün sifətləri müxtəlif insanlarda tapmaq mümkündür. Ona görə də, hürufilər kamil insanın “Fəna-fillah” səviyyəsinə ucalıb, Allaha yaxınlaşmasını və “Bəqa billah” məqamıyla ilahi nurlanmaya qovuşub Haqla- haqq olmasını iddia edirdilər. Bunun təsdiqi üçün, “Cavidannamə”də “Kim istərsə və cəhd edərsə, istəyinə nail olar” hədisinin hökmünə uyğun olaraq,-- Allah o şəxsə məna şərabından saqilik eyləyib susuzluğunu yatızdırır, - deyilir. Bu övliyaların qanunudur.

Yaşam üçün mükəmməl papaqçı peşəsinə yiyələnmiş Nəimini böyük nüfuz sahibi edən, səmavi kitablarla bərabər tutulan “Cavidannamə” ilə yanaşı, gördüyü yuxular, onların çin olması və yüksək səviyyədə yuxu yozmaq qabiliyyəti idi. Onun 6 kitabından (“Cavidannamə”, “Novnamə”, “Vəsiyyətnamə”, “Məhəbbətnamə”, “Ərşnamə” və “İskəndərnamə”) birinci üçü Bakıda yazılmışdır. Son zamanların araşdırmaları F. Nəiminin 1394-cü ildə I İbrahim tərəfindən edam olunması fikrini söyləməyə imkan verir. Səbəb olaraq, onun artan nüfuzunu və Toxtamışla dostluq əlaqəsini göstərirlər. Həmin tarixdə nə Teymur, nə də Miran şah Əlincə ətrafında olmamışlar. Ölüm tarixinin təhrif olunması və Teymurilərin üzərinə atılmasını həmin dövrdə hakimiyyətdə olmuş Qaraqoyunluların siyasəti ilə əlaqədar olduğunu söyləyirlər.

Təsəvvüf barədə: Bütün sufilər kimi Nəsimi də təsəvvüf fəlsəfəsinin daşıyıcılarından biri idi. Təsəvvüf terminini ilk dəfə istifadə edən Məruf Kərxi olmuşdur. Əslində təsəvvüf əxlaqdır, xüsusi əxlaq normaları. Təsəvvüf Tanrıya qovuşmaq üçün seçilmiş yoldur. Güneyd Bağdadinin müasiri Şümnun belə deyirdi: “Təsəvvüf maddi olaraq heç nəyə sahib olmamaqdır və heç kimin də onu özünə qul etməməsidir”. Məşhur sufi Şeyx İbrahim isə belə deyirdi:

Təsəvvüf küllü yaxmaqdır vücudun narı “La” ilə,
Təsəvvüf nuru “İlla” ilə insan olmağa derlər.
Təsəvvüf məndə olmaqdır həqiqət Haqq, ey İbrahim,
Təsəvvüf şeri Əhməd dildə bürhan olmağa derlər.

“Türk ədəbiyyatı tarixi” kitabının müəllifi Əhməd Kabaklı təsəvvüfə olduqca dolğun bir tərif vermişdir: “Təsəvvüf kökü islamiyyətə və şəriətə bağlı yüksək inam, fikir sistemi və yaşama tərzidir”. Həmin kitabda müəllifin Nəsimiyə verdiyi yüksək qiymət də təqdirə layiqdir. O belə deyirdi: “Füzuli və Şeyx Qalib də təsəvvüf vadisində çox irəli getmişlərdəndir, ancaq Nəsimi qədər inanclı, çılğın və pərvasız bir eşq əri göstərmək mümkün deyildir”.

Sufizm: Sufilər İlahi eşq yolunu tutmuş təsəvvüf fəlsəfəsinin daşıyıcılarıdır. Sufiliyin yaranma tarixi VIII əsrdə Zünnun əl Misri və Abdullah Mühasibi ilə başlayır. Əslində ilk sufi Əbu Haşim əs-Sufi (v. 767, Bəsrə) sayılır. Onun Suriyanın Rəml şəhərində indiyədək qorunmuş təkyəsi ilk təkyə olaraq qalmaqdadır. Sonradan Bəyazid Bistami və Güneyd Bağdadi ilə davam etdirilən sufilik yeni meyarlarla zənginləşdirildi. Belə ki, Bəyazid Bistami zöhd və zahidlik meyarlarını gətirdi, Güned Bağdadi isə, Əl-Qazali və Muhyiddin Arabi kimi şəxslərə mürşid olmaqla Bağdad sufizminin ustadı sayıldı. IX əsrdə Əl-Qazali tərəfindən kəlam, fiqh (şəriət qaydaları) və təsəvvüf birləşdirilərək sufilik sistem halına gətirildi. Mühyiddin Arabi isə sufiliklə fəlsəfəni birləşdirib fəlsəfi təsəvvüfün banisi oldu. Təsəvvüf fərdi konsepsiyalar əsasında inkişaf etdiyi üçün, dailərinin adı ilə adlandırılan müxtəlif təriqətlər (mövləvilik, yəsəvilik, bəktaşilik, nəqşbəndiyyə, hürufilik və s.) yaranmışdır. Əhməd Kabaklı yazır ki, bu təriqətlər arasında müəyyən fərqlənmələr olsa da, təsəvvüfün ortaq sistemi altı məsələni özündə birləşdirir:

1) Varlıqların birliyi (vəhdəti-vicud). Yəni yeganə bir varlıq var, Allah. Qalan hər şey onun məzhəri, onun zühur etmə yeri, ondan qopan zərrəcikdir. Bir sözlə Allah külldür, qalan hər şey cüzzdür. Bu fəlsəfənin banisi Muhyiddin Arabi olmuşdur. O, “Lə İlahə İlləllah” ifadəsinə qarşılıq olaraq “La mövcuda İlləllah” deyimini irəli sürmüşdür.
Nəsimi:
Vücudin zati mütləqdir, məgər kim,
Nəyə kim baxar isəm anda sənsən.

deyərək, - Allahın varlığının mütləq bir kök (başlanğıc) olduğunu, hər baxdığında onu gördüyünü, - bildirir.

Cəlaləddin Rumi isə belə deyirdi:

Dünyada və axirətdə O var, bir tək O var,
Tək tapdığımız O, saxta düm varlıqlar,
Göylər də yalan, günəş də bağ, bağça yalan,
Hər sözdə hər anlamda O tək gerçək, O var.

2) Allah nurunun təcəllası: Yəni, parıl-parıl görünmə. Bütün yaradılanlarda Allah nurunun parıl-parıl görünməsi mənasını verir;

Nəzmi Nəsiminin yəqin Allahi nurun şərhidir,
Ol nuru hər kim bilmədi, həqdən nəsibi nar imiş.

Nəsimi poeziyasının (nəzminin) məqsədi Alləh nurunu şərh etməkdən ibarətdir, hər kim ki, o nurun nə olduğunu bilmir, Allah tərəfindən yeri cəhənnəmdir, - deyirdi Nəsimi.

3) Əyan olanın sifət sabitliyi. Yəni, yeganə varlığın Allah olması qalan hər şeyin ona nisbətdə var olması anlamıdır. Bir sözlə əyan olanın sifət sabitliyi bütün görünənlərdə Allahı görə bilmək qabiliyyətidir;

Təalallah, nə zibasan sifatın zati yektadır,
Qamu əşya sifatından sənin ismin müsəmmadır.

Gözəl Allah, nə qəşəngsən sifətin vahid bir kökdür (başlanğıcdır), bütün əşyaların sifətini görəndə (bir yaradıcı kimi) sənin adın hallanır, - deyilir.

4) Eşq. Təsəvvüfdə eşq dedikdə, - insan ruhunun Tanrıya qovuşub, onda ərimə (vüsal) arzusudur. Buna nail olmaq üçün elm yolu ilə kamilləşmək, nəfsi öz içində öldürüb “fəna-fillah” məqamına ucalmaq gərəkdir. Nəfs insanın ruhuna hakim kəsilib onu xəbisliyə, şəhvətə (yeməyə, içməyə, qadına, cinayətə, qumara şəhvət və s.) sürükləyir. Kamil insan eşq və elm yolu ilə bunu dərk edir və nəfsi öz içində boğub öldürür. Allah mələk xislətli belə insanı mükafatlandıraraq qəlbini nurlandırır. Bu hal “bəqa-billah” məqamı adlanır. Yəni, aşiq həsrətdən qurtarıb məşuquna qovuşur. Bu isə haqla Haqq olmaq, yaxud ənəlhəq məqamıdır.

Buldu Nəsimi çün səni neyçün “ənəlhəq” deməsin,
Ey bu sözə münkir olan dövləti darın yox imiş.

Və ya:

Canda ki eşq olmadı, dildə xəbər nə faidə,
Gözdə ki, görmək olmadı, nuru xəbər nə faidə.

5) İnsan amili. İnsan amili təsəvvüfdə vacib şərtlərdəndir. Çünki bu fəlsəfəni dərk edib, daşıyıcısı ola biləcək yeganə varlıq insandır;

Mənsur kimi guşə gələr, söylər “ənəlhəq”,
Ol aşiqi sadiq ki, bu meyxanəyə uğrar.

Qurani-Kərimdə insanın küntə-kənzin (Allah adlanan gizli xəzinənin) dərki üçün yaradıldığı bildirilir. Çünki şüur, idrak ancaq insana məxsusdur.

6) Əxlaq göstəriciləri. Bu da vacib şərtlərdəndir. Çünki, eşq yolunu tutan aşiq saf, mələk xislətli olmaqla məşuquna (Allaha) layiq olduğunu sübut etməlidir ki, Allah da onun qəlbini nurlandırsın. “Nur” surəsinin 35-ci ayəsində oxuyuruq: “Allah göylərin və yerin nurudur. O, nur üstündə nurdur. Allah dilədiyini öz nuruna qovuşdurur”.

Təriqi həqqi biləndir verən malın yağmayə,
Təraş olub nəməd geyən dolaşmadı bu sevdayə.

Haqqın yolunu bilənlər mal həvəsində olmaz, onu talana buraxarlar, yəni paylayarlar, hamıyla bölüşərlər. Malı əlindən çıxdıqdan (müflisləşmə, oğurlanma, yanma, talanma və s.) sonra sufiyə məxsus əba geyməklə ilahi eşq yolunu tutmaq mümkün deyil, - deyilir bu beytdə.

Nəsimi “küfr”ləri barədə: Nəsimi poeziyasında təsəvvüf mahiyyətindən, eləcə də, hürufi rəmzlərilə bağlı ortaya çıxan bəzi məqamlar adi dindarlar tərəfindən anlaşılmaz olduğuna görə, şair təqiblərə məruz qalmış, hətta ruhanilər tərəfindən dinsiz adlandırılaraq edam olunmuşdur. Onun bu səpkidən olan bəzi beytlərinə nəzər salaq:

Gəl “ənəlhəq” sirrini meyxanəvü meydən eşit,
Ey düşən inkarə neyçün münkiri meyxanəsən.

İlk baxışda “ənəlhəq”, “mey” və ”meyxanə” islam nöqteyi-nəzərindən küfr kimi qəbul oluna bilər. “Ənəlhəq” kəlamı ilk dəfə X əsrdə yaşayıb-yaratmış fars şairi Hüseyn ibn Mənsur Həllac tərəfindən söylənilmişdir. O, Yaratdığı dərviş orderində (dərvişlərin cəm olduğu məclisdə) meyxanə söyləyərkən bədahətən “ənəlhəq” (haqq məndədir, yəni ilahi nürla nurlanmışam) söyləmişdir. “Meyxanə” sözünün bir mənası şərab paylanan yer (hürufi rəmzi ilə, elm paylanan), digər mənası,--bədahətən deyilən, Allahı, dini və Peyğəmbəri vəsf edən şeir növüdür. Mey, şərab, məst olmaq isə, sufilər üçün uyğun olaraq elm və kamillik anlamındadır. Bunları nəzərə alsaq beytin şərhi belə olar: Gəl ilahi nurlanmanın sirrini bizim elm ocağında (dərviş orderində) təbliğ olunan elmdən öyrən. Ey bizi qəbul etməyən, nə üçün elm ocağımızı (elmimizi) inkar edirsən.

Necə gizlədəyim, məndən səniyçün,
Nəyə kim baxıram, anda əyansan.

Səni özümdən necə gizlədə bilərəm ki, nəyə baxıramsa onda səni görürəm,- deyən şair, varlıqların birliyi fəlsəfəsinə əsaslanaraq külldən (Allahdan) qopmuş hər zərrəciyə baxanda küllü gördüyünü bildirir. Təəssüf ki, çoxları (bunların içərisində millətimizdən olan yüksək söz sahibləri də vardır) yanlış olaraq, Nəsimini Panteist adlandırırlar. Panteizm 1705-ci ildə ingilis C. Toland tərəfindən yaradılan və Yaradanı təbiətdə görən, islam əxlaqına yad olan idiologiyadır. Bir mənalı olaraq Nəsimi panteist deyil və mən ürəklə deyərdim ki, övliyadır!

Saqiya, gözdən götürmə cüreyi-cami-nəcat,
Kəndisin buldu Nəsimi məsti xummar eylədi.

Ey elm paylayan (Allah), bir qurtumliq nicat camını (şair Quranı qeyb aləminin bir qurtumluq hissəsi sayır) gözlərimdən götürmə, sayəsində Nəsimi kamilləşib özünü tapdı,--deyilir.

Səfasız sufiyi gör kim, həram der dinləməz sazı,
Ki əhli eşq olan kişi, nə qəm girsə kəlisayə.

Əqidəcə saf olmayan sufiyə bax ki, sazın haram buyurulduğunu deyib onu dinləməz. Eşq əhli olan kişinin kilsəyə getməsində nə qəbahət var ki?..

İlk baxışda kilsəyə getməyi təbliğə bənzəyən bu beyt imanın III, IV şərtlərinə (peyğəmbərlərin varlığına və müqəddəs kitablara inandım) əsasən söylənilib. Belə ki, İlahi eşq yolunda olan kəsin Allahın evinə (məscid də, kilsə də Allahın evidir) getməsində nə qəbahət ola bilər ki?..

Təsbeh ilə səccadəyi bir cürəyə satar,
Şol sufiyi safi ki, bu peymanəyə uğrar.

Təsbeh ilə səccadəni bir qurtumluq elmə qurban verər. O saf sufi ki, həqiqi eşq münasibətinə uğramışdır. Yaxud:

Təsbeh ilə səccadəni ərz etmə əhli-halə ki,
“Həbbül mətin”i aşiqin şol zülfü ənbərsa imiş.

“Həbbül mətin” quran kəlamı olub “Allaha uzanan möhkəm ip” mənasındadır. Dindarlar namazı “həbbül mətin” adlandırırlar. Nəsimi isə deyir ki, hal əhlinə (sufiyə) təsbeh ilə səccadədən bəhs etmə onun Allaha uzanan möhkəm ipi, qovuşuğa can atdığı, ənbər ətri saçan əbədiyyat dünyasıdır. M. Füzuli isə belə deyirdi:

Könül, səccadəyə basma ayaq, təsbehə əl vurma,
Namaz əhlinə uyma, onlar ilə durma oturma.

Haqq aşiqləri adi dindarların dil və əməllərinin fərqli olduğunu söyləyərək, onlardan kənar olmağa çalışırdılar. Bu səbəbdən Füzuli onların fikirlərinə uymamağı tövsiyə edirdi.

İ.Nəsimi yaradıcılığında Kəbədən üz döndərmə, zünnarı qəbul etmə kimi fikirlərə tez-tez təsadüf olunur. Məsələn:

Ol günəş yüzlü sənəm çün ərzi-didar eylədi,
Gördü zahid zülfünü, təsbehi zünnar eylədi.

Allah Quran vasitəsilə əbədiyyat dünyasında özünü göstərəcəyini vəd etdiyi hamıya məlumdur. Zünnar xristianlıqda əzab rəmzi olaraq qaba yundan hazırlanıb belə bağlanılan qurşaqdır. Zülf isə, sehirli aləm (qeyb aləmi) rəmzi mənasını daşıyır. Bunları nəzərə alsaq beytin şərhi belə olar: Allah əbədiyyatdə özünü göstərəcəyini vəd etdiyi və əbədiyyat barədə (Quran sayəsində) məlumatlı olduğu üçün, şair ibadəti buraxıb əzab yolunu seçdiyini bildirir. Çünki, Allaha tez qovuşmanın yolu əzabdan keçirdi.Bax bu idi haqq aşiqlərinin Allahdan dərd, qəm, əzab diləməsinin səbəbi.

M. Füzuli əbədiyyatda Allahın görunəcəyi vədiylə bağlı yazırdı:

Məhşər günü görəm, derəm ol sərvqaməti,
Gər onda həm görünməsə, gəl gör qiyaməti.

Nəsimi isə:

Kəbədən döndərdi yüzin kim ki, görmüş yüzünü,
Gör nə gerçək qibleyi didarə döndərmiş yüzün.

İlahi nurlanmayla üzünü görənlər, qiblədən üz döndərib Sənə çevirdilər, ey Allah, gör ki, üzlərini necə bir həqiqi qibləgaha çeviriblər.

Bu kimi misallar ilk baxışdan Nəsiminin xristianlığa meylli olması fikrini söyləməyə şərait yaradır. Ancaq, mahiyyət açıqlandıqda İslam dini çərçivəsindən kənar heç nə olmadığı məlum olur. Mən Nəsiminin 234 qəzəlinin və 1963 beytinin şərhini vermişəm və dinimizə xələl gətirəcək bir kəlməyə belə təsadüf etməmişəm. Şairin poeziyasında şərh yanlışlıqları bəzən xristianlara, xüsusən mənfur qonşularımıza imkan verirdi ki, onu özlərinə yaxın, yaxud özününkü kimi təqdim edələr.

Bu mənada, Mirəli Seyidovun “Nəsimi və erməni ədəbiyyatı” məqaləsində göstərilir ki, Nəsimi adı və poeziyası XVI əsrdən başlayaraq erməni xalqı arasında geniş yayılmışdı Orta əsrlərdə Nəsimi o qədər geniş tanınmışdı ki, erməni mənbələri onu xristianlığı tanıyan bir şair kimi qiymətləndirirdilər.

Aydın məsələdir ki, sənin olana vaxtında sahib çıxmasan, ona sahib çıxanlar tapılacaq. Sonrakı cəhdlər isə, böyük çətinliklərlə üzləşəcək.

“Ənəlhəq” nədir: Bir qədər də böyük mübahisələrə səbəb olan “ənəlhəq” barədə açıqlama verək. “Ənəlhəq” aşiqin qəlbinin ilahi nurla nurlanmasının, yəni haqqla-haqq olmağın dillə ifadəsidir. Belə ki, yeməyə, içməyə, qumara, qadına, siqara və s. bütün pisliklərə şəhvətin səbəbkarı nəfsdir. Elm yolu ilə kamilləşən aşiq bunu dərk edir və nəfsi öz içində boğaraq mələksima olur. “Fəna-fillah” adlanan bu məqama yetişmiş aşiq Allah tərəfindən mükafata layiq bilinir və qəlbi ilahi nurla nurlandırılır. “Bəqa-billah” adlandırılan bu məqam aşiqlərin arzusunda olduğu ilahi nurlanma, “ənəlhəq” məqamıdır. Adi dindarların anlaya bimədiyi və qəbul etmədiyi, insanın bu dünyada Allaha qovuşuq məqamı sufilər tərəfindən Quranın “Ən-Nur” surəsinin 35-ci ayəsiylə əsaslandırılırdı. Bu ayədə belə deyilir: “Allah göylərin və yerin nurudur. O nur üstündən nurdur. Allah dilədiyini öz nuruna qovuşdurar”.

Bu səbəbdən Nəsimi Həllac Mənsura həsəd apararaq yazırdı:

Darə çıxmaq bu fəna ərsədə Mənsurə düşər,
Bilməyən sirri-ənəlhəqqi o dəvi nə bilür?

Bu dünyada ilahi nurlanma ucalığına qovuşmaq Mənsurun payına düşüb. Ənəlhəqqin sirrini anlamayanlar bu iddianı necə anlasınlar? Sonralar şairin özünə belə ucalıq qismət olur və o böyük fəxarətlə deyirdi:

Buldu Nəsimi çün səni neyçün “ənəlhəq” deməsin,
Ey bu sözə münkir olan, dövləti darın yox imiş,

yaxud,

Çünki bildin mömünün qəlbində beytullah var,
Yenə təzim etmədin, ol evdə kim Allah var?

I beytdə qəlbi ilahi nurlanmaya uğrayan Nəsimi neyçün “Haqq məndədir” deməyim sualını qoyur və ikinci misrada bunu inkar edənlərə müraciətlə deyir ki, sizin bu ucalıqdan xəbəriniz yox imiş. II beytdə isə, adi dindardan qəlbin Allahın evi olduğunu qəbul etdiyi və şairin qəlbində Allahın olduğunu (haqla-haqq olduğunu) bildiyi halda, niyə təzim etmədiyini soruşur. Nəsimi özünə yox, Haqla-haqq olmuş məninə təzim tələb edirdi.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nəsimi poeziyasında, eləcə də, klassik ədəbiyyatımızda,- Ya rəb, Şaha, İlahi, Çələb, Könül, Ey can, Ey ruh, Ey saqi, Əfəndi, Sənəma, Nigara, Dilbəra, Şəha və s. Allaha xitab formalarına çox təsadüf olunur.

Çox mübahisələrə səbəb olmuş “Məndə sığar iki cahan...” ifadəsinə açıqlama gətirək. Övliya səviyyəsinə ucalmış Nəsiminin imanın V şərtinə əsasən (val yaumil əxiri) iki dünyası var idi. Şair, “məndə sığar iki cahan” deməklə, mən müsəlmanam deyib möhür vurmuşdur. Bir tərəfdən Allaha daha tez qovuşmağa (əbədiyyata) can atan aşiq, digər tərəfdən daim təqiblərə məruz qaldığı üçün (fəlsəfi fikirlərinə görə) bu dünyaya sığmırdı. İkinci misrada “gövhəri laməkan mənəm” ifadəsi yanlış olaraq “mən Allaham” kimi şərh olunur. Düzdür, “Laməkan” Quran kəlamı olub Allaha aid edilən “məkansız” mənasındadır. Axı, dərvişlər də laməkan idilər. Bu mənada Nəsimi, - o dərviş ordusunun incilərindən biri mənəm, - deyirdi.

İ. Nəsimi ərəb, fars və türk (azərbaycan) dillərində biri-birindən gözəl poeziya nümunələri yaratmışdır. Bu dəyəri şairin özü belə qiymətləndirirdi:

Əlfazi-Nəsimi bu gün ol möcüzədir kim,
Bənzər ona bir lölövü şəhvar ələ girməz.

Nəsimi söhbəti (poeziyası) bu gün elə bir dəyərdi ki, ona bənzər şahlara layiq başqa bir inci tapmaq mümkün deyildir.

Və sonda təklif edirəm ki, imkanlarımız daxilində, mənəvi sərvətimiz olan İ. Nəsimini araşdıraq, tanıyaq, tanıdaq və onun sayəsində bir millət olaraq özümüz də mənəvi cəhətdən tanınaq.

Əbülfət Həsənoğlu (Ədilov Əbülfət Həsən oğlu)

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü,
Tədqiqatçı-şair.