Məgər ədəbiyyatımız sovet ənənələrindən qurtulub ki? – MÜSAHİBƏ

Teleqraf.com tənqidçi Nərgiz Cabbarlı ilə müsahibəni təqdim edir:

– Nərgiz xanım, sizin "Yeni nəsil ədəbiyyatı" və “Yeni nəsil ədəbiyyatı-2” adlı kitablarınız var. Bu iki kitab nə deyir?
– Bu sualın cavabını yəqin ki, oxuyanlar daha yaxşı bilər.

– Bunu mümkün qədər qısa və konkret şəkildə izah eləmək çətindir ki?
– “Yeni nəsil ədəbiyyatı” əsasən 90-cı illərdə ədəbiyyata gələn qələm adamları, o zaman üçün ədəbiyyatda baş verən, həm cəmiyyət, həm də ədəbiyyat və ədəbiyyat adamı üçün yeni olan proseslərdən bəhs edir. Yeni yaranan təmayüllərdən, tendensiyalardan, modernizmə, postmodernizmə olan maraqdan və bu marağın bədii mətndəki təzahüründən söhbət açır. Təsirlənmələrdən danışır.

– Kitabda başqa yazılar da varmı?
– Əlbəttə, kitabda fərqli ədəbi nəsillərə aid olan yazıçılar haqda portret yazılar da var. Amma bununla belə, əsas ağırlıq yeni nəsildədir.

– Səhv eləmirəmsə, hansısa kitabınız haqqında Xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyev yazmışdı, eləmi?
– Elçin Əfəndiyevin yazdığı məqalə əslində, çağdaş ədəbi proses haqqında idi, sadəcə, mənim kitabımdan çıxış edərək yazılmışdı. Və bu daha çox tənqidçi münasibəti idi, iradlar da vardı, razılaşmalar da. Əsas odur ki, yazı tənqidi görüşlərinə çox dəyər verdiyim bir insanın qələmindən çıxmışdı. Bizdə yazıçılıqla tənqidçilik, şairliklə tənqidçilik bir arada çətin alınır. Bu mənada Xalq yazıçısı Elçin nadir istisnalardandır.

– Kitabınız haqqında başqa kimlər yazıb?
– Çox yazılıb. Tənqidçi Vaqif Yusifli də, filologiya elmləri doktoru Rahid Ulusel də kitablarım haqda yazıblar və çox dəyərli fikirlər söyləyiblər, dəqiq tənqidi qeydlərlə bərabər. Amma bu kitablara nə təqdimat keçirilməyib, nə də xüsusi bir təbliğat kampaniyası aparılmayıb. Onsuz da geniş anlamda ədəbi mühit orda dərc olunan bütün məqalələrlə tanış idi. Çünki mən onların hamısını mətbuatda çalışdığım zaman yazmışdım və dərc etdirmişdim. O zaman ən çox oxunan qəzetlərdə ən çox oxunan ədəbiyyat yazarlarından idim.

– O vaxt ən çox oxunan yazarlardan sayılırdınız, bəs indi niyə elə təəssürat yaranır ki, digər tənqidçilərlə müqayisədə siz ədəbi prosesdə fəal deyilsiniz və yaxud prosesə uzaqdan baxırsınız? Bunun xüsusi bir səbəbi varmı?
– Mən sırf ədəbi orqanlarda çıxış edirəm. “Azərbaycan” jurnalında və “Ədəbiyyat” qəzetində. Bir müddət “Aydın yol”da ardıcıl çıxış edirdim. Bunun başqa bir səbəbi də redaktorluq, tərcüməçilik və tərtibçilik fəaliyyətimlə bağlıdır. Bir nəşriyyatın redaktoruyam. Bunu özü də zaman alan məsələlərdir. Yəni təkcə tənqidçi deyiləm. 2010-dan bəri 5 tərcümə kitabım çıxıb ki, bunun ikisi elə bu il “Xan” nəşriyyatında çap olunub. Falif Rıfkı Atayın “Atanız Atatürk” və Svetlana Aleksiyeviçin “Müharibə qadın simalı deyil” kitabları. Yəni fəaliyyətim bir istiqamətdə olmadığı səbəbindən də yazıya zaman ayırmaq bir az çətin olur. Amma 2008-2012-da ailə durumumla bağlı fasilə versəm də, hardasa üç ildir ki, ardıcıl dərc olunuram. Ola bilər sizin diqqətinizi çəkməyib.

– Maraqlıdır, sizcə, indiki şəraitdə ədəbiyyata Yazıçılar Birliyinin pəncərəsindən baxmaqla Ədəbiyyat İnstitunun pəncərəsindən baxmağın arasında ciddi bir fərqi varmı?
– Ümumiyyətlə, ədəbiyyata hansısa bir təşkilatın pəncərəsindən baxılması haqda düşüncənin özündə qüsur var. Hər kəs həyata da, ədəbiyyata da öz pəncərəsindən baxır. Öz əxlaqı, ədəbi zövqü, təfəkkürü ilə. O başqa məsələdir ki, bu düşüncələr nə dərəcədə dediyiniz rəsmi qurumların mövqeyi ilə üst-üstə düşür. İkinci tərəfdən Yazıçılar Birliyi ictimai təşkilatdır. Ədəbiyyat İnstitutu isə ədəbiyyatı öyrənən, tədqiq edən bir institut. Sizin mövqeyinizə münasibət olaraq deyim ki, hər iki təşkilatın, xüsusilə də institutun gördüyü işlərə qeyri-ciddi yanaşmaq düzgün deyil. Ortada olan hansısa işlərin, əsərlərin ətrafında süni ajiotaj yaradılması başqa bir şeydir, ciddi elmi tədqiqatlar tamam başqa bir şey.

– Aktiv ədəbi mühitdə olanlardan kimdi o ciddi dediyiniz tədqiqatlarla maraqlanan, oxuyan?
– Mən təəssüf edirəm ki, nə geniş ədəbi cameənin, nə yazıçıların və şairlərin (bəlkə bir-iki istisna olar) elmi tədqiqatlardan, ədəbiyyatşünaslığımız sahəsində aparılan ciddi araşdırmalardan xəbərləri yoxdur. Siz də bununla maraqlanmırsız...

– Düzdür, mən maraqlanmıram.
– İnstitut da bununla xüsusi olaraq gözə girməyə çalışmır. Hər tədqiqatçı öz işi ilə məşğuldur. Və elə doğru olan da budur əslində. Ciddi ədəbiyyatın və ciddi ədəbi prosesin içinə şounu, boş reklamı qatmaq düzgün deyil. Qatanda çox gülünc və mənasız vəziyyət alınır. Televiziyalarımızda son zamanlar yaranan vəziyyətlər kimi. Yəni predmet qalır qıraqda, ətrafında danışırlar. Yox... ciddi bir şey haqqında ciddi danışdıqda da bu sizin üçün – mən geniş auditoriyanı nəzərdə tuturam – maraqsız olacaq. Yəni qızıl ortanı tapmaq hələ ki, çətin görünür

– Bax, bizə orta və ali məktəbdə belə öyrədiblər ki, tənqidçi oxucu ilə yazıçı arasında körpü yaradır, yazıçını cəmiyyətə təqdim edir... Siz bircə nümunə göstərə bilərsinizmi ki, ədəbiyyatımızda bu günə kimi məsələn, filan yazıçını cəmiyyətə filan tənqidçi təqdim eləyib, filan tənqidçi filan yazıçı ilə oxucu arasında filan körpünü yaradıb?
– Yaradıcılığa başlayan gənclərin əksəriyyəti tənqidçi qələmi vasitəsilə oxucuya yaxşı və ya pis mənada təqdim ediliblər. Bunu etiraf etsələr də, etməsələr də, bu belədir. Amma bu vasitə məsələsi də əslində, tam dəqiq deyil. Tənqid mətni də, prosesi də professional müstəvidə dəyərləndirməklə məşğuldur. Bəzən bu dəyərləndirməni – məsələn, bəzi tənqidçilərin yaradıcılığında bu var – heç adi oxucu anlamaya da bilir. Ümumiyyətlə, bizdə bu dəqiqə tənqid və ədəbiyyatşünaslığın sərhədlərində elə bir yaxınlaşma var ki – bəzən hətta qarışma – oxu prosesini çox çətinləşdirir. Dediyim odur ki, tənqidin işi oxucuya mətn təqdim etmək deyil. Bu mətbuatın işidir. Jurnalistin işidir.

– Bəs tənqidin işi nədir?
– Tənqid əsərin dəyərini (və ya dəyərsizliyini) anlamağa, onun əgər alt qatları varsa, onu başa düşməyə və bir də ümumi proesdə, onun gedişatında əsərin hansı mövqedə olduğunu, yerini müəyyən etməyə yardım edir. Belə bir dəyərləndirmə aparır.

– Maraqlıdır, məqalələrinizi tənqid eləyən olanda incimirsiniz ki?
– Tənqidçi tənqidə qarşı dözümlü deyilsə, deməli, tənqidçi deyil. Amma qərəz olanda və mən bu qərəzi açıq şəkildə hiss edəndə təəssüflənirəm. Xüsusilə də söz və fikir sahibinin özü deyil, başqaları tərəfindən deyilirsə. Və ya bir kampaniya halını alırsa...

– Sizə qarşı olubmu belə bir şey?
– Hə, mənə qarşı “o tənqidçi yox, publisistdir deyə” bir kampaniya olmuşdu. Bir adamın fikri bir neçə adamın dilindən səsləndirilmişdi. Yəni bu cür hallar olur, olacaq da. Buna da təbii yanaşmaq lazımdır.

– Maraqlıdır, haqqında yazdığınız kitabı əvvəlcədən neçə dəfə oxuyursunuz?
– Əgər yazıramsa, bir neçə dəfə, yox, yazmayacağamsa və əsər özü haqqında söz deməyə vadar etmirsə, sadəcə xəbərim olsun deyə, bir dəfə oxuyuram.

– Oxuduğunuz əsərdə axtardığınız yalnız struktur, ideya və dildirmi?
– Mən axtarmıram. Əsərin “söylədiklərini” deyirəm və “söyləmə” prosesində də birinci yerdə təbii ki, “necə söyləndi” durur. Yəni dil çox vacibdir. Və təəssüf ki, çağdaş nasirlərin xüsusilə dilləri çox kələ-kötürdür. Qabadır. Yalındır. Son zamanlar yazılan əsərlərdən yaxşı mənada dili ilə, təhkiyəsi ilə diqqətimi çəkən müəlliflər arasında Orxan Fikrətoğlunun, Fəxri Uğurlunun, Şərif Ağayarın və Vüsal Nurunun adlarını çəkə bilirəm. Lakin ümumi halda dəyərləndirsək, publisistik dil daha çoxdur. Amma məsələ heç publisistikada da deyil, əslində. Dil bilməməkdə, dilin alt qatlarına, təbii çalarlarına bələdsizlikdədir. Əsərdə ideya da vacibdir, struktur da. Amma bunlarla kifayətlənmirik axı. Mən belə başa düşdüm ki, sizdə mənim ancaq bu üç xüsusiyyətlə məhdudlaşdığım haqda təəssürat var. Amma yanlışdır. Məzmun, problem, xarakter, süjet, ideoloji istiqamət, yaradılan situasiyaların nə qədər söz deyə bilib-bilməməsi və s. Hamısı şərtdir.

– Nərgiz xanım, müəllimlərimin xatirələrindən, yaxud yazılanlardan mənə aydın olub ki, Yaşar Qarayev hansısa bir yazıçı haqqında danışanda, onun yaradıcılığını təqdir edəndə həmin adam yerə-göyə sığmır, fəxr edir, qürur duyarmış. Bəs görəsən, sonrakı nəsil tənqidçilərimizdə niyə Yaşar Qarayev çəkisi olmadı?
– Hər tənqidçinin öz çəkisi var. Hər yazçının və hər şairin olduğu kimi. Bu gün də yazıçılar tənqidçi tərəfindən dəyərləndirildikdə sevinirlər. Bu, belə də olmalıdır. Çünki dəyərləndirmənin özü sevinc hissi doğurur. Və bu hər kəsə aiddir. O ki qaldı Yaşar Qarayevə...

– Aha...
– Məgər Hüsyen Cavid, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə hər zamanmı yetişir? Təbii ki yox. Zirvədə olanlar var, zirvəyə can atanlar var, yetişməmiş yarı yolda qalanlar var, yanlış olaraq zirvədəymiş kimi görünənlər var... Amma inandırım sizi ki, gələcək onillərdən bu günümüzə baxıldıqda, bu dövrün də zamana imzasını qoymuş öz alimləri, tədqiqatçıları, tənqidçiləri daha aşkar görünəcək.

– Əminsiniz?
– Ən azından mən əminliklə deyə bilərəm ki, bu gün adı üzdə olan tənqidçilərin yaradıcılığına heç bir oxucu, heç bir yazıçı tam bələd deyil. Bəlkə hansısa bir məqaləsini oxuyub. Bəlkə heç onu da oxumayıb, sadəcə, görüb. Və bu “görmə” dəyərləndirmənin obyektivliyini heç cür təmin edə bilməz.

– Nərgiz xanım, tənqidçinin ənənəvi tərifindən yapışıb bir sual vermək istəyirəm.
– Buyurun...

– Siz bir tənqidçi kimi hansı yazıçıları, hansı şairləri cəmiyyətə təqdim eləmisiniz və oxucu ilə onların arasında körpü yaratmısınız?
– Bu körpü məsələsinə münasibətimi bildirdim. Amma haqqında yazdığım və prosesdə baş verənləri ilk olaraq mənim dəyərləndirdiyim və bu haqda tənqidçi kimi ilk olaraq mən danışdığım zaman vardı. Xüsusilə bayaq qeyd etdiyim kimi, 90-cı illər ədəbiyyatı və şeiri haqqında. Məsələn, o zaman prosesdə baş verənlər haqqında, postmodernizm haqqında, onun ilk təzahürləri, yaradıcı qruplar və onların hansı təmayüllərdən təsirləndikləri haqqında ilk olaraq yazan mən idim. 2008-ci ilə qədər prosesdə çox aktiv olmuşam. Həm çox yazırdım, həm də zamanında. Və tənqidçinin işi də, rolu da ilk növbədə budur. Amma sonra bir müddət ara verməli oldum.

– Sizin “Axundzadə şəxsiyyəti” adlı kitabınız var. Bir də belə bir fikir deyirsiniz ki, mən şəxsiyyətlər haqqında yazmıram, mətn haqqında yazıram. Bu iki fikirdə ziddiyyət yoxdurmu?
– Burda heç bir ziddiyyət yoxdur. Siz bir çox şeyləri kontekstdən çıxarır və qarışdırırsınız. Mən onu tənqidi məqalələrim haqqında demişəm. Amma mənim yaradıcılığımın elə bir istiqaməti var ki, sırf mətnin psixoanalizi üzərində qurulub. Xarakterlə yaradıcılığın, tale ilə, şəxsiyyətin xarakterik xüsusiyyətləri ilə yaradılmış mətnlərin müqayisəsini əsas götürür.

– Məsələn...
– Məsələn, “Ədəbiyyatdan intihara” kitabımı qeyd edim. Burada sırf bu müqayisə mənə söz deməyə əsas verib. Bir yazıçının şəxsiyyət kimi yaşadıqları onun əsərində - mətnində nə dərəcədə görünür? Cavablandırmaq istədiyim bu idi. Bu da bir istiqamətdir. Və bunu – tədqiqatı – tənqidlə qarışdırmaq lazım və düzgün deyil. “Axudzadə şəxsiyyəti” də bu böyük mütəfəkkirin şəxsiyyəti, taleyi, ailəsi, xarakterinin bir çox xüsusiyyətləri haqqında onun məktublarından, əsərlərindən, ona yazılmış məktublardan, həyatı ilə bağlı məlum faktlardan müqayisə əsasında, tutuşduraraq gəldiyim qənaətlər haqqındadır.

– Deyirsiniz ki, Azərbaycanın gələcəyini Axundov qədər proqnozlaşdıran ikinci bir yazıçı tapmaq çətindir. Maraqlıdır, Axundov Azərbaycanın gələcəyi barədə nə deyirdi ki?
– Bu hamının bildiyi məsələlərdir. Axundovun dinlə, xurafatla, millət olaraq bizə göstərilən müxtəlif təsirlərlə bağlı yazdıqlarını oxuduqda bunların XIX əsrdə deyil, bu gün yazdığını düşünürsən. Axundovu oxuduqda görürsən ki, zaman keçsə də, dövran və şərtlər dəyişsə də, elə girdablar var ki, hələ də onlardan çıxa bilmirik. Eyni xətti Sabirdə də görə bilərsiniz, Cəlil Məmmədquluzadə də...

– Nərgiz xanım, Axundovun həyatı ilə bağlı hansı ziddiyyətli məqamların üstündən sükutla keçiblər? Sizcə, Axundov bizdə kifayət qədər araşdırılıb öyrənilməyibmi?
– Axundov həm şəxsiyyət, həm də yaradıcılıq baxımından o qədər maraqlı və mürəkkəbdir ki, hələ bundan sonra onun tədqiqinə onlarla tədqiqat işi həsr ediləcək. Təkcə elə “Kəmalüddövlə məktubları”nın adını çəkmək bəsdir. Hələ nə qədər oxunmamış, yanlış oxunmuş əlyazmalar var onun arxivində. Həyatı ilə bağlı nələrin üstündən sükutla keçilibsə, bunu da kitabdan oxuyub, biləcəksiniz.

– Bir az da çağdaş yazarlardan danışaq.
– Danışaq...

– Məsələn, Azər Abdulla, Eyvaz Zeynalov, Mübariz Cəfərli, Kamil Əfsəroğlu, Məmməd Oruc və s. Fikir vermişəm, bu insanlardan az yazılır, az danışılır. Sizdə bir tənqidçi kimi belə yazıçılarımızın təəssübünü çəkmək hissi varmı?
– Yoxdur. Çünki adlarını çəkdiyiniz yazıçılarla bağlı mənim yazılarım olub.

– Ayırca yazı?
– Ayrılıqda olmasa da, nəsrlə bağlı ümumi dəyərləndirmə aparanda onların əsərlərini təhlil etmişəm. Məmməd Orucun son romanı olan “Qısaqapanma” haqqında həm yazmışam, həm də AYB-də müzakirəsini keçirmişik. Mənim koordinatoru olduğum bir layihə çərçivəsində. Bir sözlə, vacib deyil ki, o yazıçılar müasir nəslin “piar kampaniyası” çərçivəsində aktuallaşdırılsın. Onların hər birinin əsərləri də oxunur, haqlarında məsələn, elə Ədəbiyyat İnstitunun meydana qoyduğu araşdırma və tədqiqatlarda söz də deyilir.

– Bir müsahibənizdə deyirsiniz ki, rəfiqə və dostlarımı tənqid eləməkdən çəkinmirsiniz. Sonra da misal çəkirsiniz ki, məsələn, Aygün Həsənoğlu rəfiqəmdir, amma onu tənqid eləmişəm. Bəs başqa kimləri çəkinmədən tənqid eləmisiniz?
– Tənqid deyəndə deyəsən, sözün birbaşa anlamını nəzərdə tutursunuz, ya da mənim cümləmi belə başa düşmüsünüz. Çağdaş ədəbiyyat nümayəndələrinin əksəriyyəti haqqında yazmışam, əksəriyyətini tənqid eləmişəm. Ədəbi mühitdə olan insanların əksəriyyəti ilə yaxın münasibətim var. Aygünün adını ona görə çəkmişdim ki, biz bir təşkilatda – Gənc Türk Yazarlar Birliyində idik və çox yaxınıq. O, Rəsmiyyə Sabir, Əkbər Qoşalı, İlqar İlkin. Yəni bu dostluqdan da ötə bir bacı-qardaşlıq münasibəti idi. Başqa yaxın bildiyim insanlar da var və haqqlarında yazdığım zaman onlara olan hörmətim, münasibətim mənə mane olmur.

– Azərbaycanda elə bir yazıçı varmı ki, onu yaradıcılığını sərt şəkildə tənqid eləyə bilərsiniz, amma ehtiyat edirsiniz, çəkinirsiniz, özünüzə düşmən qazanmaq istəmirsiniz...
– Qətiyyən. Kimin yaradıcılığı haqqında nə yazmaq istəyirəmsə, yazıram. Amma bəzən mətndə elə məqamlar olur ki, dərc olunduğum orqanın münasibəti ilə, yanaşması ilə üst-üstə düşmür. O zaman da ya yazı getmir, ya da ixtisar oluna bilər. Belə hallar olur.

– Sonda...“Müharibə və ədəbiyyat”, “İntihar və ədəbiyyat” və s. Hazırda Ədəbiyyat instutunda ədəbiyyat haqqında belə məqalələr yazılır. Sizcə, tənqiddə sovet ənənələri hələ qurtarmayıbmı?
– İnciməyin, amma siz prosesə də, yanaşmalardakı ənənəvi istiqamətlərə də çox bəsit və dar çərçivədən baxırsınız.

– İncimirəm, buyurun...
– Hər bir prosesin öz qanunauyğunluqları var. Zaman öz ədəbiyyatını yaratdığı kimi, öz ədəbiyyatşünaslığını da, tənqidini də formalaşdırır. Məgər ədəbiyyatımız tam olaraq sovet ənənələri təsirindən qurtulub ki?

– Xeyir.
– Bu asan və sürətlə başa gələn proses deyil. Bunun üçün zaman və çaba lazımdır. Düşüncənin yenilənməsi lazımdır. Hələ ədəbiyyatda da, tənqiddə də, ədəbiyyatşünalıqda da sovet dövrünün yetişdirdiyi, ən azı uşaqlığı o dövrə düşmüş insanlar aktivdir. Gedən təmizlənmə də, qurtulma da onların öz çabasının nəticəsində baş verir. O dövrü görməmiş, onun təsirini düşüncəsində, ruhunda yaşamamış nəsil bu yeri tutanda o nəticə tamam başqa olacaq. Yəni məsələlərə obyektiv yanaşmaq və obyektiv dəyərləndirmək lazımdır. Bizim aldığımız təhsil, mətnə yanaşma istiqamətləri sovet ədəbiyyatının ənənələri əsasında öyrədilmişdi. Yeni istiqamətə nə qədər üz tutsaq da, təhsil, təlim “bazası” öz sözünü hər zaman deyir. Bunun izini birdəfəlik yox etmək mümkün deyil. Və yaxşı da ki, mümkün deyil. Çünki hər tənqidçi, yazıçı, alim - bir sözlə, yaradıcı insan öz dövrünün izlərini bütün ziddiyyətli, təzadlı cəhətləri ilə bərabər özündə saxlamalı, ifadə etməlidir. Yoxsa təbii olmaz. Təbii olmayan bir yaradıcının yaratdıqları kimə lazımdır ki?

Kəramət Böyükçöl