Dostoyevski atasına niyə nifrət edirdi? – ESSE

Teleqraf.com Məti Osmanoğlunun tərcüməsində Ziqmund Freydin “Dostoyevski və ata qatilliyi” essesinin ikinci hissəsini təqdim edir:

Əsaslana biləcəyimiz tək bir çıxış nöqtəsi var. “Epilepsiya” vəziyyəti ortaya çıxana qədər Dostoyevskinin gəncliyində təsirini hiss etdiyi tutmaların mahiyyəti bizə aydındır. Bu tutmalar ölümü xatırladırdı. Ölüm qorxusu ilə ortaya çıxır və özünü hərəkətsiz, yuxu süstlüyü kimi göstərirdi. Sonralar dostu Solovyevə söylədiyinə görə, bu xəstəlik Dostoyevskidə hələ uşaq olarkən onda ölümə bənzəyən bir duyğu və əsassız bədbinlik (melanxoliya) formasında göstərmişdi. Həqiqətən də bu vəziyyətdən sonra ölümdən lap az fərqli bir mənzərə ortaya çıxırdı. Qardaşı Andrey demişdi ki, Dostoyevski hələ kiçik yaşlarından yatmazdan öncə bir neçə sətir yazıb saxlayır və həmin yazılarda yatarkən ölümə oxşayan hala düşməkdən qorxduğunu, buna görə də dəfn olunmasının beş gün ləngidilməsini rica edirdi.

Ölümə oxşayan tutmaların mənasını və daşıdığı məqsədi bilirik. Ölümə oxşayan vəziyyətlər ölü ilə və ya ölümünü arzuladığımız bir şəxslə eyniləşmə mənasına gəlir. İkinci vəziyyət daha çox maraq doğurur. Bu vəziyyətdəki tutma bir cəza növü mənası daşıyır. Çünki bu halda hər hansı şəxs başqasının ölümünü istəyir və özünü həmin “başqasının” yerinə qoyub ölü vəziyyətinə gəlir. Psixoanaliz bu vəziyyəti belə izah edir ki, bir uşaq üçün həmin “başqası”onun öz atasıdır və tutma (buna isterik tutma deyilir) nifrət olunan atanın ölümünü arzulamaqdan yaranır və uşaq bununla özünə cəza verir. Hamımıza məlum olan bir mövqeyə görə, belə mülahizə irəli sürülür ki, ata qatilliyi həm insanlığın, həm də fərdin işləmiş olduğu ilk və təməl cinayətdir. (“Totem və tabu” kitabıma baxın. 1912-1913). Bu mülahizə doğru olmasa belə, ata qatilliyinin günah duyğusunun əsas mənbəyi olduğunu bilirik. Bununla belə, ata qatilliyinin günahkarlıq duyğusunun yeganə qaynağı olub-olmadığını dəqiq bilmirik. Bu mövzuda aparılan araşdırmalar günahkarlığın və özünə cəza vermək ehtiyacının psixoloji kökünü hələ ortaya çıxarmamışdır. Bəhs olunan psixoloji vəziyyət çox mürəkkəbdir və çoxlu araşdırmalar aparılmasını tələb edir. Bir oğulun atasına qarşı olan halı, psixoloqların dili ilə desək, ambivalentdir (“iki dəyərlidir”). Yəni atasını rəqib kimi görən uşaq ona nifrət edərək onun ölümünü arzuladığı kimi, ona qarşı müəyyən bir ölçüdə sevgi də hiss edir. Bu iki psixoloji davranış oğulun özünü atası ilə eyniləşdirməsinə yol açır. Yəni oğul atasına heyranlıq duyduğu üçün onun yerində olmaq və elə buna görə də onu aradan götürmək istəyir. Müəyyən bir zamanda uşaq atasının bir rəqib kimi aradan götürülməsinin onun tərəfindən özünə veriləcək bir cəza ilə, yəni axtalanmaq (castration) cəzası ilə nəticələnəcəyinə inanır.

Beləliklə, axtalanmaq qorxusuna görə, yəni kişiliyini saxlamaq naminə uşaq anasına sahib olmaq və atasını aradan götürmək istəyindən daşınır. Bu istək şüur xaricində qaldığı ölçüdə günahkarlıq duyğusuna əsas verir. Burada açıqladığımızın normal proseslərdən və Edip kompleksinin («Oedipus complex») normal gedişatından başqa bir şey olmadığı fikrindəyik, lakin bunun ciddi bir tamamlamaya ehtiyacı var.

İkicinslilik (biseuxuality) adlandırdığımız faktor hər hansı uşaqda daha güclü şəkildə inkişaf etdikdə başqa bir çətinlik ortaya çıxır. Bu zaman axtalanma təhlükəsi qarşısında uşaqda qadınlığa meyl yarandığı; özünü anasının yerinə qoyaraq atasının sevgisinin obyekti olması baxımından ananın oynadığı rolu öz üzərinə götürməyə meylləndiyi görünür. Ancaq xədim edilmək qorxusu bu həll formasını da əngəlləyir. Uşaq atası tərəfindən bir qadın kimi sevilmək istədikdə axtalanmağı yenidən gözə almasının lazım gəldiyini anlayır. Beləliklə, hər iki daxili təkan (yəni ataya nifrət etmək və ataya vurğunluq) gizlədilməyə (repression) məruz qalır. Ataya nifrət kənar təhlükədən (axatalanmaqdan) doğulduğu halda, atanı sevmək yenə eyni bir kənar təhlükəyə müqavimət göstərməklə birlikdə instinktiv bir təhlükə kimi götürüldüyü üçün bu ikisi arasında psixoloji fərq vardır.

Ataya nifrət etməni qeyri-məqbul bir duyğu halına gətirən amil atadan qorxmaqdır. Çünki istər sevginin mükafatı olsun, istərsə də cəzası – axtalanmaq dəhşətli bir şeydir. Ataya nifrəti gizlədən iki amildən birincisinin, yəni axtalanmaq və ya cəza verilməkdən yaranan qorxunun normal bir amil olduğu və bu faktorun xəstəlik yönündə inkişaf etməsinin yalnız ikinci faktor, yəni qadın davranışından qorxu sayəsində ortaya çıxdığı söylənilə bilər.

Beləliklə, güclü və anadangəlmə ikicinslilik meylinin nevrozu azdıran səbəblərdən biri, eyni zamanda nevrozun ilkin şərtlərindən biri olduğu aşkara çıxır. Belə bir meylin Dostoyevskidə olduğuna şübhə ilə yanaşmaq çətindir. Bu meyl gizli homoseksuallıq olaraq inkişaf edə biləcək bir şəkildə kişi dostlarının onun həyatında oynadığı rolda, eşq həyatındakı rəqiblərinə qarşı bəslədiyi qəribə yaxınlıqda və sevgidə; bəzi hallarda aidiyyəti olan və yalnız gizlədilmiş homoseksuallıq ilə izah oluna biləcək təəccübləndirici qavrayışında (romanlarındakı çoxlu sayda misallar bunu təsdiqləyir) ortaya çıxır.

Ataya qarşı nifrət və sevgi ilə axtalanmaq təhlükəsi üzündən bu duyğuların dəyişikliyə uğramasına dair verdiyim bu izahlar psixoanalizə nabələd olan oxucuya zövqsüz və inanılmaz düşüncələr kimi görünə bilər. Buna təəssüflənməyə bilmərəm, ancaq həqiqəti də dəyişə bilmərəm. Mənə qalsa, əsl nifrət doğuran amil axtalanma kompleksidir. Ancaq deməliyəm ki, psixoanaliz təcrübələri xüsusilə bu mövzuları şübhəyə yer qoymayacaq dərəcədə əsaslandırmışdır və onlardan hər bir nevrozu izah etməyə yarayacaq açar tapa bilərik. Ona görə də bu açarı Dostoyevskinin epilepsiyası deyilən şeyə tətbiq etmək doğru olar. Şüurdanxaric həyatımızı idarə edən gerçəklər şüurumuza bu qədər yad və yabançıdır.

Buraya qədər dediklərimiz Edip kompleksində ataya nifrətin gizlədilməsinin doğurduğu nəticələrin hamısını əhatə etmir. Söyləməli olduğumuz daha bir şey də var. Yəni yuxarıda şərh etdiyimiz bütün hallardan əlavə, ata ilə eyniləşmə (identification) eqo (“mən”) içində özünə daimi yer tutur. Bu eyniləşmə “mən”in içinə qəbul edilir, amma “mən”in əhatə dairəsinin yerdə qalan hissəsi ilə əkslik təşkil edərək “mən”in içində tam fərqli təsiredici amil kimi yerləşir. Psixoanalizçilər bunu “super eqo” (“fövqəl-mən”) adlandırır və ata-ananın qalıntısını daşıyan bu psixi gerçəkliyin çox mühüm funksiyaları olduğunu qəbul edirik.

Ata sərt, kobud və daş ürəkli olduqda super eqo ondan bu xüsusiyyətləri götürür və eqo ilə onun arasındakı münasibətlərdə gizlədilmiş olduğu sanılan passivliyin yenidən yarandığı aşkara çıxır. Super eqo sadistcəsinə davrandığı üçün eqo mazoxist bir xüsusiyyəti mənimsəyir, yəni əslində qadına xas olan bir passivliyə bürünür. Eqoda hüdudsuz bir cəzalandırma ehtiyacı ortaya çıxır və eqo bir yandan özünü talenin qurbanı hesab edir, bir yandan da super eqonun pis davranışında (yəni günahkarlıq duyğusunda) sevinc və yarımışlıq tapır. Hər cəzalandırma öz əsasına görə bir axtalanmadır, bu cür olduğuna görə ataya qarşı keçmiş passiv davranış tərzinin gerçəkləşməsidir. Hətta tale özü də atanın sonradan ortaya çıxan proyeksiyasından başqa bir şey deyildir.

Vicdanın yaranmasını şərtləndirən normal proseslərin də burada şərh etdiyimiz anormal proseslərə oxşaması lazım gəlir. Bununla belə, bunların arasında dəqiq hüdudlar qoymaq sahəsində uğur qazanmamışıq. Verdiyimiz izahlarda ən böyük payın gizli passivliyin qadınlıq amilinə gedib çıxdığı aydın olur. Bundan başqa, atanın və ya qorxu yaradan hər hansı kimsənin həqiqəqtən də sərt və aqressiv bir şəxs olmasının da ayrıca əhəmiyyəti vardır. Bu, Dostoyevskiyə aiddir və onun qeyri-adi bir günahkarlıq duyğusuna qapıldığını, mazoxist davaranış nümayiş etdirməsini güclü bir qadınlıq amilinin tapılması ilə geri götürə bilərik. Buna görə də Dostoyevski ilə bağlı vəziyyəti belə şərh edə bilərik: o, güclü və anadangəlmə ikicinsliliyə meyilli və sərt atasına qarşı özünü var gücü ilə müdafiə edə bilən bir şəxsdir. Bəhs etdiyimiz ikicinsliliyin özünəməxsusluğu psixoloji səciyyə ilə bağlıdır və bundan əvvəl gördüyümüz amillərə əlavə olunur. Beləliklə, uşaqlıq illərində baş verən ölüməbənzər tutmalar – eqonun gerçəkləşdirdiyi ata ilə eyniləşmə və super eqonun yol açdığı cəzalandırmalar kimi qəbul edilə bilər. “Atanın yerinə keçmək üçün onu öldürmək istədin, budur, indi sən özün atasan, amma ölü ata”. Bu isterik əlamətlərin hər zaman rast gəlinən mexanizmidir. Bundan başqa, “budur, indi atan səni öldürür” formasında da əmələ gələ bilir. Çünki ölüm əlaməti eqo baxımından kişilik istəyinin xəyal vasitəsilə doydurulması və eyni zamanda mazoxist bir doymadır. Super eqo üçün də cəzalandırıcı bir doymadır, yəni sadist bir doymadır (təmin olunmadır). Burada eqo da, super eqo da ata rolunu oynamaqdadır.

Qısa desək, şəxsiyyət ilə ata obyekti arasındakı münasibət öz mündəricəsindən heç nə itirmədən eqo ilə super eqo arasında bir münasibət halına gəlmişdir. Edip kompleksinin doğurduğu uşaqlıq dövrünə aid bu cür reaksiyalar gerçəkliyin təsiri ilə möhkəmlənməsə, aradan qalxa bilər. Ancaq Dostoyevskinin atasının xarakteri dəyişməmiş, daha doğrusu aradan illər keçdikcə daha da pisləşdiyi üçün ona qarşı duyduğu nifrət və atanın ölümünü istəmə duyğusu da ortadan qalxmamışdı. Bu cür gizlədilmiş istəkləri həyat gerçəyə çevirmiş olarsa, təhlükəli vəziyyətlər yarana bilər. Yəni yanlış düşüncə gerçək vəziyyətinə gəlir və müdafiə tədbirləri daha da gücləndirilir. Dostoyevskinin tutmaları beləcə epilepsiya formasını almışdır, bunların cəza baxımından atası ilə eyniləşməyi ifadə etdiyi tam aydındır, amma bu tutmalar atanın ölümü kimi dəhşətli bir halla da üzləşmişdir. Tutmaların daha nə kimi mündəricələr (xüsusilə də seksual mündəricələr) qazanmış olduğunu söyləmək mümkün deyildir.

Amma burada bir şey maraq doğurur. Epilepsiya tutmasından əvvəl hüdudsuz bir xoşbəxtlik duyğusu əmələ gəlir. Bunu ölüm xəbərinin eşidilməsindən doğan sərbəstlik duyğusu və qələbə nişanəsi kimi izah edə bilərik. Lakin bu hal olduqca az davam edir və ardınca dəhşətli bir cəza gəlir. İbtidai icmalarda atalarını öldürmüş qardaşların qələbə hiss etmək və peşmanlıq, nəşə duymaq və peşmanlıq davranışlarını eyni formada izah edə biləcəyimiz kimi bu halın totemi yemə mərasimində də təkrarlandığını görürük.

Dostoyevski Sibirdə epilepsiya tutmalarından qurtulmuş olsaydı, bu tutmaların onun üçün bir cəza mənası daşıdığı fikri yetərincə güclənmiş olacaqdı. Amma bunun belə olduğunu göstərə bilmirik. Əslində, Dostoyevskinin psixoloji həyatında ortaya çıxan cəzalanma ehtiyacı bu düşkünlük və qınağa çevrilmə illərini peşmançılıq keçirmədən yaşadığını aşkara çıxardır. Dostoyevskinin siyasi cinayətkar kimi günahlandırılması başdan-başa haqsızlıq idi. Bunu bəlkə özü də bilirdi. Ancaq “ata” adlandırılan çarın əlindən çıxan haqsız bir cəzanı Dostoyevski öz əsl atasına qarşı işləmiş olduğu cinayətin cəzasını əvəz edən bir cəza kimi qəbul eləmişdi. O özünü cəzalandırmaq yerinə, atasını əvəz edən çar tərəfindən cəzalandırılmış olurdu. Burada cəmiyyətin vermiş olduğu cəzaların psixologiya baxımından haqlı çıxarılması (justification) ilə qarşılaşırıq. Cinayətkarlardan bir çoxunun cəza almaq istəyində olduğunu bilirik. Yəni həmin cinayətkarların super eqoları bunu istəyərkən bununla özləri özlərinə cəza vermək məcburiyyətindən qurtulmuş olurlar.

İsterika əlamətlərinin məruz qaldığı məna dəyişikliklərinin mürəkkəbliyinə yad olmayan bir kimsə bu başlanğıcdan çıxış edərək Dostoyevskinin tutmalarının mənasını qavramağa cəhd etməyin məqbul olmadığını anlayacaqdır. Tutmaların daha sonra göstərmiş olduğu bütün irəliləmələrdə başlanğıcdakı mənanın dəyişməz qaldığını söyləyə bilməyimiz kafidir. Dostoyevskinin atasını öldürmə niyyətinin doğurduğu günahkarlıq duyğularından heç zaman xilas olmadığını tərəddüd etmədən deyə bilərik. Bu duyğular, ataya bağlılığın son hökmü verdiyi iki başqa sahədəki davaranışı: dövlət səlahəyyətinə və tanrı inancına qarşı göstərdiyi davaranışı da üzə çıxarmışdır. Dostoyevski birinci sahədə “atamız” adlandırılan və özü ilə bir zamanlar ölüm məzhəkəsini gerçəklikdə oynayan (tutmalar eyni məzhəkəni sadəcə bir oyun kimi ifadə edirdi) çara son nəticədə tam bir itaətlə bağlanmışdı. Burada peşmanlıq duyaraq tövbə etmənin zorla bir müdaxilə olduğu ortaya çıxır. Əslində, onun din sahəsində böyük bir azadlıqla hərəkət etdiyi məlumdur. Əlimizdə olan etibarlı məlumatlara görə, Dostoyevski son nəfəsinə qədər inancla ateizm arasında tərəddüd içində qalmışdı. Üstün zəkası inancın ortaya çıxardığı düşüncə çətinliklərinin fərqinə varmasına yol açmışdı. Dünya tarixindəki inkişafın fərddə yenidən ortaya çıxması yolu ilə İsa idealı içində günahdan xilas olub azadlığa qovuşacağına ümid edirdi. Hətta İsaya bənzər bir rol oynaya bilmək səlahiyyətini özündə tapmaq üçün yaşadığı ağrı-acılardan istifadə edəcəyini belə düşünürdü. Ümumiyyətlə, azadlığa qovuşmayıb, bir mühafizəkar vəziyyətinə düşsə də, bunun səbəbini insanda daha çox rast gəlinən övlad günahkarlığının Dostoyevskidə fərddən yüksək dərəcəyə çatmasında və yüksək ağıl sahibi olmasına baxmayaraq aşılmaz bir şey kimi qalmasında axtarmaq lazım gəlir. Bunları yazarkən psixoanalizin tərəfkeşlik göstərməməsinin vacibliyi tələbinə əməl etməklə yalnız bəlli bir dünyagörüşün tərəfkeşliyi baxımından haqq qazandırıla biləcək ittihamlara hədəf olacaq bir vəziyyətə düşdüyümüzün fərqindəyik. Bizim yerimizdə bir mühafizəkar olsa, “Böyük İnkvizisiyaçı”nın tərəfini saxlayar və Dostoyevskini başqa formada ittiham edərdi. Bu etiraz yerindədir. Buna qarşılıq olaraq vəziyyəti yumşaltmaq üçün Dostoyevskinin qərarının nevrozdan doğan psixoloji vəziyyətindən irəli gəldiyini deyə bilərik.

Dünya ədəbiyyatının ən böyük üç əsərinin (Sofoklun “Tiran Edip”i, Şekspirin “Hamlet”i və Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları”) eyni mövzuya – ata qatilliyinə müraciət etməsi təsadüf kimi qiymətləndirilə bilməz. Üstəlik, bu üç əsərdə də bəhs etdiyimiz davranışın qaynağı bir qadın sayəsində yaranan seksual düşmənlik açıq-aşkar ortaya qoyulmuşdur.

Bunlardan ən barizinin qədim yunan nağılından alınan faciədə əks olunduğu şübhə doğura bilməz. Burada cinayət edən tamaşanın qəhrəmanının özüdür. Amma yumşaltmadan və görünüş dəyişikliyi etmədən mövzuya şeir baxımından yanaşmaq mümkün deyildir. Təhlil vasitəsilə əldə etdiyimiz nəticənin, yəni ata qatilliyinə yönəldilmiş niyyətin açıq formada olduğu kimi qəbul edilməsi və ondan öncə həlledici hazırlıqların aparılmaması mümkün deyildir. Bu yunan faciəsi işlənilmiş cinayəti bir yana buraxmamaqla birlikdə qəhrəmanın şüurdanxaric gizli səbəblərini özünə yad olan bir alın yazısının buyruğu formasında gerçəkliyə çevirərək lazım gələn yumşalmanı ustalıqla həyata keçirmişdir. Qəhrəman bu işi bilərəkdən görmür və bu işdə qadının təsiri də olmamışdır. Ancaq qadının təsiri ilə bağlı müəyyən bir vəziyyət yaradılmış və ana kraliçanı əldə edə bilməsi üçün qəhrəmanın atasını rəmzləşdirən canavarın üzərində eyni işi təkrar etməsi lazım gəlmişdir. Cinayəti ortaya çıxaran və şüur sahəsinə gələndən sonra qəhrəman özünü təmizə çıxarmaq üçün heç bir şey etməmiş və alın yazısı kimi qondarma bir üzrxahlığa cəhd göstərməmişdir. Qəhrəmanın törətdiyi cinayət bilərəkdən edilmiş cinayət kimi qəbul edilmiş və o buna görə cəzalandırılmışdır. Məntiq baxımından bunu bəlkə də haqsız hesab etmək olar, ancaq psixologiya baxımından burada heç bir haqsızlıq yoxdur.

“Hamlet”də vəziyyətin daha dolayı şəkildə ifadə edildiyinin şahidi oluruq. Cinayəti işləyən qəhrəmanın özü deyildir. Cinayəti başqası etmişdir və onun baxımından bu, ata qatilliyi hesab edilə bilməz. Buna görə də qadın üçün yaşanan gizli seksual rəqabət duyğusunun başqa bir formaya gətirilməsi lazım olmamışdır. Bundan başqa, başqasının günah etdiyini öyrəndiyi zaman bu məlumatın ona təsiri sayəsində qəhrəmanın Edip kompleksini aydınca görə bilirik. Bu cinayətin intiqamını almaq lazımdır, ancaq çaşqın bir kinlilik içində bunun əlindən gəlmədiyinin fərqinə varır. Hamletin əlini-qolunu bağlayan hala gətirən şeyin günahkarlıq duyğusu olduğunu bilirik. Ancaq nevrozlu proseslərə uyğun olaraq günahkarlıq duyğusunun öz yerini edilməsi lazım olanı edə bilməyəcəyinin başa düşülməsinə verdiyinin şahidi oluruq. Qəhrəmanın bu günahkarlığı fərddən üstün bir şey kimi qəbul etdiyini göstərən işarələr var. O özü kimi başqalarına da əhəmiyyət vermir.

“Karamazov qardaşları”nda isə bu istiqamətdə daha bir addım atıldığını görürük. Bu romanda da cinayət başqası tərəfindən işlənilmişdir. Amma həmin başqasının öldürülən şəxsə bağlılığı da romanın qəhrəmanı olan Dmitrininki kimi ata-oğul bağlılığıdır. Bu başqasının vəziyyətində seksual rəqabətin gizli səbəbi açıq şəkildə qəbul edilmişdir. Digər yandan, qəhrəmanın qardaşı olan cinayətkara Dostoyevskinin öz xəstəliyini, yəni epilepsiya olduğu irəli sürülən xəstəliyini yükləməsi və beləliklə də onun nevrozlu və epilepsiyalı tərəfinin ata qatili xüsusiyyəti daşıdığını açıqlamaq istəyirmiş kimi davranması maraq doğurur. Beləliklə, məhkəmənin gedişi zamanı müdafiəçinin psixologiya elminə qarşı istehza etdiyi aşkara çıxır: “psixologiya dalı-qabağı kəsən bıçaq kimidir”. Bu, gerçəyin gizlədilməsindən başqa bir şey deyildir. Çünki Dostoyevskinin vəziyyəti necə gördüyünü yaxşı başa düşmək istəyiriksə, deyilənlərin tərsini düşünməyimiz yetər. Əslində, istehza olunması lazım gələn şey psixologiya deyil, məhkəmə istintaqının aparılma tərzidir. Psixologiya üçün cinayətin həqiqətən kimin işləmiş olduğu mühüm deyildir. Psixologiyanın məqsədi bu cinayətin törədilməsini kimin öz ürəyindən keçirmiş və istəmiş olduğunu, cinayətin törədilməsindən kimin sevinc duyduğunu araşdırıb tapmaqdır. Bu baxımdan, digərlərinə heç oxşamayan Alyoşa bir yana, Karamazov qardaşlarının hamısı, yəni daxili təhriklərə qapılan zövq düşkünü, şəkkak mütəfəkkir və epilepsiyalı cinayətkar günahkardır. “Karamazov qardaşları”nın bir səhnəsi xüsusilə aydınlaşdırıcı məna daşımaqdadır. Dimitri ilə danışdığı zaman Zossima onun atanı qətl etməyə hazırlaşdığını başa düşərək ayaqlarına döşənir. Bunu bir heyranlıq duyğusunun ifadəsi kimi izah etmək mümkün deyildir. Bu davranışın əsl xristian olan Zossimanın qatildən çəkinmək və onu kiçik görmək meylinə qapılmasının qarşısını almaq istəyini ifadə etdiyini və bu səbəbdən də qatilin qarşısında özünü kiçiltdiyini söyləyə bilərik.

Gerçəkdən də Dostoyevski cinayətkarlara qarşı hüdudsuz bir yaxınlıq hiss edir. Bu duyğu cinayət törətmiş bir zavallıya qarşı bəslənən yazığı gəlmə duyğusundan çox, qədim zamanlarda dəlilərə və tutmalılara qarşı bəslənilən “müqəddəs qorxu”ya bənzəyir. Dostoyevskinin nəzərində hər hansı bir cinayətkar başqalarının boynuna almaq məcburiyyətində qalacağı bir günahı boynuna götürmüş xilaskar kimidir. Bu cinayətkar insan öldürdüyü üçün daha başqasının cinayət törətməsinə ehtiyac qalmır. Çünki bu cinayəti o, törətmiş olmasaydı, bəlkə, başqası törətmək məcburiyyətində qalacaqdı. Bu, təkcə yazığı gəlmə duyğusu deyil, bir-birini xatırladan öldürmə meyillərinə əsaslanan eyniləşmədir. Daha doğrusu, minimal dərəcəli qarışıq bir narsisizmdir. Burada xeyirxahlıq duyğusunun əxlaqi dəyərini müzakirə etmirik. Ola bilsin ki, bu bizim başqa insana münasibətdə xoş niyyətimizin ümumi mexanizmidir, günahkarlıq duyğusu daşıyan yazıçı Dostoyevskidə asan gördüyümüz psixoloji mexanizmdən fərqlənmir. Eyniləşdirmə yolu ilə ortaya çıxan bu yaxınlıq duyğusunun Dostoyevski tərəfindən bu və ya digər mövzununun seçilməsini qəti şəkildə müəyyənləşdirdiyinə şübhə ola bilməz. Lakin Dostoyevski başlanğıcda adi cinayətkarlarla (bu cinayətləri istiqamətləndirən gizli səbəblər sadəcə eqoizmdən doğan səbəblərdir) və siyasət ilə din sahəsində cinayət törətmiş şəxslərə diqqət yetirmiş, həyatının sonlarına doğru isə əsas cinayət, yəni ata qatilliyi üzərinə gələrək öz qəlbini bir sənət əsərinə boşaltmaq üçün bundan istifadə etmişdi.

Dostoyevskinin vəfatından sonra nəşr edilmiş yazıları və həyat yoldaşının gündəliyi onun həyatının müəyyən bir dövrünü – Almaniyada qumar oynama ehtirasına qapıldığı dövrü aydın şəkildə işıqlandırmışdır (Bax: Fülöp-Miller və Epşteyn, 1925). Bu qumar düşkünlüyünü patoloji ehtiras tutması kimi görməmək mümkün deyil. Ancaq bu maraq doğuran davranışı başa düşmək üçün müxtəlif cəhdlər edilmişdi. Nevrozlularda tez-tez rast gəlindiyi kimi, Dostoyevskinin günahkarlıq duyğusu da ödəyə bilmədiyi ağır bir borc şəklini almışdı. Borcu olduğunu bəhanə edərək qumar masalarının ətrafından ayrılmır və Rusiyaya qayıdacağı zaman borclu olduğu insanlar tərəfindən həbs etdirilməməsi üçün pul qazanmağa çalışdığını deyirdi. Ancaq bu, bəhanədən başqa bir şey deyildi. Dostoyevski bunun bir bəhanə olduğunu anlayacaq qədər kəskin zəkalı və bunu etiraf edəcək qədər namuslu bir şəxsiyyət idi. Əslində, önəmli olanın oyun oynamaq üçün oynamaq (le jeu pour le jeu) olduğunu bilirdi. Şüurdankənar təhrikləri dilə gətirən bu davranış başqa bir şeyi də aşkara çıxarırdı. Dostoyevski son qəpiyinə qədər uduzmasa, rahatlanmırdı. Dostoyevski üçün qumar da bir növ özünü cəzalandırma üsulu idi. Gənc arvadına bundan sonra heç qumar oynamayacığı və ya müəyyən bir gün qumar masasına yaxınlaşmayacağı barədə and içib söz verir, ancaq heç zaman sözünə əməl edə bilmirdi. Qumar ucbatından pulsuz qalaraq özünü və arvadını faciəvi vəziyyətə saldığı zaman da bundan pataloji bir təminolma qazanırdı. Arvadının qarşısında özünü kiçildir, gülünc hala salırdı; arvadının onu aşağılamasını, günah işləməkdən yaxa qurtara bilməyən bir adamla evləndiyi üçün onu qınamasını istəyir və vicdanına çökən yükdən bu şəkildə azad olduqdan sonra yenidən köhnə həyatına qayıdırdı. Çünki onda gerçək qurtuluş ümidi yarada bilən tək şeyin – bədii yaradıcılığın olan-qalanının hamısını uduzduqdan və bütün əşyalarını girov qoyduqdan sonra hər zamankından daha yaxşı gerçəkləşdiyini bilirdi. Bu iki vəziyyət arasındakı əlaqəni, təbii ki, anlaya bilməmişdi. Əslində, özünə verdiyi cəzalarla günahkarlıq duyğusunu doyma həddinə çatdırdığı zaman əsəri üzərindəki əngəlləmə zəifləyir və Dostoyevskiyə imkan verirdi ki, onu uğura aparacaq yolda bir neçə addım ata bilsin.

Qumarbazın unudulub getmiş uşaqlığının hansı bölümü oyunla bağlı yanlış düşüncəsində özünü yenidən büruzə verməkdədir? Bunun cavabını gənc yazıçılarımızdan Stefan Sveyqin bir hekayəsindən almaq o qədər də çətin deyildir. Dostoyevski ilə də bağlı araşdırma aparmış Stefan Sveyqin “Duyğu qarğaşası” (1927) başlığı altında topladığı üç hekayəsi arasında “Bir qadının iyirmi dörd saatı” adlı hekayə də var. Bu kiçik şedevr qadının nə qədər məsuliyyətsiz bir varlıq olduğunu və gözlənilməz bir yaşantının onu (özü də buna təəccüb edir) nə kimi ifratçılıqlara sürükləyə biləcəyini əks etdirir. Ancaq bu hekayədə başqa bir şey də dilə gətirilməkdədir. Psixoanaliz baxımından şərh ediləcək olsa, bu hekayə tamam başqa bir şey ortaya qoyur, yəni insanlara, daha doğrusu, kişilərə aid ümumi bir şey əks etdirir. Belə bir izahın dəlilləri çox açıq-aşkar olduğundan onu qəbul etməmək də çətindir. Bununla belə, sənət yaşantılarının bir özünəməxsusluğu da əsər yaradan yazıçının bəhs olunan psixoanaliz üsulu ilə əldə olunan nəticələrin fərqində olmaması və onları gerçəkləşdirmək məqsədi güdməməsidir. Yaxın dostum olan Stefan Sveyqə bu hekayə ilə bağlı şərhlərimi söylədiyim zaman belə bir şeyi heç düşünməmiş olduğunu bildirdi. Əslində isə hekayədə rast gəlinən bir çox təfərrüat elə təsir bağışlayırdı ki, bu əsər gizli bir gerçəyi başa salmaq üçün yaradılıb.

Hekayədə yaşlı bir qadın iyirmi beş il əvvəl başına gəlmiş hadisəni yazıçıya söyləyir. Qadın cavan yaşında iki oğlan uşağı ilə dul qalmışdır. İndi isə uşaqların ona ehtiyacı yoxdur. Həyatdan heç şey gözləməyən qırx iki yaşlı bu qadın məqsədsiz səyahətlərindən biri zamanı Monte Karlo qumarxanalarına gəlib çıxır. Qumarxanaların ona göstərdiyi təsir altında şanssız bir oyunçunun bütün duyğularını aydın dilə gətirən bir cüt əl xüsusilə diqqətini çəkir. Bir cavan olan şanssız oyunçu (yazıçı bu gənci sanki təsadüfən qadının böyük oğlu yaşında olan bir insan kimi təqdim edir) ümidsizlik içində bayıra çıxır və özünə qəsd etmək məqsədilə qumarxananın bağçasına gedir. Cavan oğlana qarşı dərin bir yaxınlıq hiss edən qadın onun arxasınca gedir və onu xilas etmək üçün əlindən gələni əsirgəmir. Cavan oğlan qarşısındakını bir sıra yerlərdə tez-tez peyda olan zəhlətökən qadınlardan sayaraq onu başından eləməyə çalışır. Amma qadın gənci tək buraxmamağı düşünür və heç tərəddüd etmədən oğlanın qaldığı otelə gedərək gecəni onunla bilikdə keçirir. Bu gözlənilməz eşq gecəsindən sonra bir az sakitləşən oğlan qadına qumarı buraxacağı barədə qəti söz verir və qadın ona yurduna dönmək üçün lazım olan pul verib, onu görmək üçün qatarın yola düşəcəyi saatda vağzala gələcəyini deyir. Amma qadın oğlana qarşı güclü bir yaxınlıq hiss etməyə başlayır, ondan ayrılmamaq üçün hər fədakarlığa qatlanmağa və oğlanı yola salmaq əvəzinə, onunla bir yerdə getməyə qərar verir. İşin tərsliyindən gecikir və qatar yola düşərkən özünü stansiyaya çatdıra bilmir. Sevdiyi insanı düşünə-düşünə qumarxanaya qayıtdığı zaman bu qədər yaxınlıq hiss etməsinə səbəb olan o bir cüt əli yenidən görərək çaşqınlıq keçirir. Cavan oğlan sözünə əməl etməmiş və qumar masasına dönmüşdü. Qadın oğlanın verdiyi sözü onun yadına salır, lakin qumar ehtirasından gözü dünyanı görməyən oğlan qadını təhqir edərək dərhal oradan uzaqlaşmasını istəyir, verdiyi pulu qadının üzünə çırpır. Qadın kədər içində oradan ayrılır və aradan bir az keçəndən sonra oğlanın özünə qəsd etdiyini eşidir.

Uğurlu bir dillə və ustalıqla yazılmış bu hekayənin qüsursuz bir əsər olduğu və oxucuya dərin təsir göstərdiyi şübhə doğura bilməz. Ancaq hekayəni təhlil edəcək olsaq, yazılışının təməlində bir çoxlarının şüurlu olaraq xatırladığı bir istəyin, ərgənlik vaxtı ortaya çıxan yanlış bir fantaziyanın olduğu ortaya çıxır. Bu istək mastrurbasiyanın dəhşətli pisliklərindən xilas olmaq üçün seksual həyata anasının vasitəsi ilə alışdırılmasını arzu etməsi şəklində özünü büruzə verən bir fantaziyadır (əslində, xilasolma mövzusuna müraciət edən müxtəlif sənət əsərlərinin təməli bundadır). Masturbasiya “düşkünlüyünün” yerinə qumar ehtirasının qoyulduğunu və əllərin həyəcan dolu hərəkətliliyinin bu qaynağı ortaya çıxardığını görürük. Gerçəkdən də qumar oynama ehtirası masturbasiya meylinin ekvivalentidir. Uşağın nəzərində uşağın cinsi orqanının əlləşdirilməsi “oynamaq” sözü ilə ifadə edilir. Bu meylin qarşısıalınmazlığı, verilən qəti sözlər (həmin sözlər heç vaxt yerinə yetirilmir), sərsəm zövqlər və özünü məhv etdiyini söyləyən günahkarlıq duyğusu (özünə qəsd etmək) kimi bütün amillər bəhs etdiyimiz hekayədə yerdəyişmə (substitution) prosesi içində dəyişmədən qalmışdır. Doğrudur, Sveyqin hekayəsi ana tərəfindən deyil, oğul tərəfindən söylənilir. Oğulun bu şəkildə düşünməsi bəlkə də xoşuna gəlmişdir: “Anam masturbasiya səbəbindən nə kimi təhlükələrlə qarşılaşdığımı bilsə, bütün şəfqətimi öz bədəni üzərinə tökməyimə icazə verərək məni o təhlükələrdən mütləq qurtarardı”. Hekayədəki gəncin qadını bir fahişə kimi görməsi də eyni fantaziya ilə bağlıdır. Əlçatmaz qadın beləcə asan ələ gələn bir qadın halına gətirilir. Fantaziyanı müşayiət edən günahkarlıq duyğusu hekayənin acı şəkildə sona çatmasına yol açır. Yazıçının hekayəyə verdiyi xarici görünüşün psixoanalizin aşkara çıxardığı mənanı necə gizlətməyə çalışdığını görmək də maraqlıdır. Çünki qadının seksual həyatının qəfildən ortaya çıxan anlaşılmaz təhriklərin ixtiyarında olduğu fikrini irəli sürmək çətindir. Tam əksinə, psixoanaliz eşqdən uzaqlaşmış bu qadının təəccüb doğuran davarınışını izah edə biləcək gizli səbəbləri ortaya çıxarır. Ölmüş ərinin xatirəsinə bağlı olan bu qadın özünü bu cür meyillərə qarşı mübarizə apara biləcək bir vəziyyətə gətirmişdir, amma bir ana olaraq şüurlu şəkildə fərqinə varmadan oğluna köçürdüyü eşqdən xilas ola bilməmiş və köməksiz qaldığı bu nöqtədə tale onu haqlamışdır.

Qumar ehtirasından əl çəkmək üçün göstərdiyi uğursuz cəhdlər və özünə cəza vermək səyləri ilə birlikdə qumar ehtirası masturbasiya meylinin bir təkrarı olduğuna görə həmin ehtirasın Dostoyevskinin həyatında bu qədər mühüm yer tutmasına təəccüblənməmək lazımdır. Çünki elə bir ifrat nevroz yoxdur ki, ilk uşaqlıq və ərgənlik çağlarının avtoerotik doyğunluğunun təsirini üzə vurmamış olsun. Digər tərəfdən də bu doyğunluğu aradan qaldırmaq cəhdi ilə atadan qorxmaq arasındakı əlaqə tam aydındır.

(1927)