Qərb kilsənin işğalından necə qurtuldu? – YAZI

Teleqraf.com Şəlalə Göytürkün “Şərqin nağılı, Qərbin ağlı” essesini təqdim edir:

Hər bir dövlətdə, cəmiyyətdə müasir, real durum onun keçdiyi tarixi yoldan, iqtisadi, siyasi, coğrafi amillərin təsirindən və ictimai şüurun inkişaf tempindən asılı olaraq formalaşır.

İctimai şüurun meydana gəlməsi ilkin ibtidai əmək bölgüsünün yarandığı qədim dövrlərə təsadüf etsə də, siyasi həyatda öz əksini dövlət və dövlətçilik anlayışlarının yaranması ilə tapıb.

Qədim Şərqdə Azərbaycan da daxil olmaqla, ictimai-siyasi fikrin əks olunduğu ilk yazılı ədəbiyyatın tarixi I minilliyin I yarısına – “Avesta”ya gedib çıxır. Sözsüz ki, “Avesta” şərqdə ictimai fikrin ilk və yeganə mənbəyi deyil. Qədim Misir, Şumer, Hindistan və Çin mətnlərində cəmiyyət, dövlət və fərd münasibətləri haqda antik təsəvvürlər yer alır.

Qədim Roma və Yunanıstanda isə ictimai fikrin ən dinamik istiqaməti olan siyasi biliklər püxtələşərək, inkişafının ən yüksək səviyyəsinə çatmışdı. Siyasi fikir Solon, Fales, Hilon, Periandr kimi filosoflardan sonra Sokrat təlimində, daha sonra isə Platon və Aristotel yaradıcılığında inkişaf etdirildi. Romada Seneka, Siseron, Avreli kimi ictimai xadimlər dövlətin idarə olunması haqqında yeni siyasi nəzəriyyələr irəli sürmüşdülər.

Tarixdən məlumdur ki, əsası Şərqdə qoyulan fəlsəfi-siyasi fikrin inkişafı sonralar Qərbdə, özü də sistemli şəkildə davam etdirildi, nəticədə Qərb mütəfəkkirləri ictimai münasibətlər, dövlətçilik, vətəndaş hüquqları sahəsində yaşadıqları dövrü bir neçə əsr irəli apararaq, tamamilə yeni, qabaqcıl konsepsiyalar işləyib hazırladılar. Boden, Bekon, Lokk kimi ictimai xadimlər və onların sələfləri olan Russo, Monteskyö, Volter, Didro, Helvetsi kimi maarifçilər cəmiyyətin inkişafına əngəl törədən mütləq monarxiyanı və kilsə hakimiyyətini tənqid edirdilər.

Məsələn, Lokka görə, insanların iradəsini xalqın seçdiyi, liberal hüquqi prinsiplərə əsaslanan dövlət konstitusiyasından başqa heç nə məhdudlaşdıra bilməz:

“Dövlət insanların həyatının, azadlığının və mülkiyyətinin qarantı olmalı, cəmiyyəti xarici təcavüzdən qorumalıdır. Dövlət qanunlara əməl olunmasına nəzarət etməli, insanlar arasında yaranmış mübahisəli hallarda hakim rolunu oynamalıdır”.

“Təbii hüquq” haqqında Lokk nəzəriyyəsi Avropa siyasi mühitində inqilab effekti doğurdu. Mahiyyətcə konstruktiv mövqe tutan, kilsə və monarxiyanı qismən yumşaltmaq ideyaları səsləndirən digər siyasi doktrinalardan fərqli olaraq, “Təbii hüquq” nəzəriyyəsi və onun üç komponenti əsas insan hüquq və azadlıqlarını hər şeydən önə çəkdi, Avropa insanını liberal demokratiya quruluşuna hazırladı.
Avropa ölkələrinin dövlət aktlarında bu konsepsiyadan geniş istifadə olundu.

Şəxsiyyətin üç əsas hüququnun (yaşamaq, azadlıq, və mülkiyyət) təmin olunması barədə Lokkun irəli sürdüyü ideyalar bu gün demokratiya sahəsində bütün dünyaya örnək olacaq Avropanı yaratdı.

Qərbin parlamentli respublikası...

Şərqdə isə proseslər bir qədər fərqli istiqamətdə cərəyan etdi. Qərb mütəfəkkirləri kilsə-kral cütlüyündən qurtuluş, vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət qurmaq uğrunda çıxış yolları arayarkən, mədəniyyətin beşiyi sayılan qoca Şərqdə, nəinki ənənəvi dövlət quruluşuna, siyasi sistemə müdaxilə, hətta ailədə belə, ibtidai məişət qaydalarına yenilik gətirmək mümkün deyildi.

Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi kimi mütəfəkkirlərin dövlət, cəmiyyət və hakimiyyətin idarə olunması haqda fikirləri humanizm və sosial ədalət prinsipləri baxımından diqqətəlayiq olsa da, onlar problemdən çıxış yolunu birbaşa göstərmirlər. Bu adamların filosof, siyasi nəzəriyyəçi, ideoloq kimi təklif etdiyi dəqiq siyasi konsepsiya, konkret ictimai quruluş modeli yoxdur.

Bir çoxları deyə bilər ki, onlar hüquqi sahədə şəriət rejiminin, təfəkkür-düşüncədə dini ehkamın, siyasi həyatda mütləq monarxiyanın və bu üçlüyün doğurduğu “padşah allahın yerdəki kölgəsidir” hökmünə əsaslanan sarayın qulluqçusu olub. Buna görə də mövcud idarəetməyə qarşı çıxa bilməzdilər.

Hardasa məntiqli əsaslandırma sayıla bilər, amma nəzərə alsaq ki, orta əsr xristian kilsəsi öz amansızlığı ilə Şərqin islamını çaya susuz aparıb-susuz gətirərdi və bu ölüm tonqalı Qərbdəki Nəsimilərin sayının Şərqdəkindən ağlagəlməz dərəcədə çox olmasına mane olmadı, onda bayaqkı əks-arqument öz əhəmiyyətini itirir. (Da Vinçi, Qaliley, Kopernik, Bruno...)

Con Lokk monarx sarayında onun üçün ayrılmış kabinetdə oturub, monarxiyanın ləğvi barədə traktat yazırdı, Bekon kilsənin qılıncının dalı-qabağı kəsən vaxtlarda teologiyaya qarşı çıxırdı, Volter Fransa kralının əlindən qaçanda, alman kralı ona qayğı göstərirdi, Russo kilsəni, dövləti, yaşadığı cəmiyyəti üçlükdə rədd edərək, ildırım effektli əsərlərini meşədə yazırdı.

Avropada Renessans dövrü maarifçilik hərəkatının, maarifçilik isə elmi-texniki tərəqqinin, elmi-texniki tərəqqi də öz növbəsində müasir kapitalist Avropa sivilizasiyasının qida mənbəyi oldu.

Qərbdə bütün bu proseslər baş verdiyi zaman Şərq bulanıq göl kimi yerində lillənirdi. Müharibələri, işğalları və xarici ölkələrlə ticarəti nəzərə almasaq, şərqin elmi, siyasi, mədəni həyatında ciddi bir yenilik baş qaldırmırdı. İslami çərçivədən kənara çıxmağa icazəsi olmayan məktəb və mədrəsələrdə, əsasən şəriət, fiqh, hədis “elmləri” öyrədilirdi. İslam sxolastikası fəlsəfi və elmi biliklərin başı üzərindən Domokl qılıncı kimi asılmışdı və bu gün də belədir.

Müsəlman intibahı gerçəkdirmi?

Müsəlman şərqinin elm-mədəniyyət intibahı barəsində danışılarkən, bir qayda olaraq, X-XII əsrlərə diqqət yetirilir. Maraqlıdır ki, Şərq intibahı deyilərkən, xilafətin dağılmasından sonra (IX-X əsr) onun təsir dairəsindəki ölkələrdə müstəqil dövlətlərin qurulması ilə nəticələnən siyasi, mədəni dirçəliş nəzərdə tutulur.
Deməli, XI-XII əsrlər intibahı müstəqil dövlətlərin meydana gəlməsi və hakim sülalələrin elmin, fəlsəfənin, incəsənətin inkişaf etdirilməsində bialvasitə maraqlı olması ilə bağlıdır. Məsələn, XII əsrdə məktəb və mədrəsələrdə dini dərslərlə yanaşı, dünyəvi elmlərin öyrədilməsinə, rəsədxanaların tikilməsinə, ədəbi məclislərin yaranmasına başlandı.

Ümumiyyətlə, islam şərqində elm və fəlsəfənin ilkin rüşeymləri antik yunan fəlsəfəsi, Sokrat-Aristotel-Platon görüşləri (şərq peripatetizmi) üzərində cücərmişdi. Bu sıraya qismən hind və çin mədəniyyətindən gəlmə bilgilər də aid edilir.

Qismən ona görə deyirik ki, arxeoloji araşdırmalara görə, islamaqədərki şərqdə güclü təbabət, ruhani, fəlsəfi təlimlər, o cümlədən ərəblər gəldikdən sonra “küfr” adlandırılaraq, məhv edilən yüzlərlə qədim kitab, (bu sırada magik təlimlər də var) işğala məruz qalan xalqların milli ədəbiyyatı, folkloru mövcud olub.

Ərəbistan yarımadası da daxil olmaqla, təsir dairəsinə aldıqları ölkələrdəki oturuşmuş mədəni sivilizasiyanı tamamilə dağıdıb məhv edən müsəlman ərəblər yeni dinin gəlişi ilə Şərqdə yeni sivilizasiyanın əsasını qoydular. Lakin bu sivilizasiya heç də bəzi şərqşünasların iddia etdiyi kimi “Dekart Qəzalidən oğurlayıb” səviyyəsində inkişaf edə bilmədi. Çünki eynilə xristianlıqda olduğu kimi, islam dinində də azad düşüncə və əməl qadağan edilirdi.

Hər şeyə şübhə ilə yanaşan Dekart fəlsəfəsi ilə vəhyə (şübhəsiz qəbul edilən teoloji hökm) inanan Qəzali arasında nə kimi əlaqə ola bilərdi? Əgər Qəzalidə rast gəlinən hər hansı bir fikir təsadüfən Dekartda da rast gəlinirsə, bu, o deməkdir ki, Dekart oğurlayıb? Bu məntiqlə yanaşası olsaq, islamın müqəddəs kitabında dəfələrlə xatırlanan “insan sudan əmələ gəlib” teorisinin Falesdən gəldiyini deyə bilərik.

İnsanın daxili orqanlarını öyrənmək üçün meyid yarılması kəsinliklə yasaqlanırdısa, burada tibbin inkişafından necə danışa bilərsən? Rəssamlıq, musiqi və əyləncənin haram sayıldığı, Qurandan savayı bütün kitabların “küfr” elan edilib yandırıldığı, filosofun “Allah insanda təcəlla edir” müddəasına görə asıldığı bir mühitdə, hər hansı azad təfəkkürün gəlişməsindən söhbət belə gedə bilməzdi. (Yeri gəlmişkən, Həllac Mənsurun yuxarıda xatırlanan məşhur kəlamı yadıma Qurani-Kərimin “Səcdə”surəsini salır: “Sonra onu düzəldib insan şəklinə saldı və ona öz ruhundan üfürdü (həyat verdi). O sizə göz, qulaq və ürək verdi [9]”).

Bu günə necə gəldik?

Roma imperiyasının xristianlığı yaymaqla yunan sivilizasiyanın parlaq nailiyyətlərinə son qoyduğu, bununla da Avropa tarixinin qaranlıq və cahil dövrünü başlatdığı kimi (XV əsrədək), islam şəriətinin yayıcıları da eyni üsulu Şərqdə tətbiq etdilər. Nəticədə cəmiyyətdə fərdi hüquq və azadlıqları sıfra endirən, yalnız sarayın və din xadimlərinin toxunulmazlığını təmin edən sərt teokratik sistem formalaşdırıldı.

İki qütbdə, Şərqdə və Qərbdə gedən fərqli tarixi proses dünyanı bugünkü mənzərəsinə gətirib çıxardı. Qərb öz beyin mərkəzləri sayəsində kilsə və monarxiyanın zülmündən qurtuldu.

Şərq isə hələ də qan bataqlığında boğulur...