Demə, hamı Vaqifə xəyanət eləməyə hazır imiş... - Talıbzadə

Teleqraf.com yazıçı-kulturoloq Aydın Talıbzadə ilə müsahibəni təqdim edir.

– Aydın müəllim, sizi özünəməxsuz bir qələm adamı kimi tanıyırıq. Bəs belə bir insanın yazıları nə üçün az oxunur? Bunun məntiqi varmı?

– Düzü, bu mövzuda sosioloji araşdırma aparmamışam...

– Mən də sizin yazılarınızı maraqla oxuyuram. Ancaq bəzən nə oxuduğumu anlamıram. Anlaşılmamaq sizi narahat edirmi?

– “Mehdi müəmması və ya sənətdə konseptual hamletizm”, “Ustad və Ayna”, “Teatral freskalar”da başa düşülməyəsi nə var ki? “Kəpənək” modeli. 102” romanım da kiçik və mobildir, su kimi oxunandır. Nəzəri məqalələrim, kitablarım bəlkə də... Bir vaxtlar professor Yaşar Qarayev üçün də deyirdilər ki, onun yazdıqlarını hər adam başa düşmür. İndi günah Yaşar Qarayevdədir, ya onu anlamayanlarda? Bir nəfər oxucu Uilyam Folknerə məktub yazır ki, mən sizin “Qəzəb və küy” romanınızı üç dəfə oxumuşam. Amma heç nə başa düşməmişəm. Siz mənə nə məsləhət görərdiniz? Folkner də cavab verir: “Dördüncü dəfə oxu”.

– Məsələn, təəssüf ki, "Əbuhübb" romanınızı oxumamışam. Ancaq əsərin adı çox qəribədir. Hətta adicə adı hərf-hərf oxumasan doğru-düzgün tələffüz eləmək çox çətindir. Yəqin, bir çox oxucular bu cür fikirləşir. Niyə bu qədər qəliz yazırsınız?

– Oxumasan yaxşıdır. Niyə özünü əziyyətə salırsan ki? Hərçənd mənə o romanı bir günə, bir gecəyə, beş saata oxuduqlarını söyləyənlər olub. Məndə “Əbuhübb” romanı cəmi bir nüsxə qalmışdı. Soruşdum, mənə dedilər ki, fontanlar bağında kitab yarmarkasında var. Yeni il öncəsi getdim yarmarkanın kitab köşkünə; bir gənc xanım idi satıcı. Dedi ki, təzəliklə qurtarıb, çox tez satılır, sifariş verəcəyik, yenə gətirəcəklər.

İndi mən sual eləyirəm: bəs onu oxuyanlar kimdir? Kitab üç ildir nəşr olunub, yenə axtarırlar, yenə alırlar. Halbuki, o romanın nə təqdimatı, nə təbliğatı, nə satışı təşkil olunmuşdu: heç yerdə kitab dükanlarının vitrinlərində gözə dəymirdi, yalnız satıcılar oranı-buranı ələk-fələk eləyəndən sonra tapıb bir-iki nüsxə gətirirdilər. Xülasə, mən qəliz yazmıram: düşüncə tənbəlliyinə məhkum adamlara elə gəlir ki, qəliz yazıram.

– Məncə, sizin üslubunuz, yazı tərziniz daha çox Xanəmir Telmanoğlunun yaradıcılığı ilə müqayisə oluna bilər. Xanəmir deyir ki, mən özüm üçün yazıram, oxumasınlar. Bəs siz kim üçün yazırsınız?

– Birinci: Xanəmir öz üslubu olub özünə xəyanət eləməyən birisidir; özündən, yazısından, əqidəsindən dönən deyil, ziyasını köz kimi ovuclarında tutub xalq içinə daşıyan dərvişsayaq bir adamdır, yazısını da ləzzət alıb yazır, ləzzətlə yazır. Sadəcə, onun da yazılarını oxumaq üçün bir qədər hövsələli olmaq gərək, onun yazılarının kodunu tapmaq, ritmini tutmaq gərək. Oxucu yaradıcı olmayanda oxumağın nə mənası? İkinci: mən mədəni mühit üçün yazıram. Yəni bu qədər bəsit. Qəliz danışmıram ki? (gülür) Hər şey aydındır?

– “YeniSi” sənət cərəyanının yaradanlardan birisiniz. Bu cərəyanın mahiyyəti nədir və özünü doğrulda bildimi?

- “YeniSi”ni ədəbi faktları, hadisələri naxışlanmış unikal elmi-nəzəri mətnlərə çevirən Tehran Əlişanoğlu ilə yazıçı Məqsəd Nur yaratdı. Mən də onlara qoşuldum. Mənim “Teatral freskalar”ımı ilk dəfə internet şəbəkəsində məhz Tehran Əlişanoğlu yayımladı. “YeniSi”nin özəyi Tehran idi, bir ədəbi stalker missiyasını yertinə yetirirdi, nəsilləri, maraqlı adamları bir-birilə görüşdürürdü. “YeniSi”nin bütün əziyyətini Tehran təkbaşına çəkirdi...

– Heç köməyiniz olmayıb?

– Mənim ona köməyim o qədər az olub ki... “YeniSi” öz zamanında, məncə, ədəbi camiədə müəyyən qədər avanqard olmağı bacardı hər halda.

– Bir müsahibənizdə deyirsiniz ki, Kamal Abdullanın romançılığı olmasaydı, "Əbuhübb" romanımı yazmayacaqdım. Dünya və Azərbaycan ədəbiyyatında Kamal müəllimə qədər sizi belə bir roman yazmağa stimullaşdıran doğrudanmı başqa bir yazıçı yox idi?

– Əsla, sən düz demirsən. (gülür) Yozursan. Mən elə deməmişəm. İzah eləyim cavabımı pillə-pillə. XIX əsr ingilis, fransız, rus nəsrini qoyuram bir kənara. Zatən, mən elə hesab eləyirəm ki, Tolstoy, - Lev Nikolayeviçi nəzərdə tuturam, - xalis XIX əsrin yazıçısıdır. Çexov isə öz dramaturgiyası ilə XX əsrə məxsusdur, nəsrilə XIX yüzilə. XX əsrin prozası Ceym Coysla başlayır. Bax, əgər çıxış nöqtəsini burdan götürsək, onda mənim bəyəndiyim yazıçılar sırası, təqribən və qısaca, təfərrüata varmadan, belə olacaq: Heminquey, Fitscerald, Selincer, Steynbek, Başevis-Zinger, Tomas Mann, Herman Hesse, Kamyu, Maks Friş, Bulqakov, Nabokov, Valentin Rasputin, Aytmatov, Yukio Misima, Kobo Abe, Pavel Vejinov, Patrik Züskind, Kortasar, Asturias, Markes, Orxan Pamuk və müasir dünya yazarlarının bəziləri.

Siz təsəvvür etmirsiniz ki, mən bu siyahıya daha kimləri əlavə edə bilərdim və üstəgəl saysız fəlsəfi-nəzəri ədəbiyyat. Mən bunların hamısını rusca oxumuşdum və ona görə də hekayələrimi gəncliyimdə rusca yazırdım. Amma bundan tez də imtina elədim. Anladım ki, bu nonsensdir: rus dilində ədəbiyyat yaratmaq üçün gərək Rusiyada doğulasan.

– Məhz dil faktına görə?

– Mənim üçün yazıçı hər şeydən öncə dildir. Mən yalnız 90-cı illərdə, artıq filan qədər nəsnə yazandan sonra başa düşdüm ki, deyəsən, Azərbaycan dilində istədiyimi yazmaq imkanı əldə edirəm. Bu onunla bağlı idi ki, dil, Nizami Cəfərovun sözü olmasın, öz azad stixiyasına çıxmışdı. Bu zaman sovet dönəmində yıpranmış, cansızlaşmış rəsmi ədəbiyyat dili Mirzə Cəlilin və digər maarifçilərin diliylə “yuyulub” təmizlənirdi. Dil baxımından məni etkiləndirəcək Azərbaycan nasirləri çox az olub...

– Maraqlıdır...

– Hətta mən özümü məcbur eləmişəm ki, kimlərinsə əsərlərini götürüb oxuyum. Amma təəssüf, oxuya bilməmişəm. Ona görə oxuduqlarım sırasında dil baxımından mənə təsir göstərmiş yazıçıların sayı lap azdır: Mirzə Cəlilin leksemaları, Elçinin “Ağ dəvə” romanının yumşaq, eleqant passajları və Kamal Abdullanın dil qatında qurduğu innovativ oyunlar haradasa mənim üçün çox doğma olub. Hər bir yazıçının dilində ən azından onun özü üçün, gizli bir “drayv” olmalıdır. Deyəsən, çox danışdım...

– Xoşdur. Təki siz danışın...

– Maşallah, sualın elə dolanbaclarda fırlanır ki, adamı heç nədən tora sala bilər (gülür). Bax, indi gəlirəm mətləb üstünə: mən Kamal Abdulla ilə bağlı o fikri bu kontekstdə işlətmişəm ki, Kamal Abdullanın romançılığı Azərbaycanda postmodern prozanı rəsmiləşdirdi, mənim və daha cavan yazarların romanları üçün, onların qavranılması üçün müəyyən bədii-estetik bir platforma hazırladı. Və başqa heç nə. Sən isə buradan ayrı sonuclar çıxarmısan.

– Nizami Cəfərovun adını çəkdiniz, Nizami Gəncəvi yadıma düşdü. Onun fars, yoxsa Azərbaycan şairi olub-olmamasının sizin üçün əhəmiyyəti varmı? Tutaq ki, Nizami fars şairidir. Bununla onun yaradıcılığının mahiyyəti dəyişirmi?

– Nizami yaradıcılığının mahiyyəti dəyişmir, bizim mahiyyətimiz dəyişir.

– Sovet dövründə demək olar ki, hər on ildən bir ciddi əsərlər yaranırdı, şəxsiyyətlər yetişirdi. Amma sanki müstəqillik dövründə o əsərlər meydana gəlmir, o şəxsiyyətlər yoxdur. Məsələn, müstəqillik dövründə bizim Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Anar, Vaqif Səmədoğlu və s. kimi ədiblərimiz niyə olmadı?

– Mən siyahını uzadım: Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, İsmayıl Şıxlı, Bəxtiyar Vahabzadə, İlyas Əfəndiyev, İsa Hüseynov, Elçin... Onları sovet dönəmi yetişdirmişdi: hətta bu adamların “dissidentləri” də quruluşa xidmətdə bulunurdular. Ol səbəbdən bu qələm sahiblərini təbliğ edirdilər, tanıtdırırdılar, xalqa sevdirirdilər. Sən siyasətə, quruluşa lazım olduğun qədərincə yazıçı idin, şair idin. O dönəmlər artıq tarixdir. O şəxsiyyətlər də tarixdir. Aqşin Yeniseyi, Səlim Babullaoğlunu, Xaqani Hassı yalnız onların misralarının oyatdığı düşüncə vibrasiyalarında anlayıb sevmək mümkündür. Geniş kütlə heç vədə Aqşini Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə kimi qavraya bilməz. Ona görə də mən bir vaxt demişdim ki, Ramiz Rövşən sonuncu xalq şairidir. Kütlə emosional aydınlığı sevir, dərin düşüncəni xoşlamır və qəhrəman axtarıb onu bütə çevirməyə çalışır. Bir də şairin kütlələrə yolu yazıçının yolundan daha qısadır. Çox yaxşı yazıçı idi Mövlud Süleymanlı... Di gəl, Anar kimi, Elçin kimi tanındımı, sevildimi? Əsla. Zatən, bu mümkün də deyildi. Mümkün olmayacaq da. Çünki əgər bir gürcü filmini sitatlaşdırsam: “indi zaman başqa zamandır, knyaz!” İndi ədəbiyyat ədəbiyyatçılar üçündür, sənət sənətçilər üçündür, şoular da, Feysbuk da kütlə üçün. Feysbuk fikirlərin, rəylərin kommunal mənzili kimi bir şeydir: amma bu “mənzil”də yaşamırlar, beş dəqiqəlik fikir şousu göstərib yox olurlar.

– Siz də o fikirdəsiniz ki, Vaqif İbrahimoğludan sonra YUĞ-un tənəzzül prosesi başladı? YUĞ-un bugünki fəaliyyətini necə dəyərləndirirsiniz?

– Heminquey deyir ki, adamlar yaşlandıqca ağıllanmırlar, sadəcə, daha ehtiyatlı olurlar. Hələ Vaqif İbrahimoğlunun sağlığında, mənim lap ehtiyatsız vaxtlarımda, Vaqifin özünə söyləmişdim ki, nə qədər sən varsan, “Yuğ” yaşayacaq: sənsiz “Yuğ” teatrı olmayacaq. Və bunu deyəndə heç bir Amerika-zad kəşf eləməmişdim. Elə Vaqifin özü də bunu çox gözəl dərk edirdi. Bu, teatrın qanunudur.

XX və XXI əsrdə teatrı rejissor yaradır, bir nəfər kimi yaradır, öz doğma evi kimi yaradır və orada öz sənət konsepsiyası ilə, öz bədii-estetik qanunları ilə dominant olur, öz aktyorlarının pərəstiş obyekti olur: bu səbəbdən həmin teatrda başqa rejissor, hətta vunderkind olsa belə, yenə produktiv işləyə bilmir. Yuri Lübimovdan sonra Anatoli Efros kimi bir rejissor Taqanka teatrında pat vəziyyətində qaldı. Ona görə də Vaqifdən sonra Yuğ teatrı yox olmağa məhkum idi. Amma mən bu teatrda M.Mikayılovun “Medeya. Sekvensiya 01” postdramatik teatr estetikasına uyğun hazırladığı tamaşasına resenziya yazanda fikirləşdim ki, görünür, hələ hər şey itirilməyib. Demə, yanılmışam. Məni bu prosesdə ağrıdan o oldu ki, demə, Yuğ teatrında da hər şey intellektual fasad arxasında gizlədilibmiş. Demə, Yuğ teatrının önəm verdiyi bütün qutsal dəyərlər fiksiya, intellektual blef imiş və hamı Vaqifə xəyanət eləməyə hazır imiş. Mən heç kəsi qınamıram: ancaq bütün xətlər Vaqifə sarı uzanıb onun şəxsiyyətində, şəxsiyyətinin seçdiyi, tərcih etdiyi adamlarda düyünlənir. Bir sözlə, indi Yuğ teatrının adı var, özü yox.

– Bildiyimiz kimi, Mehriban Ələkbərzadə Yuğ Dövlət Teatrının baş rejissoru təyin edilib. Siz bu təyinatı doğru hesab edirsinizmi? Ümumiyyətlə, sizə görə Vaqif İbrahimoğlundan sonra o teatra kim gəlməli idi?

– Əvvəla, Mehriban Ələkbərzadəni təbrik edək. Bu təyinat Mədəniyyət və Turizm nazirinin səlahiyyətidir, mənim yox. Tutalım, mən dedim filankəs. Bu, nəyi dəyişəcək ki? Bir də Mehriban xanım öz teatr zövqü, öz düşüncə spektri, öz teatr prioritetləri olan birisidir. Şübhəsiz, Yuğ teatrının loqosu altında o öz teatrını yaradacaq, teatrın inkişaf konsepsiyasını müəyyənləşdirəcək. Az-çox Mehriban xanımı tanıdığım üçün söyləyə bilərəm ki, hər halda onun teatra konseptual baxışı “yuğçuluğun” dışında olacaq. Teatr yaratmaq – bu, bütün baş rejissorların missiyası və vəzifəsidir. Teatrda ayrı cür cür olmur, ayrı cür baş rejissor olmur. Ancaq teatr yaratmaq da heç asan iş deyil.

– Maraqlıdır, niyə bizim insanlar üçün teatr mənəvi bir ehtiyaca çevrilmir? Sizcə, teatrla bizi genetik kodlarımız ayırır? Tutalım, teatr saz qədər bizə doğma deyil. Məntiqlidirmi?

– Düzdür, burada özünü identifikasiya məsələsi də var. Azərbaycanlı özünü sazda, xalçada, muğamda, şəbəkədə, ornamentdə, şəkərburada, paxlavada, toyda tanıya bilir: burada öz məğzini, mahiyyətini görüb anlayır. Rəhmətlik Hüseynağa Atakişiyev deyirdi ki, azərbaycanlılar teatra da toya gedən kimi gedirlər, ailəvi gedirlər, hayla-küylə gedirlər. Bu, Şərq xalqalrının əksəriyyəti üçün xarakterik bir əlamətdir.

Dekabrın sonunda Gənc Tamaşaçılar Teatrının bir neçə uşaq tamaşasının seyrçisi oldum. Bəri başdan onu deyim ki, tamaşalar anşlaqla keçirdi. Məktəblilər gəlirdilər teatra. Amma necə? Cəmi 1 saat 10 dəqiqəlik tamaşadan öncə müəllimələr, valideynlər uşaqlara dinləməyi, baxmağı, görməyi, zövq almağı öyrətmək əvəzinə onlara yemək paylamaqdan yorulmurdular, bezmirdilər. Məəttəl qalası bir şeydir: heç nə dəyişmir. Mən uşaq olanda da camaat elə bu cür davranırdı. İnsanlar məscidə, kilsəyə, xavraya ona görə gedirlər ki, buna mənəvi eytiyacları var: onlar arınmaq, təmizlənmək, saflaşmaq istəyirlər. Bax, şeir də, roman da, teatr da, kino da beləcə mənəvi ehtiyaca çevrilməlidir. Çünki ədəbiyyat, incəsənət sənə, mənə, hamıya insan olmağı öyrədir, insanlığın bütün təzahür spektrlərini bizə ali dəyərlər müstəvisində göstərir. Göstərir və öyrədir ki, insan ədalətilə və bir də sevgisilə insan olmağa başlayır. İnsan ədalətdən və sevgidən başlayır. Təbiətdə ədalət və sevgi yoxdur: iyerarxik tabeçilik var. Cəmiyyət isə gücü qəbul eləmir, ədalət və sevgilə qurulur: cəmiyyət ədaləti və sevgini qorumaq amacı ilə cəmiyyət olur. Dünyada bütün müharibələr, davalar ona görə baş verir ki, ədalət pozulur. Bu haqda bizə ədəbiyyat və incəsənət danışır, mahiyyətcə elə dinin danışdığını danışır, amma daha əyləndirici və daha əlvan, daha təsirli formalarda. Mən elə düşünürəm ki, bu məsələ genetik koddan daha çox tərbiyə ilə ilişikli olan bir şeydir.

– Bizim pis-yaxşı hekayə, roman yazanlarımız var. Amma gənc dramaturqlarımız demək olar ki, yoxdur. Sizcə, niyə? Bu da doğma janr deyil, ona görə?

– Dram janrı çətindir, ona görə. Mirzə Fətəlinin, Mirzə Cəlilin, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin, Üzeyir Hacıbəylinin, Cəfər Cabbarlının, Hüseyn Cavidin pyesləri bizə deməyə haqq verir ki, bir zamanlar dramaturgiya bizim ədəbiyyatda milli nəsr nümunələrindən xeyli öndə olub. Dramın geneolojisini məgər aşıq deyişmələrində, meyxanaçıların sözləşməsində, Kosa-Keçəl qarşıdurumunda axtarmaq olmaz məgər? Sonucda yenə gəlib dayanırıq şəxsiyyət və istedad problemi üzərində. Bir də biz qəribə adamlarıq: elə istəyirik bir ucdan dahilər, çempionlar, liderlər istehsal edək, hər yerdə birinci olaq: elə hey soruşuruq, bizdə niyə Şekspir, Çexov, Dostoyevski, Heminquey, Van Qoq, Modilyani, Sartr, Bekket, Harold Pinter yoxdur. Heç olmasın da. Bundan niyə narahat oluruq ki? Hansı xalqın yeddi göyü, fələkləri, insanı, cəmiyyəti, Allahı, dini mifologiyanı və bütün kainatı öz poeziyasına sığışdırmış Nəsimi kimi şairi var? Əgər dünya dahi Nəsimini hələ inidyənəcən özü üçün kəşf eləyə bilmirsə və bundan narahat olmursa, biz niyə avropalıların bədii dəyərlərinə bu qədər aludə oluruq? Biz Nəsimini, Füzulini, Sabiri – mən siyahını çox uzada bilərəm – oxumuş adamlarıq: Qərbinsə onlardan xəbəri yox, yəqin heç olmayacaq da. Deməli, əslində, biz avropalılardan da geniş adamlarıq: onu da, bunu da qavramağa, qiymətləndirməyə əqli və mənəvi imkanlarımız çatır. Hamını gördük, hamını da tanıdıq: özümüzü sevməyin, özümüzə hörmətlə yanaşmağın, özümüzü dəyərləndirməyin vaxtı çatıb artıq.

– Yazıçı azad olmayanda ürəyi istədiyi kimi yaza bilmir. Belə şeylər teatrda da rejissora mane ola bilirmi? Bizim teatrlarımız ictimai-siyasi mövzularda azaddırmı?

– Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir. Lenin deyib bunu, amma gözəl deyib.

– Bir çoxları sizi dindar kimi tanıyır. Bu, sufizmi, irfanı yaxşı bilməyinizə görədir? Yoxsa həqiqətən də oruc tutub, namaz qılırsınız?

– Mən dindar deyiləm. Amma bütün dinlərə hörmətlə yanaşıram. Ancaq kamil insan din fövqündədir. Din naqis insanı kamilliyə çatdırmaqdan ötrüdür. Kamil insan elə ki Allah sevgisinə çatdı, din yox olub gedir. Bir sən qalırsan, bir də tanrı, bir də sevginin dadı. Mənim tanrıya olan sevgimə din tablaya bilməz, mənimlə tanrı arasında din dayana bilməz.

– Sonda... Din alimlərinə alim demək olarmı? Məsələn, Əbu Hənəfi, İmam Qəzzali... Münasibətiniz necədir?

– Davam etdirirəm: əl-Məsudi, ər-Razi, əl-Qüzuli, ibn Ülfaris, ibn Ərabi, ibn Sina, əl-Xarəzmi, ibn Səhl Rəbban, əl-Fərabi, Səfiəddin Urməvi... Yadınızda saxlayın, məhz islam üləmaları antik mədəniyyəti Avropaya ötürüblər. Aristotel əvvəlcə ərəb dilinə tərcümə olunub, sonra isə ərəbcədən Avropa dillərinə... O ki qaldı Quranın təfsirçilərinə, din bilicilərinə, niyə də onlar alim hesab edilməsin? Hər hansı bir yazıçının, şairin, dramaturqun, rejissorun, aktyorun həyat və yaradıcılığını tədqiq edən adam alim sayılır, Quran kimi qutsal bir dini kitabın təfsirçisi alim sayılmasın?

Sonda söhbətin yekunu və yalnız sənin üçün: son yoxdur, sonsuzluq var: məkandan keçib laməkan olarıq. Mən indi Bəhaəddin Vələdi, Ruminin atasını, özünəxas bir şəkildə sitatlaşdırdım. Sonsuzluq zamansız və məkansız əbədiyyətdir: əbədi dəyişkənlikdir, əbədi dinamikadır. Bu sonsuzluğun qənşərində biz heç bir zərrə qədərincə də deyilik. Təşəkkürlər...