Əhməd bəy Ağaoğlunun nəvəsi: “Ölümdən qurtulmaq üçün İsveçrəyə getdik” - VARİSLƏR

Tektaş Ağaoğlu: “Babam Mustafa Kamal paşanı çox sevərdi”

Əvvəli burada:

... Daha sonra Əli bəy Hüseynzadədən danışır: “Atam Əli bəyi çox tərifləyərdi, mədh edərdi. “Hamısının, hətta atamın da hocası Hüseynzadə Əli bəydir” deyərdi. Hüseynzadə Əli bəy çox maraqlı adam olub. Məsələn, kaman çalarmış. Mən onun oğlu rəssam Səlim Turan bəylə Parisdə tanış oldum. Çox xoş bir adam idi. Vəfat etdi o da. Qızı Feyzavər xanımı da tanıyıram. Əli bəy İttihad və Tərəqqinin qurucularından olub”.

... Masanın üzərində bir rəsm görürəm. Saqqallı orta yaşlı bir adamla, 10-12 yaşlı bir uşaq. Kim olduqlarını soruşuram. Tektaş bəy cavab verir: “Oğlum Əhməd və nəvəm Kai”.

Oğluna babasının adını qoymuşdu Tektaş bəy. Oğlu haqqında danışır: “Əhməd bəy Adanada çiftçiliklə məşğuldur. Anasından ona torpaq qalıb. Anası böyük torpaq sahibinin qızı idi. Oğlum İstanbulda yaşayır, tez-tez Adanaya gedib-gəlir”.

Ezel xanım söhbətə qoşulur: “Bəzi torpaqları özü işlətmir, kirayəyə verir... Mənim birinci həyat yoldaşımdan Toprak adında qızım var. Uşaqlar uşaqlarımızdır. Əhməd bəyin də bir oğlu var. Əhməd bəyin anası yeni vəfat etdi. Torpaqlar çox məhsuldardır. Bir qarpız tarlasından 4 dəfə məhsul alırlar. Reklam fotoqrafıdır, İngiltərədə oxuyub”.

Ezel xanımdan Tektaş bəylə necə tanış olduqlarını soruşuram. Həvəslə danışır: “Mən 1968-ci il (Fransada başlanan tələbə üsyanları ilə dünyada geniş yayılan sol hərəkat – D.Ə.) nəslindənəm. Tektaş bizdən öncəki nəsil idi, məndən 12 yaş böyükdür. O da bir ara bizə bir az qarışdı. Sonra mübahisələr yaşadıq. Tektaş dedi ki, filan işləri yanlış görürsünüz. Dediyim kimi etsəniz, mən varam, əks halda yoxam. O zaman Tektaş Türkiyə İşçi Partiyasının üzvü idi. Yollarımız ayrıldı, mən həbsə düşdüm. Tektaş TİP-li olmağa davam elədi. Beləcə, ilk dəfə o zamanlar tanış olduq. Mən qızıma hamilə idim, həbsə girmək üzərəydim. Biz bir-birimizi həm insani, həm də dünyagörüş olaraq bəyəndik. Mənim vəziyyətim elə idi ki, çevrəmdən qopa bilmirdim. Bunun yanlış olduğunu bilsəm də. Bilə-bilə adam gizlədim, bilə-bilə uşaq dünyaya gətirdim.

Daha doğrusu, qızımı bilməyə-bilməyə doğdum. Ecevit əfvi oldu, həbsdən çıxdım. Mən 2 il həbs yatdım, Tektaş az yatmışdı, 2-3 ay. Əfv çıxmasaydı, daha da qalacaqdım hər halda. Mən keramikaçıyam. Heykəl və keramika bölümü məzunuyam. İşimi hələ də çox sevirəm. Hüzursuz, narahat olanda aşağıdakı atolyeyə enirəm, xoşbəxt oluram. Və çalışmağa başlayıram. O zaman da elə idim, tələbə, inqilabçı ikən də belə idim. İşimi çox sevirdim. Füreya Koral adlı bir xanım vardı. Kılıç Alinin xanımı. Onun ocağı vardı. Yaşadığı mərtəbənin üst qatında Tektaş yaşayırdı. Mənim ocağım yox idi, bahalı idi. Həbsdən çıxdıqdan sonra Cem yayın evinin sahibi məni Füreya xanımla tanış elədi. Daha sonra mən də heykəlləri atolyemdən daşıyıb orada bişirdim. Bir gün gördüm ki, Tektaş qapıdadır. Məni axtarırmış. Niyə? Həm keçmiş bir dost, həm də yaxınlıq hiss etdiyi biri olaraq. Beləcə, münasibətimiz başladı. Uşaqları evə aldıq. Uşaqlar həftə sonlarında gəlirdilər. Oğlan Qalatasarayda oxuyurdu, yatılı idi. Qızım anamın yanında idi. Bu evdəydi. Üst mərtəbədə otururdu. Həftə sonları gəzib, görüşüb, yemək bişirirdik. Beləcə, evlənməyə qərar verdik. “Sən məndən nə istəyirsən, Tektaş” dedim. “Səninlə evlənmək istəyirəm” dedi.

Evləndik, ondan sonra 1980-ci ilin 12 sentyabr hadisələri başladı. Öncə Tektaş getdi İsveçrəyə, bir-iki ay sonra mən getdim. 9 il orada qaldıq. Vətəndaşlıq zamanımız gəldi, istəmədik, geri döndük. İsveçrə polisi Tektaşa dedi ki, getsən, indən belə başına bir iş gələrsə, artıq biz qarışmayacağıq. Mənə pasport verdilər, mən pasportla döndüm. Tektaşın heç nəyi yoxdu. Təkcə biletlə gəldi. Heç bir sənəd vermədilər. Beləcə, həyat davam elədi. Müxtəlif yerlərdə yaşadıq. Nəhayət, buraya daşındıq, illərdir buradayıq. Bu ev mənə atamdan qalıb. Atolyemə, nəhayət, ocaq aldım. Sabah elə iş görəcəm. Bu evin altındadır. İşlər çoxalıb. Hər tərəf heykəllə dolub. Yaşlandıq, xəstələndik, düzələcəyik ümid edirik. Həyat davam edir. Mən bəzən əsəbi oluram, nə edək”.

Tektaş bəy əlavə edir: “İsveçrə demokratik bir ölkədir. Orada 4 dil hakimdi. Mən ingiliscə bilirəm. Dönməkdən heç peşman olmadım. Biz ora ölümdən qurtulmaq, işgəncədən xilas olmaq üçün getmişdik. Yoxsa, mənim nə işim vardı orada”.

Ezel xanım davam edir: “Tektaş İsveçrədə müxtəlif işlər gördü. Ən axırda ikinci sinif bir qalereyada çalışdı. Oranın ikinci sinifi buranın birinci sinifi kimiydi. Qalereyanın çərçivəçisi oldu. Ramkaları yerlərinə asırdı və s. Axırda qalereya sahibinə məsləhət verirdi ki, bu çərçivəni bura assaq, yaxşı olar (gülür) Mən keramika ilə məşğul oldum. Bir ara boyunbağı düzəldib satdım, pul gətirmədi. Min dənə güldan, boşqab, çanaq düzəldib satdım. Gələnə qədər keramikə ilə məşğul oldum. Müəllimlik etdim, kurslar verdim. Axırda yuvamıza qayıtdıq. Necə bir sevgiydi, nələr gəldi başımıza...”

***

... Ailədən Əhməd bəydən qalan arxivlərin başqa kimlərdə ola biləcəyini soruşuram. Tektaş bəy Qalatasaray universitetində çalışan Yasəmən xanımda ola biləcəyini bildirir: “Humay bibinin nəvəsidir o. Onun da arxivində nələrsə qala bilər”.

Evdən nadir qəzetlər tapırıq. Əski əlifbanı oxuyan Mehdi bəy qəzetdə Əhməd Ağaoğlunun Nuru paşa haqqında yazılarının yer aldığını bildirir.

Tektaş bəydən ailənin digər fərdləri haqqında danışmasını rica edirik. Qardaşı haqqında danışır: “Kaş qardaşım Mustafa Kamalla tanış olsaydınız. Bir şeir kitabı da var. Anamla atam adını Mustafa Kamal qoymaq istəyiblər, Əhməd bəydən soruşublar. Əhməd bəy də “əlbəttə, mütləq qoyun” deyib. Mustafa Kamalla “Ağaoğlu” yayın evini qurmuşduq, əsas işləri o görürdü. Mustafa Kamalın bir qızı var, görüşürük. Adatəpədə atasından qalan bir evdə yoldaşı ilə bərabər yaşayır”.

Ezel xanım əlavə edir: “Mim Kaf Ağayevin, yəni Mustafa Kamalın kitabı çox gözəl, duyğulu idi. Tektaş bir gün ona dedi ki, niyə yenə kitab çap etmirsən. Ürəyim ağrıyır, yazarkən çox üzülürəm, ona görə istəmirəm dedi”.

Tektaş bəy Əhməd bəylə Atatürkün münasibətindən danışır: “Əhməd bəy Mustafa Kamal paşanı çox sevərdi. “Sən bir sığıntısan” deməsinə rəğmən çox sevərdi. Atam danışır ki, Mustafa Kamal ölərkən hər kəs yerinə kim keçəcək deyə düşünürmüş. Atam da öz atasından, yəni Əhməd bəydən soruşub. O da “belə sual soruşularmı heç, əlbəttə ki, İsmət paşa” deyə cavab verib. İsmət paşanı Əhməd bəyin uşaqlarına soruşsaydınız, ailənin düşməni bir adam deyərdilər. Rəvayətə görə, atamın da millət vəkilliyinə namizəd olduğu siyahı İsmət paşanın önünə gəldiyində deyib ki, “yahu, atasından azmı çəkdik ki, bir də bundan çəkəcəyik”. (gülür) Ona görə də atamın yerinə Tezer bibimi yazırlar. Gültəkin bibim heç evlənmədi. Sürəyya xanım isə evləndiyində çox yaşlı idi. Çox qəribə qadın idi Sürəyya bibim”.

Ezel xanım qayınatası Səməd Ağaoğlundan danışır: “Qayınatam ədəbiyyat vurğunu bir adam idi. Yatdığı otaq kitablarla dolu idi. Divar başdan-başa kitab idi, bir gün çökəcək deyə qorxurdum. Məni maşınla götürərdi, boğaz gəzintisinə çıxardıq. Bəzən balıqçılarla söhbət edərdi. Məndən soruşardı ki, filan şairi tanıyırsanmı, deyirdim yox. Filankəsi, onu da yox. Heç vaxt tanımazdım. 28 yaşım vardı. Bir gün ondan soruşdum ki, Qarsia Lorkanı tanıyırsınızmı? Dedi, tanımıram (gülür). Bəlkə də, tanıyırdı da, mənimlə zarafat elədi. Çox bilən bir adam idi. Xatırlayıram bir dəfə xəstələnmişdi, bacıları gəldi, dovğa bişirdilər, içdi sağaldı (gülür)”.

Türkiyədə YapıKredi yayınları Səməd bəyin bütün kitablarını yenidən çap edib. Kitabların müəllif hüquqları Tektaş bəydədir. Yalnız bir kitab çap olunmayıb: “Sovet Rusiya imperatorluğu”. Bu kitab cəmi bir dəfə, 1967-ci ildə yayımlanıb. Üstəlik digər kitablarından fərqli olaraq övladlarının qurduğu “Ağaoğlu” mətbəəsində deyil. Bunun səbəbini soruşuruq.

Tektaş bəy izah edir: “Atam “Sovet Rusiya imperatorluğu” kitabını bizim çap etməyimizi istədi. Biz də solçu olduğumuz üçün “çap etmirik” dedik (gülür). Atam bizə çox hirsləndi. Çünki onun kitablarını həmişə biz çap edirdik. Dedik ki, siz özünüz çıxarın, biz kömək edək. Nə istəyirsən edək, amma bizim nəşriyyatdan olmasın. Bol-bol bilgi var o kitabda. Çapını yenə istəmirik. “İmperatorluq” sözünü düzgün hesab etmirik”.

Tektaş bəy bizə qəfil sual ünvanlayır: “Bir dəfə biri mənə dedi ki, bizə azəri yox, azərbaycanlı de. Niyə?”.

Səbəbini izah edirəm, Stalinin 1937-ci ildə dilimizi və adımızı dəyişməsi haqqında bilgi verirəm. Sonda Tektaş bəydən xatirələrini yazıb-yazmadığını soruşuram. “Hələ o yaşa gəlmədim” deyə gülərək cavab verir. Amma növbəti görüşümüzdə ailəsi haqqında kitab yazdığını, bizdən də dəstək istədiyini bildirir.

İkinci görüşümüzdə, nəhayət ki, ailəyə verdiyimiz sözü yerinə yetirə bildik. İstanbulda yaşayan dostumuz Şəbnəm xanım (ona hədsiz minnətdarıq) dovğa bişirə biləcəyini söylədi. Oktyabrın 14-də növbəti dəfə dovğa ilə ailənin qapısını çaldıq. Özümüz də bir aydan çox idi ki, bu gözəl nemətdən məhrum olduğumuz üçün həvəslə daddıq. Hər ikisi çox bəyəndiklərini bildirdilər. Bu dəfəki görüşümüzdə ailə Əhməd və Səməd bəylərdən qalan arxivlər üzərində işləməyimiz üçün bizə icazə verdi. Arxivdən Əhməd bəyə aid xeyli fotolar, məktublar və qəzetlər tapdıq. İnşallah, tezliklə Mehdi Gəncəli tərəfindən “Əhməd Ağaoğlunun Malta məktubları” kitabı və Əhməd bəyin külliyyatının çapına başlanılacaq. Biz də əlimizdən gəldiyi qədər bu prosesə dəstək olacağıq...

Dilqəm ƏHMƏD
25.09-14.10.2016
İstanbul.