“Ramiz Rövşənin müxalifətçiliyi zahiridir” - MÜSAHİBƏ

Teleqraf.com Nizami Cəfərovla müsahibəni təqdim edir.

əvvəli burada: http://teleqraf.com/news/50757

Nəriman Həsənzadə Azərbaycan cəmiyyətinin vicdanıdır

– Nizami müəllim, Aleksandr Makedonski deyirdi, Flipp mənim cismimin atasıdır, amma ruhumun atası Aristoteldir. Bu məntiqlə bəs siz ruhunuzun atası kimi hesab eləyirsiniz?
– Bizim dövrdə mənəvi atalar çoxdu. Məsələn, deyək ki, mənim həm diplom işimin, həm namizədlik dissertasiyamın, həm də doktorluq dissertasiyamın rəhbəri akademik Tofiq Hacıyevdir. Tofiq müəllim nə deyirsə, mən düşünürəm ki, o, düz deyir.

– Hətta səhv desə də, düz deyir.
– Mütləq. Yəni məndə o təsəvvür yoxdu ki, Tofiq Hacıyev səhv deyə bilər. Və yaxud, məsələn, sən ədəbiyyatçı olasan, Həmid Araslı sənin mənəvi atan olmaya, bu, mümkün deyil.

– Belə. Çoxları ədəbiyyatdan, bədii-estetik dəyərlərdən çox rahat şəkildə danışır, amma söhbət haqq-ədalətə, dürüstlüyə gələndə məsələ onlar üçün qəlizləşir. Məsələn, sizə görə Azərbaycan cəmiyyətinin vicdanı hansı yazıçıdır? Söhbət bu gündən gedir.
– Azərbaycan cəmiyyətinin vicdanı hansı yazıçıdır, deyim. Bu gün bizim böyük yazıçılarımızın çoxu Azərbaycan cəmiyyətinin vicdanıdır.

– Məsələn...
– Məsələn, Nəriman Həsənzadə, Anar, Elçin... Mən düşünürəm ki, bu şəxsiyyətləri ancaq vicdan anlayışı ilə dəyərləndirmək olar.

Ədəbiyyatda iqtidar-müxalifət məsələsi yoxdur

– Onda başqa bir sual yaranır. Sizə görə vicdan nədir?
– Demək, mənə görə vicdan nədir, deyim. Cəmiyyətin mövcud tələbləri, ideyaları var ki, onlar bir qayda olaraq həmişə humanist istiqamətdə olur. Mənə görə vicdan bu qaydalara istinad etməkdir. Yəni vicdan şəxsi bir hadisə deyil. Vicdan cəmiyyətdən kənarda mövcud ola bilməz. Vicdan mütləq şəkildə cəmiyyətin mənəvi-əxalqi kanonlarının təzahürüdür ki, sən də buna uyğun olmalısan. İnsanlıq adlana biləcək ən optimal xüsusiyyətləri daşımaq vicdandır.

– Bəs vicdansızlıq nədir?
– Vicdansızlıq da budur ki, o humanist və insani dəyərlərə alternativ olasan.

– Maraqlıdır, sizə görə şairin iqtidarı, müxalifəti olur? Məsələn, siz Zəlimxan Yaqubla Ramiz Rövşəni necə fərqləndirirsiniz?
– Zahirən belə görünə bilər ki, Zəlimxan Yaqub öz tərənnümləri ilə iqtidarı təmsil eləyən şairdir, Ramiz Rövşən isə öz ritorik sualları və hansısa təhlilləriylə, etirazlarıyla və iddialarıyla müxalifəti təmsil eləyir.
Amma mən düşünürəm ki, belə şeylər yaradıcılığın mahiyyətindən daha çox insanların şəxsi xarakteri ilə bağlıdır. Yəni kim özünü harda görmək istəyirsə, cəmiyyət də onları orda görməyə çalışır. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatda iqtidar-müxalifət məsələsi yoxdur. Ədəbiyyat prinsipi ilə iqtidar-müxalifət məsələlərini təhlil eləmək mümkün deyil. Ədəbiyyat insandan bəhs edir, insana aiddir. İnsanın da iqtidar-müxalifəti yoxdur. Ancaq siyasətçinin iqtidar-müxalifəti var.

– Axı siyasətçi də insandır.
– Siyasətçi də o məqama qədər ki insandır, o, bütün ədəbiyyatları sevir.

– Nizami müəllim, ədəbi prosesdə həmişə polemikalar gedib: həyatdangəlmə və kitabdangəlmə yazıçılar. Sizin bu məsələyə münasibətiniz necədir?
– Həyatdan gələn yazıçıların öz üstünlükləri və öz problemləri var. Həyatdan gələn yazıçılarda ədəbi-estetik intellekt problemi olur. Yəni düşüncəni lazımı səviyyədə modelləşdirə bilmir. Kitabdan gələn yazıçılarda isə həyat problemi olur, daha çox da mövzu. Belə yazıçılar bir qayda olaraq abstrakt mövzulara müraciət eləyirlər. Kitabdan gələn yazıçılar səviyyəli modellər, struukturlar, intellektin estetikasını təqdim eləyirlər, onları mifologiyadan başlamış dini kitablarda olan sujetlərə, motivlərə qədər, yəni daha çox əbədi olan şeylər maraqlandırır.

Kamal Abdullayev tipli yazıçılar deduksiya ilə işləyirlər

– Kamal Abdulla...
– Bəli, bu cəhətdən Kamal Abdullayev bizim intellektli yazıçılarımızdandır. Onun üçün kokret həyat hadisələrinin təhlili o qədər əhəmiyyətli deyil. Əgər o, konkret həyat hadisələrinin təhlili ilə məşğul olsaydı, o üslubu formalaşa bilməzdi. Ona görə də Kamal Abdullayevin öz üslubu var və bu, daha çox mücərrəd bir üslubdur. İdeyaları və onun təqdim üsulları mükəmməldir. Və baxırsan ki, bütöv bir sistemdir. Amma həyatdan yazan yazıçıdan həmin sistemi gözləmək olmur. Həyatdan yazan yazıçı induksiya metodu ilə işləyir. Bir, iki, üç, dörd, beş hadisəni, obrazı, şəxsiyyəti təqdim eləyir və ayrı-ayrı hadisələrin ümumiləşdirilməsinə çalışır. Bəzən bu ümumiləşdirməyə də gedib çıxmaq çox çətin olur. Kamal Abdullayev tipli yazıçılar daha çox deduksiya ilə işləyirlər. Onlar üçün böyük intellektin yaratmış olduğu kanonlar var. Yəni burda müəyyənləşmiş kanon əsasdır. Bu da hər yazıçı üçün dərk olunacaq bir şey deyil. Amma elə nəhəng yazıçılar da var ki, onlarda hər ikisi var, həm induksiya var, həm deduksiya. Və bunları birləşdirə də bilir.

– Məsələn...
– Dostoyevski...

– Nizami müəllim, siz xeyli intellektli bir insansınız, amma fikrimcə, həyatdan gələn yazıçıları daha çox sevir və dəyərləndirirsiniz. Yanılmıram ki? Məsələn, Sabir Əhmədli kimi yazıçıları.
– Şübhəsiz ki, belədir. Mən daha çox həyatdan gələn ədəbiyyatla böyümüşəm, formalaşmışam. Ona görə də, məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə, Haqverdiyev, Çəmənzəminli, İsa Hüsyenov, İsmayıl Şıxlı kimi yazıçılar mənim ruhuma daha yaxındır.

– Yusif Səmədoğlu necə?
– Mən düşünürəm ki, Yusif Səmədoğlu nə qədər savadlı olasa da, o da həyat yazıçısı idi. “Qətl günü” bütün mifik sistemi ilə yanaşı həm də həyatın özüdür. Bir şeyi də deyim. Kamal Abdullayev tipli yazıçılar bizdə çox deyil axı. Azdır. Yəni o istiqamətdə, o üslubda yazan başqa yazıçılarımız varmı?

– Həmid Herisçi mistikaya meyillidir.
– Hə, Həmid Herisçidə də müəyyən xüsusiyyətlər var. Amma onda modelləşdirmə dağınıqdır. Həmid daha çox assosasiyalar yazıçısıdır. Yəni bir-birindən çox fərqli olan hadisələr var. İntellekt modellerini Həmid Herisçi hansısa təhtəlşüur əsasında bir yerə yığmağa çalışır. Açıq deyim ki, onun üslubu da mənim xoşuma gəlir. Həmiddə daha çox publisistika var. Bu gün ədəbiyyat publisistika ilə yaşayır. Ədəbiyyatın və yazıçının canında publisistik enerji yoxdursa, onun popluyarlaşmağı çətin olur.

– Nizami müəllim, bəzən sizi tənqid eləyirlər ki, təsadüfi adamların kitabına ön söz yazırsınız.
– Vallah, bu elə bir məsələdir ki, məsələn, gənc bir şair və yaxud gənc olmayan, uzun illər yazmış və özünü ədəbi-ictimai mühitə təqdim eləmək istəyən bir yazıçı öz kitabı ilə sənə müraciət eləyisə, ona hər halda xeyir-dua verməlisən. Mən belə düşünürəm.

– Bir dəfə, iki dəfə...
– Bəli, üçüncü dəfə o səviyyəyə yüksəlmirsə, təbii ki, yazmırsan.

– Yəni istedaddan çox mərhəmət hissi əsasdır. Siz də bu fikirdəsiniz?
– Yox, istedad da olur, mərhəmət də. Amma elə kitablara ön söz yazmışam ki, çox böyük yanlışlıqları olub.

Mehdi Hüseynin tənqidi heç bir ədəbiyyatı yaratmayıb

– Heç öz söz yazmaqdan imtina elədiyiniz kitab olub?
– Çox olub.

– Necə düşünürsünüz, tənqidin ədəbiyyata xeyri var?
– Mən hər halda düşünürəm ki, tənqid ədəbiyyat yaratmır.

– Bəs tənqid nəyə lazımdır?
– Tənqid öz taleyilə yaşayır. Öz fikirləri, öz düşüncələriylə yaşayır. O da kimin üçünsə maraqlıdır. Amma düşünəsən ki, tənqid hansısa gözəl bir ədəbiyyat yaratdı, bu, mümkün deyil. Azərbaycanın ən böyük tənqidçilərindən biri, bəlkə də, birincisi Mehdi Hüseyn olub. Mehdi Hüseynin tənqidi hansı ədəbiyyatı yaradıb?

– Bilmirəm.
– Heç bir ədəbiyyat yaratmayıb. Amma tənqid də ictimai şüurun formasıdır. Olmalıdır. Və tənqid daha çox cəmiyyət üçündür, yazıçı üçün yox. Düzdü, bəzən də tənqid o qədər kəsərli ola bilər, yazıçını ideoloji baxımdan harasa yönəldə bilər və yaxud deyək ki, tənqid o qədər kəskin olar ki, bir adamı, bir yazıçını məhv eləyər. Bu da mümkündür. Amma tənqid ədəbiyyata, ədəbi prosesə bütövlükdə təsir eləyə, istedad yarada və ya hansısa istedadın formalaşması üçün estetik təməl yarada, bu, mümkün olan şey deyil.

– Tənqid ədəbiyyat yarada bilməz, Nizami müəllim, bəs tərif necə, yarada bilərmi?
– Heç tərifin də mənası yoxdur. O da bir müddət üçündür. Sonra keçib gedir.

Kəramət Böyükçöl