“Azərbaycanda iki yazıçı var: Kamal Abdulla və Afaq Məsud” – MÜSAHİBƏ

Teleqraf.com Qan Turalı ilə müsahibəni təqdim edir.

- Tural, artıq 30 yaşın var. Yazırsan, yaradırsan, kitabların çap olunur... Bəs bir yazıçının yazmaqdan bezməyinə, yazmağın daşını atıb çıxıb getməyinə necə baxırsan?
- Bu ilin payızında çap olunacaq “Fələk qırmancı” romanım Bartli sindromuna tutulmuş yazıçılardan bəhs edir. Bu bir sindromdur və ən parlaq nümunəsi əlbəttə ki, Selincerdir. Elə Azərbaycan ədəbiyyatında da bu sindromu müşahidə edirik.

- Məsələn...
- Romanın qəhrəmanının adı Mehdidir. Bu Mehdi Bəyazidə göndərmədir. Mehdi Bəyazid “Fələk qırmancı” adlı bir roman yazacaqdı. Yazmadı. Bircə adı qaldı. Bir də bir neçə səhifəlik əlyazması...

- Özün necə, yazmaqdan canını qurtarmaq istəmirsən?
- Mən özümü yaradıcılığımın məhsuldar zamanında hiss edirəm. Əlbəttə, bir gün yazmaya da bilərəm. Yazmaq mənim üçün daxili bir ehtiyacdır. Yalnız insanlara anlatmaq deyil, həm də anlamaqdır. Mən dünyanı yaza-yaza anlayıram. Amma hələ burdayam, narahat olma. (gülür)

- Azərbaycanda bir yazıçı kimi sənə mane olan şeylər nədir?
- Səmimi cavab verim. Bu gün yazmaqla bağlı Azərbaycanda çoxlu şeylərdən şikayət edirlər. Biri deyir, yazmağa şərait yoxdur, biri deyir, Yazıçılar Birliyində müəyyən məsələlər yoxdur, hətta bir dostum deyir, Fikrət Qoca mənə yazmağa mane olur...

- Kim deyir ki?
- Şərif Ağayar...

- Konkret sənə nə mane olur? Bunu bilmək istəyirəm.
- Mətnlə birbaşa təmasa keçəndə heç nə mane olmur. Sadəcə, yaradıcılığın, ədəbiyyatın bir təsərrüfat hissəsi də var ki, məsələn, kitab satışı, kitab yayımı... Bu məsələlərdə vəziyyət acınacaqlıdır. Mirzə Cəlil yüz il qabaq deyirdi ki, yazmaq istəyirəm, amma inanmıram oxuyan ola. Yenidən o zamanlara qayıdırıq sanki. Əyalətlərdə kitab satışı faktiki olaraq yoxdur. Həm də insanların ədəbiyyata qarşı soyuq münasibəti var. Amma onları da başa düşmək lazımdır, çünki onlar yeni nəsri anlamaqdan uzaqdırlar. Azərbaycan təhsili elə qurulmayıb ki, məktəbi bitirən adam müasir bir romanı anlasın. Uşaq on bir il məktəbə gedir, Kafkanı, Dostoyevskini, Tolstoyu, Viktor Hüqonu tanımamış məktəbi bitirir. Orta məktəblərdə, hətta universitetlərin filologiya fakültələrində tədris, təbliğ, təqdim və tərif olunan şeylərlə bizim yazdıqlarımız arasında çox böyük bir fərq var. Kafka, Selincer oxumamış bir adamın məni oxuyub sevəcəyinə o qədər böyük inam bəsləmirəm. İnsan fərqli ədəbiyyat dadlarını almalıdır. Təfəkkürümüz XIX əsr təfəkkürü olduğu üçün XXI əsri anlamaqda çətinlik çəkirik. Hesab edirəm ki, mənim üçün ən böyük maneə bundan ibarətdir.

- Səni çoxdandı tanıyıram, əvvəllər çılğın və emosional bir dövrün vardı. Yadına gəlir?
- 20 yaşların əvvəlində eləydim...

- Bəs o çılğınlıq dövrünü belə sürətlə ötüb keçməyinə nə səbəb oldu, nə təsir göstərdi ki, birdən-birə bu qədər müdrikləşdin?
- Mən müdrik deyiləm. Hələ də nirvanaya çatmamışam. Bu dünya mənə çox sirrini açmayıb. Altını cıza-cıza demək istəyirəm ki, mən öz gənclik ideallarıma, gəncliyimin bütün çıxarılmış nəticələrinə yanlış ya da doğru olmasından asılı olmayaraq sədaqətliyəm. O dövrdəki yazılarımı, qovğaları son dərəcə vacib hesab edirəm. Bu Azərbaycan ədəbiyyatı üçün lazım idi. O davaları təkcə mən aparmırdım. Seymur Baycan, Rasim Qaraca, Həmid Herisçi, Günel Mövlud, Aqşin, Nərmin Kamal... Amma elə bir zaman gəldi ki, dava dövrü bitdi və artıq biz əsər yazmağa başladıq. Bir çox kitablarımız çıxdı. Tam əminliklə deyirəm ki, ən azı son beş ildə Azərbaycan ədəbiyyatında qalmaqal, polemika yaradan əsərlərin böyük əksəriyyəti bizim ədəbi qovğaların mərkəzində olan gənclərə aiddir.

- Düzdü...
- İndi ədəbiyyata gənclər gəlir, bu yaxşı haldır. Lakin görürsən ki, bu gənc marjinallığa meyllənir. Bəs hardadı sənin üsyankar ruhun? Ədəbi institutlara, ədəbi darğalara, hakim estetik kanonlara qarşı inqilabın? Mən gəncliyimi gözəl yaşamışam. O mənim şərəfli tariximdir.

- Düzdü, əsərlər çox yazılır, amma apardığınız davalar səviyyəsində əsər varmı? Yəni iddialarınızla mətnləriniz üst-üstə düşdümü?
- Davalarımızın səviyyəsini nəzərdə tutursan?

- Aha...
- Mən belə hesab edirəm ki, müasir Azərbaycan nəsri üçün biz hələ ki, monumental bir əsər ortaya qoymamışıq. Bunu açıq etiraf etmək lazımdır və mən hesab edirəm ki, bu etiraf bizə ancaq və ancaq hörmət gətirər.

- Monumental əsər dedikdə nələri nəzərdə tutursan?
- Məsələn, “Dəli Kür” kimi, “Qətl günü”, “Yanan ürək” kimi əsərləri nəzərdə tuturam.

- Müstəqillik dövründə monumental əsər yaranmayıb?
- Mənim üçün müstəqil Azərbaycan ədəbiyyatının yeganə monumental əsəri Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanıdır.

- Şeirdə necə?
- Poeziyada çox güclü nümunələr yaradılıb. Ədəbiyyatda heç də bütün dövrlər tarixi əhəmiyyət daşımır. Hazırkı dövr poeziya baxımından Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə düşüb. Aqşinin və Qismətin yaradıcılığında biz bunu görə bilərik.

- Başqa bir məsələ də var. Sənə elə gəlmirmi ki, biz ədəbiyyatı cəmiyyətə çox ciddi təqdim edirik? Məsələn, birinə deyirlər ki, İsa Hüseynovun “İdeal” romanı sənin başın üçün deyil, ağır məsələdi. Adamlar bu sözdən qorxur, çəkinir...
- Bu mənada səninlə tamamilə razıyam. Bəzi əsərlər ətrafında miflər də yaradırlar. Düşünürlər ki, bu miflər həmin əsərlərin xeyrinədir, amma əslində ziyanına işləyir. Selincer deyirdi ki, oxucu ilə kitabın arasına heç bir üçüncü vasitə girməməlidir.
Azərbaycan ədəbiyyatının ən ciddi problemlərindən biri də odur ki, sözün həqiqi mənasında kütləyə enmək, insanların problemlərinə, daxili dünyalarına girmək cəhdləri yoxdur. 80-cilər və onlardan əvvəlki nəsillər xalqla, gəncliklə əlaqələri tamamilə kəsilib. Onların bir çox hallarda gerçəkliklə heç bir üzvi əlaqəsi qalmayıb. Bunun nəticəsində də Azərbaycanda insanları ədəbiyyatdan uzaqlaşdırırlar. Ən çox da dilin ağırlığı ilə. Oxucu aldığı kitabda heç cür özünü tapa bilmir. Bizim ədəbiyyatımız son dərəcədə mücərrədləşdirilmiş ədəbiyyatdır. Bu Coys mürəkkəbliyi deyil, dildən başqa heç bir kapitalı olmayan yazıçıların şousudur. Amma məsələn, Seymur Baycanın ədəbi uğurunun ən böyük sirri də əsərini sadə, danışıq dilində, insanları maraqlandıran problemlərdən yazmağındadır.

- Bir az da Əli Kərimdən danışaq. Bildiyimə görə Əli Kərim sənin sevdiyin şairdi.
- Bəli, əlbəttə. XX əsrin ən çox sevdiyim iki-üç şairindən biridir.

- Səncə, Əli Kərim özündən əvvəlki dünya poeziyanı ciddi mütaliə eləmiş bir adam idi?
- Əli Kərim haqqında xatirələri oxumuşam, oğlu ilə müsahibə eləmişdim, o da danışmışdı, rəhmətlik Kələntər Kələntərlinin yazdığı kitab vardı, onu oxumuşam, yoldaşı Elza xanımın yazdığı xatirələri oxumuşam. Ordan açıqca görünür ki, Əli Kərim çox mütaliəli bir şair idi.

- Əli Kərimin mütaliəli bir adam olub-olmamasını bilmək üçün onun şeirlərini oxumaq kifayət deyil ki? Onun dünya poeziyasına bələd olduğunu bilmək üçün dost olmaq lazım idimi?
- Hər halda şeiri şeir kimi oxumaq daha yaxşıdır, nəinki orda detektivlik eləmək. Kələntər Kələntərlinin kitabında yazılıb ki, bütün günü kitab oxuyurdu və hətta bizə də kitab gətirirdi.

- Sənə elə gəlmirmi ki, intellekt şeirin, mətnin içində əriyəndə gözəl olur. Məsələn, elə Əli Kərim kimi. Yəqin nə demək istədiyimi anladın.
- Anladım. Ədəbi əsər mən intellektualam, mən ağıllıyam deməməlidir. Amma onun ifadə elədiyi mətləblərin iyerarxiyasına baxanda, orda bir neçə qatlı mətləbləri görəndə hiss etməlisən ki, mətn üzdən yazılmayıb. İntellekt arxada dayanmalıdır, üzdə olmalı deyil. Dostoyevskinin adın çəkməklə adam intellektual olmur. Dostoyevskinin ideyalarını mübahisələndirəndə adam yazıçı olur.
Ərimək məsələsində razı deyiləm. Əli Kərim ilk şeirlərini yazanda Süleyman Rüstəm və Nəbi Xəzri onun əleyhinə məqalə yazmışdılar ki, bəs Əlinin şeirlərini oxumaq üçün universitet bitirmək lazımdır. Misal üçün, “ölüm sözünün polyar qışı” misrasında “polyar” sözünə irad tuturdular. Əli Kərim Motsart və Salyeridən yazırdı. İndi yazsa deyəcəkdiniz ki, intellektini nümayiş etdirir . (gülür)

- Səncə, Həmid Herisçi intellektli adamdır, dünya ədəbiyyatını yaxşı mütaliə eləyib?
- Bəli.

- Bəs Həmidin oxuduğu kitablar niyə onu pirə apardı?
- Bəs Mövlud Süleymanlının oxumadığı kitablar onu hara apardı?

- Mövludu kifayət qədər ciddi yazıçı hesab edirəm. Ən azı Mövlud yazdığı nəsr əsərləri ilə ədəbiyyatın daha yaxşı yerindədi, nəinki Həmid.
- Mövlud Süleymanlı yaxşı yazıçı olub. Amma bu gün Mövlud Süleymanlı adlı yazıçı tanımıram. Bilirsən, ədəbiyyatda nə intellektli olduğunu göstərmək lazımdır, nə də heç bir kitab oxumayıb aqrar-aqrar gəzmək. Məni bu aqrarlıq intellektuallıqdan çox narahat edir. Zatən, bizim də xalqın oxumuş adama münasibəti o qədər də xoş deyil. “Oxuyub, alim olacaqsan?”, “Oxuyanları görmüşük də”. Bunlar alman məsəlləri deyil.
Məsələn, Aqşin deyir ki, mən daşa basdığım itdən daha çox şey öyrəndim, nəinki Dostoyevskidən. Ümumiyyətlə, it daşa basmağın özü humanist bir hərəkət deyil. Bu yolverilməzdir. Aqşin səhv eləyib iti daşlamaqla. Bu şairə yaraşmayan hərəkətdir. Nitsşe atı qucaqlayıb ağlayır, Aqşin isə iti daşa basır? Belə şeylərlə biz Nobel alacağıq? (gülür)
Dostoyevskidən sonra doğulan elə bir böyük yazıçı ola bilməz ki, onu oxumasın, onun sehrinə düşməsin. Həmid pirə də gedə bilər, kosmosa da. Onun bütün hərəkətlərinə mən roman kimi baxıram. Onun bütün hərəkətləri performansdır. Həmiddən nəticə çıxarmağı düzgün hesab etmirəm.

- Aqşinin itə daş atmaq məsələsi deyirsən ki, kitaba pis münasibətini ifadə edir.
- Pis deməzdim. Soyuq deyərdim.

- Bəs niyə yenə də ən sevdiyin şairlərdən biri Aqşindir?
- Bəli, Aqşin yaxşı şairdir.

- Əlbəttə, mən də elə hesab edirəm. Sadəcə, bu təzadı yaradan nədir?
- Mən demirəm ki, Aqşin kitab oxumayıb. Amma mən Aqşin yaradıcılığında hansı payın istedad, hansı payın mütaliə olduğunu dəqiq seçə bilmirəm.

- Sabir Əhmədli yaradıcılığına münasibətin necədi, xoşuna gəlir?
- Sabir Əhmədli yaradıcılığına qarşı xüsusi bir simpatiya bəslədiyimi deyə bilmərəm. Amma özünü çox istəyirdim.

- Niyə xoşlamırsan ki?
- Onun yaradıcılığı naturalist idi. Hər şeyi olduğumu kimi, detallarına qədər təsvir etmək onu yaradıcılığına xas idi və bu kimi şeylər məni nəsrdən soyudurdu. Ən çox sevdiyim əsəri “Yamancda nişanə” povestidir.

- Çox qəribədir, Sabir Əhmədli mənim ən çox sevdiyim yazıçılardan biridir, amma sənə bir o qədər uzaqdır. Maraqlıdı, arada bu səddi yaradan mənim sən qədər kitab oxumamağımdır?
- Yox, bu zövqlə və ya başqa şeylə də bağlı ola bilər. Məsələn, mənim o nəsildə ən çox sevdiyim yazıçı Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli və İsa Hüseynovdur.

- Bəs Əkrəm müəllimi hansı cəhətləri sənin xoşuna gəlir?
- Əkrəmi mən daha dramatizminə, yaratdığı bütöv obrazlara görə sevirəm. Ən xoşuma gələn əsəri “Gilənar çiçəyinə dediklərim”dir. O dövrün mənzərəsi, bütün əclaflıqları çox dramatik və uğurlu bir şəkildə verilib. Mən həmin Əkrəmi sevirəm.

- Kamal Abdulla və Əkrəm Əylisli. Məncə, bədii estetik dünyagörüş baxımından hər ikisi sənin sevdiyin yazıçı ola bilməz.
- Ola bilər. Belə bölgülərə qarşıyam. İnsan öz yazı stixiyasına yad yazıçıları da sevə bilər. Əkrəm Əylislini oxumaq mənim üçün həmişə xoşdur. Əkrəm mənim yaxın dostluq münasibətlərim olan bir yazıçıdır, onun yazılarını oxumağı sevirəm. Onun əsərlərində lirik bir ton var. Ədəbiyyatda Salam Qədirzadə ilə Əkrəm Əylisli arasında çox incə bir cizgi var. Amma heç zaman Əkrəm o cizgini tapdalamır. Əkrəm Azərbaycan nəsri üçün çox böyük bir hadisədir, hətta deyərdim, inqilabdır.

- Tural, belə bir sual verim. Deməli, biri başına gələn bir əhvalatı yazır və deyir ki, hekayə yazmışam. Bu da sənin xoşuna gəlmir. Necə düşünürsən, başına gəlməyəni yazmalıdır?
- Əlbəttə ki, başına gələn, ən azından məlumatı olduğu bir hadisəni yazmalıdır. Amma hər hansı bir insanın başına gələn əhvalatı olduğu kimi yazmağı yazıçılıq demək deyil. Bunun adı olsa-olsa jurnalistika ola bilər. Qədimdə buna bənzər təxmini naqqal adı vardı. Yəni gördüyü əhvalatları olduğu kimi nağıl edirdi. İndi biz həmin naqqalı yazıçı adlandıra bilərikmi? Mənim nəzərimdə ədəbiyyatın hadisə tərəfi ikinci, üçüncü planda gəlməlidir.

- Bəs vacib olan nədi?
- Ən maraqlısı və vacibi yazıçının əsərdə sürdüyü ideyadan, düşüncədən ibarətdir. İdeyaya bir don geyindirəndə də hadisə ikinci plana keçir. Məsələn, Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsərində ideya o qədər güclüdür ki, hadisəni müxtəlif formalarda da təqdim etmək olar. Tutaq ki, bu ideyanı Afrikanın bir qəbiləsinin həyatı fonunda da yazmaq olar. Cəlil xalqa ölülər damğası ilə vurur. İndiki bizim ədəbiyyatda ideya arxa plandadır, əhvalatlar isə göz önündə. Müasir ədəbiyyat gerçəklikdən daha çox qurmaca effekti daşıyır. Mən hesab edirəm ki, yazıçı əsərinin tanrısıdır. Bəziləri isə bu qurmaca sözünü təhqir kimi qəbul edir. Elə Azərbaycan ədəbiyyatının kasadlığının ən böyük səbəbi ideyanın zəif, hadisələrin güclü, yaşanılmış həyatın təsviridir.

- Bədii əsərin yaradılması üçün əsas olan məsələlər mövzu, ideya, sujet və dildir. Sən bu məsələdə əsas ideyanı götürürsən.
- Bəli, əsas ideyadır.

- Səncə, müstəqillik dövründə dünya ədəbiyyatını öz içindən keçirib, intellekti və istedadı ilə mətni yoğurub, sanballı bir əsər ortaya qoyan yazıçımız yoxdurmu? Bütün cəhətləri ilə mükəmməl bir yazıçıdan söhbət gedir.
- Sənin dediyim mənada Azərbaycanda iki yazıçı var: Kamal Abdulla və Afaq Məsud.

- Bəs Elçin, Anar?
- Hər ikisi maraqlı perspektiv vəd edən gənclərdir. (gülür)

- Kamal Abdullanı və Afaq Məsudu mükəmməl yazıçı olduqlarını deyirsən. Mən də sənin fikrinlə razıyam. Amma Kamal müəllim də, Afaq xanım da sosial statusu olan insanlar olduğu üçün fikrini birmənalı qəbul etməyənlər də yəqin ki, olacaq.
- Höte kansler idi. Mark Avreli imperatordu. Xətai şah. İndi onlardan danışmayaq?

- Mən öz dövrümüzdən danışıram.
- Çingiz Aytmatov səfir idi deyə “Gün var əsrə bərabər” olmamalıdır? Mənə elə gəlir ki, bir adam bir adamı vəzifəsinə, tutduğu mövqeyə görə tərifləyirsə, bu əclaflıqdır. ən ağır formasıdır. Bu siyasi yaltaqlıqdan daha təhlükəli bir şeydir. Çünki yalan siyasətin mahiyyətində var. Amma ədəbiyyat bütün pafosu və gücü ilə həqiqətə can atan bir mənəvi fəaliyyət növüdür. O mənada ədəbiyyatda bu cür yalanlara yer yoxdur.

- Bəs Nəriman Əbdürrəhmanlıın romanı necə, xoşuna gəldi?
- Düzdü, onun romanlarının tərifini eşitmişəm, amma təəssüf ki, oxumamışam. Oxumadığım üçün də münasibət bildirə bilmərəm.

- Başqa bir məsələ. Bəzən zövqünə güvəndiyin bir adam səni tərifləyir və sən də sevinirsən. Bir də gürürsən ki, həmin kəs elə bir adamı da tərifləyir ki, mat-məətəl qalırsan. Yəqin belə şeylərlə çox qarşılaşmısan.
- Azərbaycan ədəbiyyatında süni balans yaratmaq cəhdləri güclüdür. Məsələn, A və B adlı yazıçılar var ki onlar çox istedadlıdırlar. Amma C adlı da bir yazıçı var, onlar səviyyədə deyil, dostu olduğuna görə C-ni də o sıraya daxil edirlər. Məncə, yazıçı ədalətli olmalıdır, yazıçı yalan danışmamalıdır. Məsələn, mən insan kimi sevdiyim birini yazıçı kimi yalandan tərifləsəm, bu etik olmaz.

- Amma elə vaxt olur A da, B də, C də dostudur və tərifləyirsən.
- Bu daha təhlükəli tendensiyadır. Məsələn, mən əvvəllər Aqil Abbası tanımırdım. Amma müsahibələrinin birində məni tərifləmişdi və bu məndə xoş hiss yaratmışdı. Məncə, bu mühüm bir şeydir. Amma hərdən də öz adımı elə siyahılarda, elə insanlarla eyni sırada görürəm ki... O siyahılara düşmək istəmir bəzən adam.

- Tural, hərə bir söz deyir, yazır. O, deyir, filankəs böyükdü, bu deyir, filankəs yaza bilmir. O, istedadlıdı, amma o biri istedadsızdı... Səncə, bəs sular necə durulacaq? Yəni kim nə deyir-desin, əsas nədi?
- Azərbaycanda həqiqətən yaxşı kitab çap olunsa, yaxşı nəşriyyat olsa, kimin nə dərəcədə güclü və ya zəif olduğu üzə çıxar. Yazıçılar da bir-birinin üstünə getməzlər. Salam Sarvan yaxşı deyir ki, yazıçılar niyə bir-birini qırırlar? Ortada dava yox, tiraj yox... Amma bunlar olmadığına görə, bir-birini qırırlar. Təbii ki, bunu oxucular, satış sayı və s. təyin edə bilər. Və əlbəttə ki, Zaman...

- Belə...
- Mən çox pis oluram ki, Azərbaycanda imzası tanınan, kitabları satılan, oxunan müəlliflər son dərəcədə azdır. 10 müəllif olar, ya olmaz... Kim daha istedadlıdır, kim daha intellektlidir davalarını kənara qoyub belə şeylərlə məşğul olmalıyıq.

Kəramət Böyükçöl