Əli İsa Cabbarov: "Pornoya sənət maskası taxan dəstə var..." – Müsahibə

Teleqraf.com prodüser, rejissor Əli İsa Cabbarovla müsahibəni təqdim edir:

- Əli İsa bəy, kino bir mədəniyyət hadisəsidir, dərinə getsək, mühitin və toplumun məhsuludur. Azərbaycan kinosunun vəziyyətiylə bağlı söhbətə bu faktorlardan başlamaq istərdik...

- Kino təkcə mədəniyyət yox, həm də iqtisadiyyat, biznes, ictimai hadisədir. Mən tez-tez özümə “sovet dövründə Azərbaycan kinosu olubmu” sualını verirdim, nəhayət, cavabı tapdım. Yadıma gəlir ki, 90-cı illərdə meydan hərəkatı zamanı tribunada Babəkin büstü qoyulmuşdu. O Babək şərti olaraq Rasim Balayevin eyni adlı filmdə yaratdığı Babək idi. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Babəkin vizual baxımından xalqın təfəkkürünə həkk olunmasında filmin böyük rolu olub.

Sovet dövründə Azərbaycan televiziyasında Novruz bayramı ilə əlaqədar gizli fəndlərdən istifadə olunurdu. O vaxt bayramda xalqı təbrik etmək olmazdı. Ona görə Novruzda televiziya “O olmasın, bu olsun” filmini göstərərək xalqla bayramlaşırdı.

Bir jurnalistlə sovet təbliğatının Azərbaycan kinosunda yerini təhlil edəndə belə nəticəyə gəldik ki, kinomuz yalançı sovet təbliğatından demək olar ki, qaça bilib. Yəni müsbət Lenin, müsbət bolşevik obrazı bizim kinoda çox azdır. Hətta “Qanun naminə” filmində Mehman obrazı da sovet dəyərləri uğrunda yox, insanların rifahı üçün mübarizə aparan personaj kimi nəzərə çarpır. Fikrimcə, Azərbaycan kinosu sovet işğalı dövründə xalqımızın mənəvi həyatının məhv olmaması üçün böyük müdafiə silahı rolunu oynadı. Kinonun bu məlum funksiyası həmişə, lap elə indi də qüvvədədir. Amma tam yerinə yetirilmir... Kinomuz cəmiyyətə tam güzgü tuta bilmir.

Qəribəsi budur ki, bu rakursdan kommersiya kinosu öz sözünü ciddi kinoya nisbətən daha usta deyir. Bizim kommersiya kinomuzda romantik, psixoloji komediya yox, məhz situasiya komediyaları istehsal olunur. Əksəriyyətində keyfiyyət aşağıdır. Amma bu tənqidlərlə yanaşı həmin komediyaların sosial funksiyası çox müsbətdir.

Birincisi, o komediyalar əhalinin müəyyən hissəsi üçün nəfəslik rolunu oynayır. İkincisi, fikrimi yarızarafat, yarıciddi söyləyəcəm. Əslində elə ciddi sözümdür, sadəcə müsahiblərim məni duysun deyə sözümün əvvəlinə “yarızarafat” kəlməsini də əlavə etməyə məcburam. “Bozbaş pikçers”nin yaratdığı üç personaj - Fəlakət, Şəmi, Şöşü cəmiyyətimizə tutulmuş güzgüdür. Belə danışanda həmkarlarım məni tənqid edirlər. Amma mən onlar kimi yanaşmıram.

Əgər bu filmə kütləvi maraq göstərilirsə, “Yutub”da milyonlarla baxışı varsa, insanlar kinoteatra gedib, pul verib filmə baxırlarsa, onların içərisində ciddi adamlar, elə mən özüm də olmuşam, filmə tamaşa edib gülmüşəmsə, deməli, bu, mühüm hadisədir. Təbii ki, bu filmləri Üzeyir bəyin, Sabit Rəhmanın komik əsərləri ilə səviyyə baxımdan müqayisə etmək düzgün deyil. O ekran nümunələrinə cəmiyyətin sosioloji tədqiqatının nəticəsi kimi baxmaq olar.

Vaxtilə 90-cı illərin əvvəllərində “28 May” metrostansiyasının yanında yeraltı ticarət mövcud idi. Nə qədər dəhşətli mənzərə idi. Amma biz hamımız oradan keçmişik, alış-veriş etmişik. Və o cür aşağı səviyyəli ticarət hamımızın əlindən tutub. Biz yeraltı ticarətdən keçərək iri ticarət mərkəzləri çıxmışıq. Bu, bizim cəmiyyətimizin keçdiyi yoldur. Kino insanlara cəmiyyətdə özünüdərkə, cəmiyyətin özünün dərkinə kömək edib, həyata güzgü tutmalıdır. Kino bu funksiyanı tam yerinə yetirə bilmirsə, bu haqda düşünməliyik. Konkret misal çəkim. Ölkədə özünəqəsd bumu var, kino buna biganədir. Təəssüf edirəm ki, bu, araşdırılmır, intiharlar haqda nəinki bədii, heç sənədli film də yoxdur. Yalnız 25 il əvvəl Yavər Rzayev bu mövzuda “Axırıncı addım” sənədli filmini çəkmişdi. Onda da hələ belə bum yox idi.

Deməyim odur ki, gülüşdən açar kimi istifadə edən Fərdanın, Elməddinin, İlkin Həsəninin komediyalarında personajlar cəmiyyətimizi əks elətdirir, ola bilər, bu, əyri güzgüdür. Amma bizim reallığımızdır.

Əsgərlik illərim 96-98-ci illərə təsadüf edir, hər yerdə maddi durum çox pis idi. Yadımdadır, on nəfər əsgər bir siqareti bölüşür, zarafatlaşır, yaşayırdı. Mən onda şok gerçəkliklə qarşılaşdım, sən demə, azərbaycanlılarda yumor, ironiya vasitəsilə ağrı-acını unutmaq qabiliyyəti var. Onda fikirləşdim ki, bu əsgərlər fiziki cəhətdən Rembodan gücsüz olsalar belə, psixoloji cəhətdən ondan qat-qat güclüdürlər. Baxın, Azərbaycan psixologiyası budur: yumor, ironiya vasitəsilə bir az özünü Bəhlul Danəndəliyə, bir az Molla Nəsrəddinliyə qoyaraq problemlərə qalib gəlir.

Ədəbiyyatımızın kədər bünövrəsi: Kərbəladan Bakıya...

- Vaxtaşırı irad və tənqid səviyyəsində belə fikir irəli sürülür ki, poeziyamızda, ədəbiyyatımızda gözyaşı boldur, kədər tünddür. Amma kinomuzda, teatrımızda komediya janrı daha geniş yayılıb. Görəsən, bu təzadı necə izah eləmək olar?

- Fikrimcə, Azərbaycan poeziyasının fəlsəfi bünövrəsində islam, sufilik və şiəlik ovqatı, dəyərləri dayanır. Məhəmməd Füzulidən Aşıq Ələsgərə qədər, Nəsimi də daxil, ədəbiyyatda İmam Əlinin mədhi, İmam Hüseynə ağı demək və faciəni yaşamaq ənənəsi mühüm leytmotivdir. Əlbəttə, bayağı molla səviyyəsində olan ağlaşmanı nəzərdə tutmuram, qeyd elədiyim bünövrə üzərində fəlsəfi personaj, fəlsəfi dərketmə iddiası ilə nümunələr yaranıb. Bu, bizim ədəbiyyatımızın ən güclü fundamentidir.

Kino isə dünyada yarananda bir karnaval, bir əyləncə kimi düşünülüb. Kino bir vərəqə yazılmış üç bəndlik mətn deyil, bu, xüsusi xərc tələb edən məhsuldur və o, bazara satış üçün çıxarılıb. Onun ilkin funksiyası əyləndirməkdir.

- Teatrşünas-esseist Aydın Talıbzadə Azərbaycan teatrının köklərini şəbih tamaşalarına bağlayırdı...

- Bəli. Əbülfəz Elçibəyin müsahibələrinin birində təqribi belə bir fikir var idi: Sentimental olanda deyirəm oğuz, döyüşkən olanda deyirəm ki, qıpçaq damarım tutub. Biz oğuzuq. Həyatda sentimentalıq, göz yaşı axıdırıq - bu məğlubiyyət ağlaması deyil, bu, təmizlənməkdir, katarsisdir Ondan keçib duruluruq və yolumuza davam edirik.

Amma çox yaxşı ki, bizim Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin ovqatımız, eləcə də məzələnmək, şəbədə qoşmaq damarımız da var və bu, bizə kömək edir.

Vaxtilə hər on-on beş nəfərdən birimiz qaçqın idik, başqa cəmiyyətlərdə belə durumda kriminal üsyan baş verərdi: qaçqın-köçkün düşmüş adamlar mağazalara hücum çəkər, insanlar yaşayışını təmin etmək üçün cinayətə əl atardılar. İnsan psixologiyası riskli prosesdir, bu insanlar düşünərdilər ki, mənim evimi əlimdən alıblar, mən də gedib kimisə yağmalayım.

Amma Azərbaycanda elə kriminal tüğyan eləmədi, əksinə həmin köçkün insanlar öncə dəmir vaqonlarında yaşadılar, oradan uşaqları ali məktəbə daxil oldu, evləndilər, sonra müvəqqəti evlərə köçdülər, daha sonra isə ev aldılar...

Bizdə rok musiqi yox dərəcəsindədir. Niyə? Çünki rok musiqisinin kökündə asilik, inqilaba dayanır. Oturuşmuş, çox inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə inqilab dağıdıcı olsa da onun pozitivliyi də var. Burjua dəyərləri mənəviyyatsızlıq qalaları tikibsə, onu sökmək üçün gərək üsyan edəsən. Biz belə deyilik, çünki asilik, dağıdıcı inqilab ənənəsi bizə yaddır. Biz daha çox quruculuq, yurd salmaq ənənəsi ilə yaşayırıq.

- Hərçənd 2000-cilər ədəbi nəslində aqressiv və üsyankar mövqe özünü göstərirdi. Xüsusən gənclərin yaşlı nəslə aqressiv münasibətini qeyd edə bilərik. Mən açığı, hansısa məqamda bunun müsbət məcraya yönələcəyini düşünürdüm. Bu aqressiya yavaş-yavaş sakitləşdi, amma ciddi nəsr əsərləri ortaya çıxmadı. Yeri gəlmişkən, kinoda proseslər daha sakit getdi...

- Mən dediyiniz AYO və AYB polemikasında tərəf tutmaq niyyətində deyiləm. Seymur Baycan mənim dostumdur. AYB sədri Anar öz əsərləri, publisistikası ilə bir vətəndaş kimi zövqümü formalaşdırmış çox böyük ədibdir. Onun “Ağ limanı”nı, “Dantenin yubileyi”, xüsusilə publisistikası...

Sizə deyim ki, mən Azərbaycan dilini iki mərhələdə dərk etmişəm. Birinci, Anarın “Dədə Qorqud” kinopovesti, ikincisi Əkrəm Əylisli mərhələsidir. Ona görə o konfliktə girişmək istəmirəm.

Amma düşünürəm ki, AYO-da hörmət elədiyim dostlarım alternativ yol cızmaqla yanaşı, şəxslərə fokuslanmağı bir yol kimi seçdilər. Bu, əks-effektə gətirə bilən yoldur. Əslində bu, hər iki tərəfin ədəbi ata-baba yoludur... Bu baxımdan ədəbi davaların tonallığı bizə qəribə görünməməlidir. Çünki bunun əvvəli yazarlarımızın 20-ci əsrin ikinci onilliklərindən 60-cı illərə qədər ədəbi həyatından baş alır. Bu, bir neqativ ənənədir və Allah eləsin yoxa çıxsın...

- Razıyam, 2000-ci illərin nəsillərarası kəskin aqressiyası 30-cu illərin ədəbi-ideoloji savaşına, hətta bəzən donosçuluğuna bənzəyirdi...

- Böyük fərq o idi ki, bu dəfə yazıdan sonrakı effekt əsəbiləşmək, o birində həbs olunmaq idi. Amma bu konfliktdə bir mətnaltı məsələ də var: maliyyələşmə... Bilirsiniz ki, ədəbi qurumlardan yalnız ikisi büdcədən maliyyələşir: biri Yazıçılar Birliyi, digəri Aydın Xan Əbilovun rəhbərlik etdiyi “Yeni yazarlar və sənətçilər” qurumu. Mənə elə gəlir, Azad Yazarlar Ocağına az da olsa maliyyə ayrılsaydı, konflikt bir az yumşaq olardı. Estetik dava da mümkündür, amma bu, maliyyə vəsaiti uğrunda mübarizəyə daha çox bənzəyirdi.

Müstəqillik dövr kinosu haqda səhv təsəvvür...

- Kinoya maliyyə vəsaiti lazımdır, bunu hamı bilir. Vaxtilə sizin rəhbərliyinizlə dərc olunan “Fokus” jurnalında bir material oxumuşdum. Orda çox az maliyyə hesabına yaxşı film çəkməyin üsullarından söhbət gedirdi. “Kinomuza pul ayrılmır deyə yaxşı filmlər çəkilmir” arqumenti haqda nə deyərdiz?

- “Yaxşı kinoya çox maliyyə lazımdır” fikri yüz faizlik tezis deyil. Yaxşı kinoya güclü, passionar şəxsiyyətlər lazımdır. Həmçinin o şəxsiyyətlərin yanında komanda, onları dərk edən mühit olmalıdır. Azərbaycanda elə zəif film yoxdur, onun haqqında deyilsin ki, maliyyə çox ayrılsaydı, yaxşı film olardı... Heç bir zəif filmimizin qüsuru maliyyə azlığı ilə şərtlənməyib. Maliyyə və filmin keyfiyyəti düz mütənasib deyil. Yenə deyirəm, problem passionar, güclü şəxsiyyətlərin azlığındadır.

Kinoşünas Aygün Aslanlının bloqu üçün yazdığım kiçik bir yazıda bir məqama toxunmuşdum. Kişi kinematoqrafçılarımız müəyyən zamanda iki seçim qarşısında qalırlar: Xoşbəxt ailəninmi başçısı olum, yoxsa gözəl filmlərin rejissoru?.. Bu iki yol çox zaman bir-biri ilə konfliktdədir. Çünki gözəl filmlər xüsusi hazırlıq, psixoloji dərinlik tələb etdiyinə görə üç-beş ildən bir meydana çıxır. Belə olan halda Azərbaycanın kişi rejissoru xoşbəxt ailəni seçir və yaradıcılıqda kompromisə getməyə başlayır. Bu, təkcə kinoda yox, ədəbiyyatda da belədir. Amma kinematoqrafçıyla müqayisədə yazıçının üstünlükləri və şansları da var. O, romanını yazdığı müddətdə köşələrlə çıxış edir, tərcümə hesabına dolanışığını təmin etməyə çalışır, beş ildən bir də romanını ortaya qoyur.

Bizim qısametrajlı filmlərimiz daha peşəkardır. Çünki onu çəkəndə rejissor hələ evlənməmiş olur, övladları yoxdur, bu səbəbdən bütün enerjisini, ürəyini ortaya qoya bilir. Evlənəndən sonra proses belə davam edir – bir filmini birtəhər çəkir, ikinci-üçüncüdə artıq zəifləyir... Orta nəsil rejissorların yaradıcılığına fikir verin, ilk iki filmi əladır, sonra get-gedə keyfiyyət aşağı düşür. Çünki dolanışığı təmin eləmək qaçılmaz olur.

- Sovet dövründə çəkilən Azərbaycan filmləri haqqında fikriniz müsbətdir. Onda da bu filmləri rejissor çəkirdi, indi də rejissor çəkir. Sizcə, sonrakı nəslin zəifliyi hansı səbəbdən qidalanır?

- Bir misal deyim. Neçə il qabaq jurnalist Ceyhun Musaoğlu “Azərbaycanfilm” kinostudiyasına gəlib Hüseyn Mehdiyev və mənimlə müsahibə edəcəkdi. Kinostudiyanın həyətinə daxil olur, sağda yerləşən qapıya yaxınlaşanda böyük qıfılla rastlaşır. Düşünür ki, vay, kinostudiyamızın qapısına böyük bir qıfıl vurulub, görəsən, bu, nə simvolikadır?.. Yaxınlaşır, görür ki, qıfıl qapının bir tayı üzərindədir, yəni qapı açılıqdır və içəridə insanlar işləyirlər...

Bizdə kino mətbuatı olmadığına görə, televiziyada proqramlaşmaya məsul insanların kinomuza bəsit münasibət bəslədiyinə və nəticədə televiziyalar kinomuzu ümumiyyətlə təbliğ etməməsi səbəbindən tamaşaçıda sovetdən sonrakı Azərbaycan kinosu haqqında səhv təsəvvür yaranıb. Sanki yalnız bir film çəkilib, o da “Təhminə”. Halbuki “Təhminə” ilə yanaşı Rasim Ocaqovun gözəl aktyor işi, sənət dəyəri olan “Özgə ömür”, “Qətldən yeddi gün sonra” filmləri də var.

Son illər Elçin Musaoğlunun, İlqar Nəcəfin, Emil Quliyevin sosial dramları diqqəti cəlb edib. Çox maraqlı qısametrajlı filmlər çəkilib. Müstəqillik qazanandan sonrakı ilk beş ildə çəkilən sənədli filmlər sənət dəyəri olan, dövrün çətin həyatına güzgü tutmaqla yanaşı Biləcəridən o yana çıxara biləcəyimiz unikal əsərlərdir. Vaqif Azəryarın “Torpaq”, Nizami Abbasın “Sərhəd”, Xamis Muradovun filmlərini də qeyd edərdim.

-“Axınla aşağı”, “Çölçü”, “Nar bağı” filmləri haqda nə düşünürsüz?

- Hər üçü haqqında müsbət fikirdəyəm. “Çölçü” barədə Rusiyanın mötəbər kino jurnalı olan “İskusstvo kino”da qeydlər dərc olunmuşdu. “Nar bağı” filminin mükafat taleyi çox uğurludur. “Axınla aşağı” filminin də Avropada yaxşı resenziyaları var. Hər üçündə müsbət cəhət ondan ibarətdir ki, müəlliflər kino və sənət, eləcə də hansısa həqiqəti çatdırmaq sevdalısıdırlar. Bu müəlliflər bazar adamı deyillər.

Hər üç filmdə müsbət və mənfi tərəflər ola bilər, amma ümumi götürəndə bu məhsullar “palaza bürün ellə sürün” tendensiyasıyla çəkilməyib. Əksinə, bu filmlərdə ziyalı mövqeyi nəzərə çarpır və bu ekran əsərləri azadlığını qorumuş şəxsiyyətlərin filmləridir.

- “Çölçü”də ekzotika diqqəti cəlb edir. Bir müsahibənizdə milli və dini dəyərlərin sənətdə həm də kommersiya qaynağı olduğunu demisiz. Bu baxımdan daha hansı mövzuda filmlərin işlənməsini istərdiniz?

-Deyəcəklərimin birbaşa adı şəkilən filmə aidiyyəti yoxdur. Sovet dövründə pis ənənə vardı: formaca milli, məzmunca sosialist olmaq... Yəni personajın başına çoban papağı qoyur, yaxud ona çuxa geyindirib milliləşdirməyə cəhd edirdilər. Mentallığı, milli psixologiyanı nümayiş etdirmək naminə filmi xalçaların fonunda çəkmək işin bəlkə də işin onda biridir. Ola bilər, film modern evlərdə çəkilsin, amma orda milli psixologiya əksini tapsın. Qəhrəmanın milli və dini mənsubiyyəti kadr arxasında səslənən azan, yaxud divardan asılmış xalça ilə deyil, onun əməllərinin məntiqindən doğmalıdır.

Fikrət Əmirovun “Azərbaycan kapriçosu” simfonik əsəri var, format olaraq Avropa mədəniyyətinin məhsuludur. Amma bəstəkar bu əsərində Azərbaycan naləsini nümayiş etdirə bilib.

- Yeni nəsil ədəbiyyatçılarla kinematoqrafçıların tandemi, sizcə, niyə alınmır?

- Mən Seymur Baycanın daimi oxucusuyam, bir hekayəsinin ekranlaşdırma cəhdində bulunmuşam, ssenarisini sifariş vermişəm, yazılıb, hətta müsabiqədən keçib. Sadəcə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə anlaşılmazlıq olduğundan onu reallaşdıra bilmədik.

Mən yeni nəsil ədəbiyyatın müştərisiyəm. Amma daha geniş miqyasda bağların zəifliyini analiz edəndə maraqlı nəticələrə gəlirik. Kinematoqrafçılarımızın çoxu tənbəldir, yeni ədəbiyyatı oxumur, dar çərçivədə düşünür və ölkədə baş verən hadisələrdən kənar qalırlar. Kinematoqrafçılar urbanizasiyaya uğramış insanlardır, hətta kənddən-köydən gəlmələrinə baxmayaraq artıq şəhərləşmiş adamlardır. Kino özü də bir şəhər kültürüdür.

Yeni ədəbiyyat nəslinin nümayəndələri isə daha çox köy adamlarıdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatı kənd ədəbiyyatıdır. Urbanistik ədəbiyyat nümunələrinə az rast gəlmək olar. Maraqlı bir müqayisə var: Yeni nəsil ədəbiyyatının nümayəndələri “Araz” kinoteatrının zirzəmisində, “Şirzadın kafesi”ndə, kinematoqrafçılar isə “Araz” kafesinə toplaşırdılar. Aralarında 10 manatlıq qiymət fərqi vardı... Yəni mövcud durumda sosio-kültür fərqin də rolunu qeyd eləmək istədim.

Vaxtilə Azərbaycan Kinorejissorlar Gildiyası gənc kinematoqrafçılarla gənc bəstəkarların görüşünü təşkil etdi. Nəticədə müəyyən əlaqələr quruldu. Təbii ki, ildə üç dəfə gənc ədiblərlə gənc kinematoqrafçıların görüşü baş tutsa, bu, istər-istəməz öz bəhrəsini verəcək.

Konkretləşdirsək, iki zümrə arasında ilk növbədə mental fərqlər mövcuddur, bəlkə də bu daha yaxşıdır, əksliklərin tandemi yaxşı bəhrə verə bilər. Amma ortada bu bağları quran bir kino qurumu, yaxud birləşdirici şəxsiyyət olmadığından əlaqələr alınmayıb. Mən təmsil etdiyim ictimai qurumun bunu etməyə imkanı yoxdur, amma çox yaxşı olardı ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin kino şöbəsi, Kinorejissorlar Gildiyası belə təşəbbüsdə bulunsunlar.

Hazırkı kino qanunu inkişafı təmin edir

- İki ilə yaxındır “Kinematoqrafiya haqqında” yeni qanun layihəsi gündəmdədir. Necə fikirləşirsiniz, köhnə kino qanunu təkmilləşdirilməlidir, yoxsa yeni qanun qəbul edəilməlidir?

- Öncə ondan başlayım ki, yeni kino qanunu təşəbbüsü artıq gündəmdə deyil. Mərhum Heydər Əliyevin zamanında, onun imzası ilə təsdiq olunmuş qanun Azərbaycan kinosunun hələ bir neçə on il inkişafı üçün bütün şəraiti yaradıb, ölkə rəhbəri İlham Əliyevin imzası ilə təsdiq olunan “Azərbaycan kinosunun 2008-2018-ci illər üzrə inkişafına dair Dövlət Proqramı” da demək olar ki, ideal dövlət proqramıdır. Dövlət qanunvericilərinin kino qarşısında alnı açıq, üzü ağdır.

Təəssüfedici məsələ odur ki, yeni qanun təşəbbüsündə bulunanlar vergi və gömrük güzəştləri ilə qanunçuluq təşəbbüsünü səhv salırlar. Bir də yəqin müəyyən fərdi imic formalaşdırmaq iddiasında da bulunmaq istəyirlər.

Qanun fundamental məsələləri həll etməlidir. Onlar da həll edilib. 2020-2030-cu illərə qədər bu qanun bizim inkişafımızın yaxşı təməlidir. İndi yeni qanuna ehtiyac yoxdur.

- Orta Asiyanın kino mənzərəsi ilə bağlı sual vermək istəyirdim. Orda vəziyyət necədir?

- İlqar Nəcəfin “Nar bağı” filmini Minskdə “Listopad” Beynəlxalq Kino Festivalında təmsil edən zaman orda sovet dağılandan sonra türk xalqları arasında beynəlxalq səviyyədə ilk tanınan qırğız rejissoru Aktan Qubad Albulkadirlə söhbət etmək imkanı qazandım. O, həm mentallıq baxımdan, həm görünüşünə görə əsl türkdür. Dediyinə görə, Qırğızıstanda kinoya ağsaqqallar şurası nəzarət edir. Bu, on nəfərdən ibarət qeyri-rəsmi qurumdur. Onlar məsləhətləşib, birgə qərarlar qəbul edir, aidiyyəti qurumlar qarşısında təşəbbüslə çıxış edirlər.

Onlar kinoya pul qazanmaq vasitəsi kimi baxmırlar. Kino onlar üçün ağa-bəy yox, cəngavər döyüşüdür. Bizdə əksər səlahiyyətli şəxslər kimi kinorejissor da sanki Xudayar bəydir. Qırğız üçün kinorejissor müriddir, öz yolunu gedir. Və büdcələri də böyük deyil... Bizdəki bir filmin büdcəsi ilə onlarda neçə-neçə film çəkilir.

- Bəlkə kinoya qayğının, diqqətin də rolu var.

- Köçəri mentaliteti ilə yaşayan insanlar fərqli olurlar. Köçəri alaçıqda yaşayır, azad, asketik həyat tərzi sürür, aza qane olub, yolunu gedir. Nə üçünsə Azərbaycan cəmiyyətində münasibətlər daha sərtdir. Bazarda alver edəndə də, eskalatorda yan-yana duranda da, göydən düşmüş bir milyardı böləndə də, yemək yeyəndə də bir-birimizə rəqib gözü ilə baxırıq.

Orta Asiya insanı isə böyük çölün azad sakinləridir. Orta Asiyada, xüsusən Qırğızıstanda, Qazaxıstanda kino kifayət qədər inkişaf edib.

“Həmişə kiçik adamları düşünürəm”

- Bir rejissor kimi hansı mövzulardan film çəkmək istəyərdiniz?

- Məni həmişə düşündürən personaj kiçik adamdır. Şərti olaraq desək, kiçik adamın gücüdür. Rejissor Vaqif Mustafayevin çəkdiyi “Yoxlama” serialının personajını yadınıza salın. O kimdir? Ailəsində qadını komandirdir, işində qabaqcıl adam deyil, amma ekstremal situasiyaya düşəndə məlum olur ki, güc ondadır. Çünki onun içində sevgi və inam var.

- Neçə vaxtdır kino çəkmirsiniz?

- Gözlənilməz sualdır. Bu məqamda özümə mən niyə prodüser oldum sualını verirəm. Cavabı elə burdan başlayaq... Rejissor kimi yaxşı film çəkmək üçün gərək seçdiyin mövzu ürəyini qızdırsın.

Cəmiyyətə ötürmək istədiyim, ağlımı narahat edən mövzular vardı, amma çəkmək üçün ürəyimi qızdırmırdı. Onda fikirləşdim ki, prodüser olum, bunun üçün vəsait tapım, rejissor dəvət edim, o da çəksin. Rejissoru olmaq istəmədiyin filmin prodüseri olum.

Sənədli filmimi 2 il, qısametrajlı bədii filmimi 10 il qabaq çəkmişəm, bununla yanaşı prodüser kimi, çalışmışam. İctimai təşkilatın rəhbərliyində aktivliyim filmsiz dövrün bəraətidir. Bir az pafosla və yumorla desəm, mən kinomuzun durumu ilə bağlı həyəcan təbili çalmaq peşəsində işləyirəm.

Pornoqrafiyaya sənət maskası geyindirən dəstə...

- Elə mövzu varmı ki, bəyənmisiniz, amma çəkə biləcəyiniz yük olmadığını anlayıb kənarda qalmısız?

- Ad çəkməyəcəm, yeni nəsil yazarlardan birinin romanını kitab çap olunmamış əldə edib, oxuyub bəyənmişdim. Xəbəri rəhmətlik Mövluddan öyrəndim, sosial şəbəkədə yazmışdı ki, o romanı oxudum. Həmin dəqiqə yazdım ki, göndər mən də oxuyum. Çap olunmamış versiyasını aldım və oxumağa başladım. Gördüm ki, bu, mənim yemim deyil, amma sənətinə hörmət etdiyim həmkarım üçün əla materialdır. Gerçəkdən də o həmkarım oxudu, çox bəyəndi, hazırda onun üzərində iş gedir.

Sənədli filmlə bağlı mənim yanıma gəliblər, hiss etmişəm ki, bunu mən yox, həmkarım daha yaxşı çəkər. Ona məsləhət vermişəm, uğurlu da alınıb. O cəhətdən həmkarlarım qarşısında səmimiyəm. Zəifliyini etiraf etmək, “üzr istəyirəm, mən bunu bacarmaram” demək böyük gücdür.

- Son vaxtlar “Güləhməd” filmi ilə bağlı qalmaqal yaşandı. Deyilənə görə, filmdə söyüş söyülür, kobud ifadələr var, bu səbəbdən film kinoteatrlardan yığışdırılıb. Ümumiyyətlə, filmdə vulqar sözün, söyüşün olması ciddi kino prinsipinə uyğundurmu?

- Bədii əsərlərdə vulqar sözlərə rast gəlinir. Kinonun ədəbiyyatdan bir fərqi var: sən əsəri vərəqləyib sakitcə ürəyində oxuyursan, amma filmə kinoteatrda 500 nəfərlik zalda baxırsan.

Qanunvericiliyin şərtlərinə görə, filmdə söyüşün üzəri siqnalla “örtülməlidir”. Afişalarda, biletlərdə filmə baxış üçün yaş həddi göstərilməlidir.

Kəskin sosial dramda söyüşün bəraəti ola bilər. Əgər biz həyatın dibində yaşayan adamların leksikasını vermək istəyiriksə, bu qaçılmazdır. Amma komediyada mən buna ehtiyac görmürəm.

- “Oskar 2018” haqqında proqnozunuz necədir ?

- “Oskar”a namizəd filmlərin anonslarını izləyəndə məni sevindirən bir tendensiya oldu. Bu tendensiya 100 ildir kinoya hakimdir və hələ də o öz funksiyasını itirməyib: İnsan, insan, insan... Kinonun əyləncəli, karnaval funksiyası həmişə var, amma onun insanşünaslıq funksiyası əsas yoldur. Hollivud kimi milyardlar qazanan studiyalar da başa düşür ki, kinonun əsas bünövrəsi insandır.

“Oskar”a namizəd filmlər içərisində ən səs-küylüsü “Missuri. Ebbinq sərhədində üç bilbord”un süjeti belədir. Qızın qətlini araşdıran polislər təhqiqatı pis aparır və ana üç böyük bilbordda etiraz lövhələri yapışdırır. Film övladının qanının yerdə qalmamasını istəyən ananın polislərlə mübarizəsindən bəhs edir. Bu, Amerika kimi qüdrətli dövlətdə çəkilmiş filmdir... Bu tendensiya Zvyaqintsevin “Sevgisizlik” filmində də demək olar ki, eyni qaydada davam edir.

Bir dəfə Orxan Fikrətoğlu çox maraqlı bir fikir söylədi. Dedi ki, ötən əsrin 70-ci illərində İblis kinonu ələ keçirmək cəhdində bulundu, amma alınmadı.

Post-sovet dövrünün Amerika filmlərinə – Spilberqin, Zemekisin ekran əsərlərinə baxandan sonra düşündüm ki, onlar İncil həqiqətlərini çatdıran, kökündə xeyirin, ədalətin qələbəsinə çağırış dayanan filmlərdir. Halbuki 70-ci illərin kinosunun tendensiyası şərin gizli təbliği, bir növ şeytanın bəraətiydi.

Kino hələlik Tanrının monopoliyasıdır. Ona görə “Oskar”a son namizədlərdə bu mövzu öndədir. Bunlar insana işıq tutan filmlərdir.

- Sevmədiyiniz rejissor varmı?

- Ərəb əsilli fransız Əbdüllətif Keşiş... İki gənc qızın sevgisindən bəhs edən bir film çəkib. Açıq-saçıq səhnələr var. Bu, problem deyil, söhbət tamam başqadır. Bu adam Fransada yaşayan ərəbdir, amma mental varlığı ilə kölədir. Həmin filmi ona görə çəkib ki, sanki kino ağaları qarşısında, festival trendini formalaşdıran bosslar önündə lakey xidməti göstərdiyini sübuta yetirsin. Filmdəki baş rolun aktrisası Fransa kinosuna nəzarət edən prodüserlərdən birinin qızıdır.

Filmə sonacan baxa bilmədim. Təəssüf ki, kino industriyasında pornoqrafiyaya sənət maskası taxan dəstə var. Onlar rəy yazır, film çəkir, hətta mükafat da alırlar...