Rusiya Prezidenti Xankəndidə: “Əziz erməni dostlar, mən sizinləyəm!” - Şok tarixi fakt

B.Yeltsin Xankəndidə keçirilən mitinqdə çıxış edir. Onun sağındakı Leonard Petrosyandır.

Nazarbayev: “Biz mərkəz deyilik, neytralıq”

“İzvestiya” B.Yeltsindən sonra N.Nazarbayevin mitinqdə çıxış etdiyini qeyd edir. “Əgər hardasa bir yerə qan tökülsə, İttifaqda heç kim xoşbəxt olmayacaq. Bizi düzgün anlayın”, – deyə o mitinqçilərə üz tutub. Daha sonra deyib: “Biz mərkəz deyilik, biz də eyni azad respublikayıq. Biz vasitəçiyik, başqa heç nə. Hələlik biz yalnız dinləyirik, sonra isə danışıqlar masasına oturub kompromis tapmağa çalışacağıq. Biz neytralıq”.

Onu da qeyd edək ki, Qarabağ tərəfi – Robert Köçəryan (“Qarabağ hərəkatı”nın üzvü, 1 mart 1988-ci ildə Xankəndidə ermənilərin yaratdığı “Krunk” (“Durna”) adlı ictimai-siyasi təşkilatın “ideoloji seksiyası”nın rəhbəri. Köçəryan o dövrdə Xankəndi ipəkəyirmə fabrikinin partiya komitəsinin katibi idi. O, qısa vaxt ərzində separatçların siyasi liderinə və Ter-Petrosyanın Qarabağdakı dayağına çevrildi), Leonard Petrosyan (Leonard Petrosyan həmin vaxt Qarabağda əsas rəsmi şəxs idi. O, DQMV Xalq Deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsinə sədrlik edirdi. Sonralar qondarma rejimin “baş naziri” oldu. 1999-cu il oktyabrın 27-də Ermənistanda nazir işləyərkən parlamentdə törədilən terror aktı nəticəsində qətlə yetirilib) və Vaqif Cəfərov (Vaqif Cəfərov 1988-ci ilin avqust ayından 1991-ci ilin oktyabr ayınadək Şuşa rayon Partiya Komitəsinin I katibi işləyib. 1991-ci ilin noyabrın 20-də Qarakənd səması üzərində Mi-8 vertolyotunun vurulması nəticəsində həlak olub) danışıqlara müşahidəçi qismində qatılır.

Xankəndidə danışıqları başa çatdıran nümayəndə heyəti birbaşa İrəvana yola düşür. Burada Ermənistan Ali Sovetinin sədri Levon Ter-Petrosyanla görüşlər keçirilir. Ter-Petrosyan Azərbaycan tərəfinin sənədi ilə bir çox təmas nöqtəsinin olduğu proqramını təqdim edir. Bu bir neçə razılaşma nöqtəsi üç prezident və bir parlament sədri tərəfindən sentyabrın 23-də sakit, neytral Jeleznovodskda münaqişənin nizamlanmasına dair imzalanan ortaq bəyannamənin əsasını təşkil edir.

Jeleznovodsk bəyannaməsində nələr əks olunmuşdu?

B.Yeltsin və N.Nazarbayevin vasitəçilik missiyası və üç gün ərzində keçirilən görüşlər, aparılan danışıqlar nəticə verir: Ermənistan sentyabrın 22-də Azərbaycana bütün ərazi iddialarından imtina edir. Bu isə tərəflərin növbəti gün ortaq kommünike ilə çıxış etməklə bağlı razılığa gəlməsinə imkan verir. Hər iki tərəf silahsızlaşdırma və könüllüləri geri çəkməklə, qaçqın və məcburi köçkünləri geri qaytarmağa imkan yaratmaqla, Dağlıq Qarabağ vilayətində sovet epoxasında mövcud olan inzibati qayda-qanunun bərpası və münaqişənin sülh yolu ilə həllinin axtarılmasına dair nümayəndə heyətlərinin formalaşdırılması ilə bağlı üzərlərinə öhdəlik götürürlər. Başqa sözlə, ərazi bütövlüyü, suveren dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq və vətəndaş hüquqlarına hörmət prinsipləri başlanğıc nöqtəsi olaraq götürülür.

Jeleznovodsk bəyannaməsi artıq başlayan müharibəni dayandırmaq üçün aşağıdakı addımları təklif edirdi:

– Dağlıq Qarabağla əlaqəli qəbul edilmiş bütün anti-konstitusion aktlar qüvvədən düşmüş hesab edilməli (söhbət o cümlədən DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibindən çıxaraq Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil olmaqla bağlı istəyinin ifadə edildiyi 20 fevral 1988-ci il tarixli DQMV Xalq Deputatları Sovetinin qərarından, həmçinin, DQMV-nin inzibati vahid kimi ləğv edildiyi 28 noyabr 1989-cu il tarixli Azərbaycan Ali Sovetinin qərarından gedir);

– Atəş dayandırılmalı;

– SSRİ daxili qoşunları istisna olmaqla, bütün silahlı birləşmələr münaqişə zonasından çıxarılmalı.

B.Yeltsin, L.Ter-Petrosyan, N.Nazarbayev və A.Mütəllibov Jeleznovodskda. 23 sentyabr 1991-ci il

Qeyd etdiyimiz kimi SSRİ daxili qoşunları münaqişə zonasında qalmalı idilər. Bu prosesi isə Rusiya və Qazaxıstan rəsmiləri müşahidə edəcəkdilər. Sənəd SSRİ-nin sonuncu müdafiə naziri Yevgeni Şapoşnikovun, sonuncu daxili işlər naziri Viktor Barannikovun, Qarabağ separatçılarının təmsilçiləri Slavik Voskanyanın, Robert Köçəryanın, Leonard Petrosyanın, Azərbaycan tərəfdən Vaqif Cəfərovun, Mikayıl Gözəlovun (M.Gözəlov Şuşa Rayon İcraiyyə Komitəsinin sədri olub) və Matvey Radayevin (Matvey Radayev 1988-ci ildən Azərbaycan Nazirlər Soveti sədrinin müavini, həmçinin, 1990-cı ildən Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin II katibi Viktor Polyaniçkonun başçılığı altında DQMV üzrə yaradılmış Respublika Təşkilat Komitəsi sədrinin müavini idi) iştirakı ilə müzakirə edildikdən sonra Boris Yeltsin (Rusiya Federasiyası) Ayaz Mütəllibov (Azərbaycan), Nursultan Nazarbayev (Qazaxıstan) və Levon Ter-Petrosyan (Ermənistan) tərəfindən imzalanır.

Ümumilikdə, 10 maddədən ibarət olan saziş 1 yanvar 1992-ci ildə qüvvəyə minməli idi.

Ancaq konsensus əldə edilməsinə və sənədin imzalanmasına baxmayaraq, bir müddət sonra yumşaq desək, erməni çığallığı müşahidə olunmağa başlayır. 20 noyabr 1991-ci ildə isə ermənilər tərəfindən dəhşətli terror aktı törədilir: içərisində Azərbaycanın yüksək çinli dövlət məmurlarının, müşahidə missiyasını yerinə yetirən Rusiya və Qazaxıstan rəsmilərinin və yüksək rütbəli hərbçilərinin olduğu SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının 72№-li Mi-8 vertolyotu Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndindən üç kilometr aralıda Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən vurulur. Sonradan Ermənistan hakimiyyəti bunun bədbəxt hadisə olduğunu bildirir.

Bundan sonra Azərbaycan öz hərəkətlərinin motivini təbii olaraq Mi-8 vertolyotunun vurulması üzərində qurur. Üstəlik, sazişin qüvvəyə minməli olduğu 1 yanvar 1992-ci ildə planetin ən böyük dövləti olan SSRİ dünyanın siyasi xəritəsində mövcudluğunu dayandırır. Mixail Qorbaçov istefa verir və ermənilərlə azərbaycanlılar arasında qan tökülməsinin belə deyək, qarşısını almalı olan sonuncu qüvvə – SSRİ-nin daxili qoşunları münaqişə bölgəsini tərk edir.

Biz bu araşdırmanın hazırlanması prosesində hazırda Milli Məclisdə 124 saylı Şuşa-Ağdam-Xocalı-Xocavənd seçki dairəsini təmsil edən, haqqında bəhs edilən dövrdə, yəni 1991-ci ilin sentyabrında Xocalı Şəhər Partiya Komitəsinin birinci katibi və Xocalı Şəhər İcraiyyə Komitəsinin sədri (1991-ci il oktyabrın 29-dan Xocalı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı) Elman Məmmədovdan o görüşün iştirakçısı kimi xatirələrini bölüşməyi xahiş etmişik.

Elman Məmmədov xatırlayır:

“1991-ci ilin sentyabrın 20-də Boris Yeltsin Nursultan Nazarbayevlə birlikdə Azərbaycana gəldi. Onlar Bakıdan Gəncəyə uçdular. Biz bir gün əvvəl Gəncəyə getdik. Mən və Şuşanın rəhbərləri – Vaqif Cəfərovla Mikayil Gözəlov idi. Rəhmətlik Vaqif Cəfərov Şuşa Rayon Partiya Komitəsinin I katibi, Mikayıl Gözəlov isə İcraiyyə Komitəsinin sədri idi. Gəncəyə Yeltsindən qabaq onun köməkçisi Gennadi Burbulis gəlmişdi. Gecə Burbulislə oturduq, yemək yedik, gələnləri gözlədik. Sentyabrın 21-i axşam Yeltsin və Nazarbayev gəldi. Yeltsinlə söhbətləşdik, şərtlərimizi dedik. Söhbətdə Ayaz Mütəllibov, daxili işlər naziri Məhəmməd Əsədov, Mərkəzi Komitənin katibi Telman Orucov, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Vaqif Hüseynov iştirak edirdi. Səhəri gün səhər saat 7-də vertolyotlarla Xocalı aeroportuna düşdük. Ordan da Xankəndiyə gedildi. Xankəndidə mən Gəncədə necə demişdimsə, o cür də bir əhvalat oldu.

Yeltsin Xankəndidə ermənilərə “Mən sizinləyəm” dedi

Bilirsiniz, biz o dövrdə bir az laqeydliyimizə, bəlkə də qətiyyətsizliyimizə, qorxaqlığımıza görə çox vaxt müəyyən məsələlərdə uduzmuşuq. Məsələn, Yeltsin Gəncədə rəhbərliklə rəsmi söhbətindən sonra Qonaq Evinin həyətində oturdu. Bir tərəfində Nazarbayev, digər tərəfində Mütəllibov əyləşdi. Yeltsin Dağlıq Qarabağdan gələnlərlə söhbət etmək istədiyini dedi. Dağlıq Qarabağdan da qeyd etdiyim kimi biz üç azərbaycanlı və o vaxt mövcud olan Şaumyan kənd rayonundan Ağacanyan soyadlı bir ermənidir. Yeltsin soruşdu ki, kimin nə sualı var, kim nə demək istəyir? Təbii ki, heç kim heç nə deməyəcəkdi. Mən həmişə olduğu kimi yenə də bir növ partizanlığa başladım. Elə Ayaz Mütəllibovun da buna görə məndən zəhləsi gedirdi, məni qəbul etmirdi. Dedim ki, Boris Nikolayeviç, mənim sözüm var. Dedi, buyur. Dedim, bundan bir qədər öncə, rəsmi söhbət zamanı rəhbərliklə razılaşdınız ki, Xankəndiyə gedəndə hamı, yəni siz və digər iştirakçılar üzərində Azərbaycan bayrağı olan binaya daxil olacaq. O bina Dağlıq Qarabağ Vilayət Partiya Komitəsinin binasıdır, Azərbaycan bayrağı onun üzərində olmalıdır və görüş orda keçiriləcək. Dedi ki, hə. Dedim ancaq mən bilirəm ki, elə olmayacaq. Dedi, niyə olmayacaq? Dedim, ona görə ki, üç gün bundan əvvəl Zori Balayan Qalina Starovoytova ilə birlikdə Yerevandan vertolyotla Xankəndiyə gəlib və sizinlə görüşün ssenarisi hazırlanır. Ssenari də belədir ki, ermənilər sizi Xankəndinin mərkəzində mitinqlə qarşılayacaq və mitinqə aparacaqlar. Sizin o binaya daxil olmağınıza imkan verməyəcəklər. Yeltsin hirsləndi ki, ola bilməz, sən nə danışırsan? Burbulisi çağırdı ki, öyrən gör Qalina hardadır? Burbulis də qırağa çəkildi, kiminləsə danışdı, ya danışmadı, gəldi dedi ki, Boris Nikolayeviç, Qalina Moskvadadır. Yeltsin mənə çox bərk hirsləndi, qışqırdı ki, görürsən, Qalina Moskvadadır. Dedim ki, Boris Nikolayeviç, Qalina Moskvada deyil, Xankəndidədir. O vaxt Xankəndi demirdik, Stepanakert deyirdik. Yeltsin yalan oldu, Mütəllibov məni ondan da bərk danladı ki, sən ağlına gələni danışırsan. Dedim ki, Ayaz müəllim, vallah, elədir. Sabah görəsəksiniz.

Bu gün həmin görüşün həyatda olan şahidləri var – Telman Orucov, Vaqif Hüseynov, Ayaz Mütəllibov sağdır. İndi etiraf etməsələr də mən bunu demişəm və sözümün üstündə dururam.

Yeltsin Xankəndidə ermənilərlə həmrəyliyini bildirir

Səhəri gün biz Xocalı aeroportunda düşüb maşınlarla Xankəndiyə doğru getməyə başladıq. Xankəndinin mərkəzində dairəvi park var, o parkın qırağı ilə yol gedib Dağlıq Qarabağ Vilayət Partiya Komitəsinin və Vilayət İcraiyyə Komitəsinin binasına çıxırdı. O parka çata-çatda ermənilərdən ibarət böyük bir kütlə – təxminən 10-15 min nəfər maşınların qabağına çıxdı. Maşınlar dayandı, qapılar açıldı, Yeltsini düşürdülər, qucaqlarına qaldırdılar. Onu Vilayət Partiya Komitəsinin binası qarşısında – Lenin meydanında qurulmuş, xalça ilə bəzənmiş tribunaya çıxardılar. Yeltsin mikrofona yaxınlaşdı. İlk sözü bilirsinizmi nə oldu?! “Doroqie armyanskie druzya! Ya s vami!!!” Bununla da məsələ bitdi.

Milli geyimdə olan erməni qızları Yeltsin və Nazarbayevi Xocalıda duz-çörəklə qarşılayırlar

Növbəti səhvə yol verildi

Bir məqamı da danışım. Gecə ilə Gəncədən Xocalı Partiya Komitəsindəki işçilərimlə danışmış, onlara tapşırmışdım ki, səhər saat 7-də biz aeroporta düşəndə Xocalı ziyalıları, ağsaqqalları, məktəbliləri duz-çörəklə, musiqi ilə Yeltsinin qarşısına çıxsınlar. Bizim rəhbərlik bunu bildi və mənə dedilər ki, elə şey etmə, tapşırıq ver heç kim çıxmasın və sair. Görün, növbəti uduzmağımız nədə oldu. Vertolyot Xocalı aeroportuna enəndə gördük ki, erməni keşiş qabaqda, onun arxasında əllərində duz-çörək tutmuş milli geyimdə olan erməni qızları, milli geyimdə olan erməni oğlanları zurna-balabanla Yeltsin və Nazarbayevin pişvazına çıxıb. Yeltsində belə qənaət yarandı ki, bura elə erməni torpağıdır. Başında, əlində xaç erməni keşişi gəlir, digər ermənilər bunu qarşılayırlar. Biz bu məsələdə də uduzduq. Bizim onilliklər, hətta mən deyərdim son 200 ildə belə uduza-uduza gəlməyimizə yalnız 2020-ci ildə 44 günlük savaşla dünya hərb tarixinə düşən qəhrəmanlıq dastanı yazan qüdrətli ordumuz və Müzəffər Ali Baş Komandanımız son qoydu”.

Beləliklə, düz 30 il əvvələ səyahət edərək Vətən tarixinin daha bir səhifəsini birgə vərəqlədik. Böyük azərbaycanlı, görkəmli tarixçi-alim, akademik Ziya Bünyadovun 1993-cü ildə nəşr olunan məşhur “Qırmızı terror” kitabında yazdığı kimi, onun təbirincə desək, bu da tarixin daha bir ibrət dərsidir. Gənclərimiz gərək bu dərsi də unutmasınlar.