Müşfiq şişirdilib, Seyid təmənnalı yazıb, Bəxtiyar isə...– Müsahibə

Teleqraf.com Məti Osmanoğlu ilə müsahibəni təqdim edir.

– Məti müəllim, orta məktəbdə ədəbiyyat nəzəriyyəsindən, ali məktəbdə isə ədəbiyyatşünaslığın əsaslarından dərs keçəndə bizə deyirdilər ki, tənqidin əsas missiyası yazıçı ilə oxucu arasından körpü yaratmaqdır, yazıçını oxucuya təqdim etməkdir, tanıtmaqdır. Amma praktika bunun əksini görürsən. Məsələn, bizim tənqidçilər şairlərdən, yazılardan yazır ki, özləri tanınsın.

– Bu yaxınlarda “Ədəbiyyat qəzeti”nin təşəbbüsü ilə tənqidçilər arasında geniş müzakirəmiz oldu. Müzakirədə Nizami Cəfərov, Elnarə Akimova, Vaqif Yusifli, Cavanşir Yusifli, Azər Turan, Nizaməddin Şəmsizadə iştirak edirdi. Müzakirə zamanı belə qənaətə gəldim ki, Nizami Cəfərov ilə Nizaməddin Şəmsizadə üçün, yaxud Vaqif Yusifli ilə Cavanşir Yusifli üçün tənqid fərqli anlayışdır. O müzakirədə də qeyd etmişdim ki, tənqidə hansı tərəfdən yanaşsaq, haradan baxsaq, onun yeri yazıçı ilə oxucu, əsərlə oxucu, son zamanlar deyildiyi kimi, mətnlə oxucu arasındadır.

Zaman dəyişir, tənqidin funksiyası dəyişir, ancaq bu yer dəyişmir. XIX əsrdə tənqid təzə yarananda Rusiyada Puşkin nə qədər sevilirdisə, onu təhlil edən Belinski də o dərəcədə sevilir, oxunur və tanınırdı. Amma çox təəssüf ki, bizdə XIX əsrdə şeirlə rəqabətə girə biləcək tənqid yaranmadı...

– Yaranmadı? Bəs Mirzə Fətəli?

– Mirzə Fətəli Axundzadə ədəbiyyata, öz ifadəsi ilə desək, kritika – tənqid anlayışını gətirdi. Tənqid nədir, necə olmalıdır məsələlərini aydınlaşdırmağa çalışdı. Tənqidin özünü gətirə bilmədi. XX əsrin əvvəllərində tənqid ideologiyanı yaradırdı, sovet dövründə isə tənqidə ideologiyanın aləti kimi baxmağa başladılar və bu alətdən geninə-boluna istifadə etdilər.

Nizami Cəfərovun bir fikri ilə razıyam ki, sovet dönəmində tənqidlə məşğul olmaq üçün hər adama da səlahiyyət verilmirdi...

– Məsələn, Mehdi Hüseynə səlahiyyət verilmişdi?

– Bəli... Mehdi Hüseyn dövlətin ideologiyasını yaxşı bilirdi. Digər tərəfdən, dövrün “muzdur yazıçılarından” fərqli olaraq mükəmməl təhsili vardı. Ciddi sovet təhsili görmüşdü.

Tənqiddən “ideoloji silah” kimi istifadə ənənəsi təxminən 1970-ci illərə qədər davam elədi. Amma indiki dövrün mənzərəsini dəqiqləşdirmək xeyli çətin məsələdir. Tənqiddə bu gün bir neçə üslub və istiqamət var. Nizami Cəfərov bədii mətnin daha çox dil-üslub qatında təzahür edən tarixi mənasını açır. Rüstəm Kamalın yazılarında mif poetikasının təzahürləri qabarıqdır. Cavanşır Yusifli çağdaş nəzəri sistemlərin Azərbaycan ədəbiyyatına tətbiqinə çalışır...

– Bəs Əsəd Cahangir nəyə çalışır?

– Əsəd Cahangir 1990-cı illərdə Azərbaycan ədəbi tənqidinə yeni baxışla, fərdi üslubla gələn adamdır. Onun da öz mövqeyi və yeri var. Bunu heç kim inkar etməməlidir.

– Maraqlıdır, müasir erməni ədəbiyyatşünaslarından, tənqidçilərindən kimləri tanıyırısnız?

– Təəssüf ki, tanımıram. Yadımda qalan Marietta Şaginyandır. Onun Cəlil Məmmədquluzadə haqqında maraqlı fikirləri var. Bir Qərb yazıçısının adını çəkərək göstərirdi ki, Cəlil Məmmədquluzadənin balaca bir novellası onun cild-cild romanlarından daha dəyərlidir.

– Deyirlər ki, ədəbiyyat insan haqqında elmdir. Söhbət insandan gedirsə, məsələn, erməni yazıçıların, ədəbiyyatşünasların əsərlərinin bizim universitetlərdə öyrənilməsinə münasibətiniz necə olardı?

– Millətlər arasındakı düşmənçilik həm toplumların taleyini yaralayır, həm də yeni nəslin psixologiyasını zədələyir. Dövlətləri və ya siyasətləri sərhədlərə sığışdırmaq olar. Ancaq mənə elə gəlir ki, elmə və ədəbiyyata sərhəd çəkmək çətindir. Bununla özünə ziyan edirsən. Dünyada şərqşünaslıq qurumları şərq xalqlarının mədəniyyətini, ictimai psixologiyasını yaxından izləyir. Bu mənada mən çox istərdim ki, Azərbaycanda erməni alim və yazıçıların əsərləri də izlənilsin.

– Siz necə bilirsiniz, ermənilər də “Kamança” pyesini biz başa düşdüyümüz şəkildə anlayır? Yoxsa buna fərqli yozum verirlər?

– Konkret “Kamança” haqqında bir söz deyə bilmərəm. Ancaq onu bilirəm ki, sovet dövründə ermənilərin təzyiqi ilə Cəlil Məmmədquluzadənin bəzi əsərləri Azərbaycan dilində ixtisarla çap da edilirdi. Məsələn, “Usta Zeynal” hekayəsininin çapına görə ermənilər sovet höküməti səviyyəsində məsələ qaldırmışdılar ki, Azərbaycan naşirləri millətlərarası münasibətlərdə gərginlik yaradırlar. Əslində, o hekayədə müəllif ermənilərə daha pozitiv mövqedən yanaşır, bizim millətin ictimai geriliklərini erməninin daha modern həyatı ilə müqaisədə tənqid edirdi.

– Ara-sıra fikirlər səslənir ki, Mirzə Cəlil, Sabir millətimizi aşağılayıblar... Doğrudanmı belədir?

– Nə Mirzə Cəlilin, nə də Sabirin yaradıcılığında Azərbaycan xalqına qarşı hər hansı bir təhqir, milli dəyərlərimizə qarşı hər hansı bir aşağılama mövqeyi yoxdur və bunu axtarmağı da əbəs sayıram. Əksinə, onlar bütün varlığı ilə Azərbaycan xalqına bağlı insanlardı. Millətin nadan olmağını, qonşulardan dala qalmağını istəmirdilər, cahilliyə sərt münasibət bildirirdilər.

Söz yox, elə adət və ənənələrimiz var ki, bizi geri çəkir və dünya ilə eyni ritmdə addımlamağa qoymur. Mirzə Cəlil bunu deyirdi. Düşünürəm ki, Cəlil Məmmədquluzadədən və Sabirdən millətə qarşı düşmən obrazı yaratmaq ziyanlı cəhddir.

– Tutalım, Mirzə Cəlilin bir müsbət azərbaycanlı obrazının adını çəkə bilərsinizmi?

– Qəhrəmanlarının tipi Mirzə Cəlilin yaradıcılıq metodu ilə bağlı məsələdir və ədəbiyyatın da elə bir qanunu yoxdur ki, yazıçıdan mütləq müsbət qəhrəman yaratmaq tələb olunsun. Axtarsaq, Mirzə Cəlilin müsbət obrazları da var: məsələn, “Anamın kitabı”ndakı Gülbahar... Ancaq unutmayaq ki, milləti sevmək müsbət müəllim, müsbət həkim, müsbət şair obrazını yaratmaqla ölçülmür. Mirzə Cəlil məsələlərə bu rakursdan baxırdı ki, Xudayar bəylərin içində olduğu cəmiyyəti bürümüş “danabaşlıq”, mənəvi ölülük bu milləti qabağa getməyə qoymur.

– O, çoxarvadlılığı tənqid edib, amma özü bir neçə dəfə evlənib.

– Mirzə Cəlil təkarvadlı olub... Onun ailə məsələsində taleyi keşməkeşli olub. Birinci arvadı evlənəndən bir il sonra vəfat edib. İkinci həyat yoldaşı ilə də üç il yaşayıblar, o qadın da vəfat edib... Sonradan Həmidə xanımla evlənib. Həyatının sonuna qədər də Həmidə xanımla ömür sürüb. Həmidə xanım çox fədakar qadın olub. O, mülk sahibi idi, xan (Cavanşirlər) nəslindən olduğuna görə zadəgan silkini təmsil edirdi. Həm maddi, həm də mənəvi imkanlarını Cəlilə həsr eləyib, “Molla Nəsrəddin” jurnalının çap olunmasına dəstək olub. Özü ədəbiyaytla az məşğul olsa da, ədəbiyyatçıların himayəçisi kimi tarixdə qalıb. Mirzə Cəlilin əsərlərini rus dilinə tərcümə edib.

– Bəs Həmidə xanımın taleyi necə oldu? Bu barədə məlumatınız varmı?

– Bildiyimə görə 1955-cü ildə vəfat edib.

– O, Azərbaycanın ilk sahibkar qadını olub. Amma deyəsən, dünyasını dəyişəndə aclıq, səfalət içində idi...

– Mərhum akademik Əziz Mirəhmədovun faciə dolu bir xatirəsi yadıma düşdü. Həmidə xanım haqqında deyil. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin həyat yoldaşından bəhs edilirdi. Deyir, o qadın Sabirin heykəlinin yanındakı qəzet köşkünün yanına gəlirdi və Azərbaycan ziyalıları heç kimə hiss etdirmədən ona yardım edirdilər. O vaxt elmi işçilər, müəllimlər yaxşı maaş alırdılar və həmin ziyalıların çoxu akademiyanın işçiləri idilər.

1937-ci ildə artıq o qadına qorxudan heç kim yardım əli uzada bilmir və onu bir daha görən olmur. Harda ölüb, harda yaşamağa davam edib, kimə sığınıb, taleyi necə olub, harda dəfn olunub, bunu bilən yoxdur. Bu, çox dəhşətli, tükürpədici bir faktdır.

Həmidə xanıma gəlincə isə... Sözün düzü, onun güzəranın necə keçdiyi məsələsini ciddi araşdırmamışam. Amma bilirəm ki, Mirzə Cəlilə sağlığında aqressivlik göstərilsə də, sovet dövründə yazıçı kimi yüksək qiymətləndirilib və əsərləri dərsliklərə salınıb, haqqında kitablar, məqalələr yazılıb. Həmidə xanım, dediyim kimi, 1955-ci ildə vəfat edib, Fəxri Xiyabanda, Mirzə Cəlilin yanında dəfn olunub.

– Məti müəllim, bizdə memuar ədəbiyyatı yaranıbmı? Yazılan memuatlarda niyə insanlar tamamilə ideal bir səviyyədə göztərilir? Sanki bu adamın heç bir nöqsanı olmayıb.

– Mənə elə gəlir ki, bədii əsərin əvvəlcədən hansısa bir konsepsiya əsasında yazılması bəri başdan məğlubiyyətə düçar olması deməkdir. Ümumiyyətlə, hər hansı bir nəzəri sistem əsasında bədii əsər yazmaq həmin əsərin məğlubiyyətidir. Məhəmməd Səid Ordubadinin, Abdulla Şaiqin, Mirzə Cəlilin, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin memuarları var. Həmidə xanımın Mirzə Cəlil haqqında xatirələri çox qiymətlidir. Dilbər Axundzadənin “Müşfiqli günlərim” kitabı bir vaxtlar əl-əl gəzirdi.

Son dövrlərdə İsa Hüseynovun xatirələrini, Nizami Cəfərovun “Keçən günlərin dastanı” kitabını qeyd edə bilərəm. Demək istədiyim odur ki, memuar ədəbiyyatı var. Ancaq biz İsmayıl Şıxlını xatirələrində niyə Mehdi Hüseyni tənqid etmədiyinə görə necə ittiham eləyə bilərik?

– Məsələn, Dilbər xanım Müşfiqin haqqında xatirələri oxuyursan. Həyat yoldaşının başdan-ayağa müsbət tərəflərini yazıb. Sanki Müşfiqin bir şair kimi də, şəxsiyyət kimi də, ər kimi də heç bir mənfi cəhəti olayıb.

– Dilbər xanım Müşfiqi o cür xatırlayıb. Məsələni sən deyən formada araşdırmaqdan ötrü gərək təzədən Dilbər xanımı tapaq və soruşaq ki, 1937-ci ildə Müşfiq “Yenə o bağ olaydı...” şeirini doğrudanmı sənə, yoxsa dostu Ənvər Məmmədxanlının hələ məktəbli olan bacısı Arifə xanıma yazmışdı? Dilbər xanım da aça sandığı, tökə pambığı... Buna şansımız yoxdur.

– Doğrudan, Müşfiq o şeiri Arifə xanıma yazıb?

– Belə bir mülahizə akademik Rəfael Hüseynovun qeydlərinə əsasən irəli sürülmüşdü. Daha sonra saytların birində bunun ətrafında müəyyən epotaj yaratdılar . “Yenə o bağ olaydı...” Mikayıl Müşfiqin, mənim bildiyimə görə, son əsəridir və o əsərdə Müşfiq ölümün bir addımlığında olduğunu hiss edir. Onun bu tipdə başqa şeiri – “Həyat eşqi” də var: “İşıqlı dünyadan necə əl çəkim?”

Bu şeirlərdə dünyadan qoparılmaq və onun gözəlliklərinə vida etmək əhval-ruhiyyəsi, qorxusu açıq şəkildə görünür.

– Sizcə, “Mikayıl Müşfiq “Yenə o bağ olaydı...” şeirini Dilbər xanıma yazıb, yoxsa Arifə xanıma?

– Vallah, bunu bilmək mümkün deyil. Bu, ədəbiyyatın sirli və maraqlı tərəfidir. Məsələn, yaxından tanıdığım Zəlimxan Yaqub hərdən şeirlərində gözəlləri tərənnüm edirdi və mən bu qənaətdəyəm ki, son vaxtlar yazdığı sevgi şeirlərinin heç birini həyat yoldaşına ünvanlamamışdı...

– Məti müəllim, Mikayıl Müşfiqin faciəvi bir taleyi olub. Gənc yaşında güllələnib. Məzarı Xəzər dənizidir. Dünyadan nakam gedib. Bunlar aydındır. Bəs sizə elə gəlmirmi ki, onu çox şişirdirlər? Onun haqqında sadəcə, gənc və istedadlı bir şair kimi danışmaq olmazmı? Müşfiq Leninə də şeir yazıb, Stalinə də. Sosializm quruculuğunu necə lazımdır tərənnüm də edib. Yaradıcılığını saf-çürük eləyəndə isə məlum olur ki, 10-15 yaxşı şeir var.

– Çox olar... Heç şübhəsiz ki, Mikayıl Müşfiq böyük istedad sahibi idi. Amma biz bəzən adamlardan başqa obrazlar yaradırıq. Unuduruq ki, Mikayıl Müşfiq Hüseyn Caviddən fərqli olaraq sovet şairi idi, sovet ədəbiyyatının yaradıcılarından biri idi. Hüseyn Cavidlə Mikayıl Müşfiqi bir tərəziyə qoyanda hökmən tarazlıq əyilməlidir. Mikayıl Müşfiqi sovet şairi kimi qəbul etmək lazımdır. Bəzən unudurlar ki, Səməd Vurğun sovet ideologiyasının şairi olub və onu ittiham edirlər ki, “26-lar”a poema həsr edib. Səməd Vurğun bu ideologiyanın içində yetişmişdi. Mikayıl Müşfiq də sovet şairi idi və başdan-ayağa sovet ideologiyasının tərənnümçüsü, tərəfdarı idi. Bunu qəbul etmişdi və səmimi şəkildə etiraf edirdi.

Amma başqa bir ciddi sual qoya bilərik ki, Nəcəf bəy Vəzirov - Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciənin yaradıcısı nəyə görə sonradan “Təzə əsrin ibtidası”nı yazdı? Bir şəxsiyyət kimi niyə bu qədər dəyişməsinin səbəbi nə idi? Mikayıl Müşfiqinsə dəyişəcək bir şeyi yox idi. Gözünü sovet cəmiyyətində açmışdı və dünyanı sovet ideologiyasının boyadığı rəngdə görmüşdü.

– Ədəbiyyatşünaslıqda bu cür yanaşmalara da tez-tez rast gəlinir. Tutalım, Mikayıl Müşfiq “Yenə o bağ olaydı...” deyəndə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini nəzərdə tuturdu. Şeirə bu cür don geyindirməyi doğru hesab edirsinizmi?

– Yenə deyirəm, bunların hamısı insandan başqa obraz yaratmaq cəhdindən irəli gəlir. Bununla biz Müşfiqə ziyan vururuq. Bu cür yanaşma ilə Müşfiqi Müşfiq kimi qavramaq mümkün deyil. Onun “Yenə o bağ olaydı...” şeirində “məni də apara bilərlər” qorxusu, təlaşı var. Mən o şeiri ölüm qarşısında gözləri böyümüş bir gəncin həyəcanı kimi oxuyuram. Bu barədə məqaləm də var.

– Məti müəllim, sizi yüksək bədii-estetik dünyagörüşü və zövqlü bir ədəbiyyatşünas kimi tanıyırıq. Amma adamın inanmağı gəlmir ki, məsələn, bu zövq Bəxtiyar Vahabzadəni bir şair kimi qəbul eləsin, yüksək dəyərləndirsin...

– Məni təhrik edirsiniz... (Gülür). Bəxtiyar Vahabzadə müəllimim olub. Müəllim-tələbə kimi bizim münasibətimiz alınmayıb. Bunu bir xatirəmdə də yazmışdım. Görürsünüzmü, yazılan xatirələrin heç də hamısı xoş olmur. Buna görə də onun yaradıcılığı haqqında fikir deməkdən həmişə imtina edirəm. Bilirəm ki, nə desəm, subyektiv olacaq. Amma onu deyə bilərəm ki, Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan” poemasını “Gənclik” jurnalının redaktoru, böyük şairimiz Məmməd İsmayıl çap etmək qərarına gələndə texniki işlər mənim öhdəmə düşmüşdü. Bəxtiyar müəllimə zəng vurdum, şairin evində görüşdük, əlyazmasını redaksiyaya mən gətirdim. Bununla da ədəbiyyatımıza tarixi xidmət göstərmiş oldum.

– “Gülüstan” poeması necə əsərdir?

– Düzü, ictimai-siyasi dəyərini etiraf etməklə yanaşı “Gülüstan” poemasını böyük ədəbiyyat hadisəsi saymıram.

– Bir sual da mənim üçün maraqlıdır. Azərbaycanda dissident ədəbiyyatı olubmu?

– Mən birinci kursda oxuyanda Əbülfəz Elçibəy Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi idi. Birdən xəbər yayıldı ki, bizim bir müəllimimizi millətçilik üstündə həbs ediblər. Tanıyan-tanımayan gənclər ona böyük simpatiya bəsləyir və onu öz idealına çevirirdi. Çünki cəmiyyətdə dissident əhval-ruhiyyə yaranmışdı. Hələ 1970-ci illərin əvvəllərində – mən 7-ci sinifdə oxuyanda tarix müəllimim deyirdi ki, kitablarda kommunizm haqqında yazılanların hamısı yalandır. Biz bu tərbiyənin içindən çıxdıq.

O cəmiyyətdə faciəvi bir ictimai əxlaq hökm sürürdü. Böyükdən balacaya hamı “ikiləşmişdi”, beynində bir cür düşünürdün, iclasda isə tamam başqa şey danışırdın. İclasda danışan adam dediklərinə özü də inanmırdı... Bu isə insanlarda narazılıq hissini gücləndirirdi. Bütün bunlarla yanaşı təəssüf edirəm ki, bizdə Rusiyada olduğu qədər dissident əhvallı çamadanlar, sandıqlar açılmadı. Amma gürcülər ortaya Tengiz Abuladzenin filmlərini qoydular...

– Sizə elə gəlmirmi ki, Rusiyada müqayisədə yox, ümumiyyətlə, bizdə dissident ədəbiyyatı olmayıb.

– “Perestroyka” vaxtı söz azadlığı veriləndə “sandıqdan” çıxan ən maraqlı əsər Yusif Səmədoğlunun “Bayatı Şiraz” hekayəsi oldu... Bir şeyi də deyim. Həmin dönəmdə müəyyən miflər yaranmışdı. Məsələn, deyirdilər ki, Məzahir Daşqını filan sözünə görə həbs ediblər. Mən sonradan onun yazılarını tapdım və çap etdirməyə ciddi bir şey görmədim. Cəmiyyətdəki dissident əhval-ruhiyyə öz mifini yaradırdı. Mikayıl Azaflı da maraqlı el şairidir, amma onun sovet hökümətini yıxıb-sürüyən dissident əsəri yox idi.

– Söz düşmüşkən... Məzahir Daşqın, Alqayıt el şairi kimi təqdim olunur. Bizdə niyə el şairlərinə ironik bir yanaşma var? Halbuki Alqayıtın elə şeirləri var, oxuyub dəhşətə gəlməmək olmur...

– İnsanların el şairlərinə və ya xalq şairlərinə ironik yanaşması, kimi necə qəbul etməsi zövq məsələsidir. Mənə elə gəlir ki, hər kəs öz yerində olanda gözəl görünür. Tutalım, el məclislərində Alqayıtın nitqləri çox maraqla qarşılanırdı. Amma Alqayıtdan böyük şair obrazı yaradanda mənzərə dəyişir.

Hər kəsə öz yerinə görə qiymət verililməlidir: el şairinə el şairi kimi, xalq şairinə xalq şairi kimi, meyxanaçıya da meyxanaçı kimi... Məsələn, bir neçə gün əvvəl xəbər yayıldı ki, Namiq Məna AYB-nin Qubadlı bölgəsinə sədr təyin edilib. Sonradan AYB bu məlumatın səhv olması barədə rəsmi açıqlama da verdi.

Gördünüz, ədəbi ictimaiyyət bu xəbəri necə topla-tüfəng, satira, ironiya və sarkazmla qarşıladı. Çünki Namiq orada öz yerində olmazdı. Öz yerində olanda meyxana da çox gözəldir. Amma meyxanaçı gəlib AYB-nin bölgə sədri olacağı təqdirdə, əlbəttə, bu fakt ən yaxşı halda ironiya ilə qarşılaşacaqdı...

– Məti müəllim, uzun müddətdir Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində dərs deyirsiniz. Amma başqa fakültələrin müəllimləri var ki, bəzən mühazirələrində ədəbiyyata nifrət etdiklərini deyirlər. Sizcə, hansı düşüncə adamı ədəbiyyata nifrət edə bilər?

–İnsanlar bəzən öz tənbəllik və mədəniyyətsizliklərinə qeyri-mədəni şəkildə bəraət qazandırılar. Mən inanmıram ki, ədəbiyyata nifrət edən adam Dostoyevskini, Füzulini oxumuş olsun və bunlardan onun qanında nəsə olsun. Hüqonu, Mirzə Cəlili oxuyan adam ədəbiyyata niyə nifrət etməlidir ki? Bir az sərt alınacaq: ədəbiyyata nifrət edən adamın yeri universitet olmamalıdır...

– Tutaq ki, bir adam Seyid Əzim Şirvaninin həcvlərini oxuyub ədəbiyyata nifrət eləyə bilməzmi?

– Gərək o adama əvvəlcə Seyid Əzimin qəzəllərini və müxəmməslərini oxumağı məsləhət görək. Şərq mədəniyyəti çox mürəkkəb hadisədir. İndi zövqümüz, dünyagörüşümüz, ədəbiyyata, cəmiyyətə, həyata münasibətimiz dəyişib. XIX əsrdə Seyid Əzim nə qədər müasirliyi qəbul etsə, rus məktəbində müəllim işləsə də, bütün varlığı ilə Şərq şairi idi. Şərq ədəbiyyatının isə bizim menatlitetə, düşüncə tərzinə uyğun gələn və gəlməyən cəhətləri var.

Seyid Əzimin müasirləri – Həsən bəy Zərdabi, “Əkinçi” qəzetinin digər yaradıcıları, açıqfikirli ziyalılar həcvə qarşı idilər. Həcvçilik ədəbiyyatın bir xəstəliyi idi və bu xəstəliyin içində Seyid Əzim Şirvani də vardı. Seyid Əzim özü də hiss edirdi ki, bədii sözə yenilik gətirmək lazımdır. Amma sözə özünün arzu etdiyi yeniliyi gətirməyə onun gücü çatmadı...

– Belə bir fikir də var ki, Seyid Əzim məmurlardan pul alıb onunla arası olmayan başqa bir məmuru hədəf seçirdi.

– Mən o xırdalıqları dəqiq bilmirəm. Bunu təsdiqləmək üçün gərək əlimizdə sənəd olsun. Onun Şirvan bəyləri haqqında həcvləri var və hiss olunur ki, ixtiyar və pul sahiblərindən həm özünün şəxsi təmənnaları olub, həm də cəmiyyətin maraqları üçün onlardan daha böyük xidmətlər gözləyib. Seyid Əzim öz dövrünün adamı olub və bir şeyi dəqiq deyə bilərəm ki, onun Azərbyacan ədəbiyyatı tarixindəki rolunu və yerini bu cür məsələlər müəyyənləşdirmir. O, heç şübhəsiz ki, bir şair kimi divan ədəbiyyatının böyük nümayəndəsidir...