“Rusiya Osmanlıdan qat-qat mədəni idi…” – Qalmaqallı müsahibə

“Bizdə mədəni şəhər həyatı olmayıb. Kiçik kəndlərdə və obalarda yaşamışıq. Kənd və oba şəraitində asqıranda 1-2 saat işə gecikmənin heç bir zərəri olmazdı. Mirzə Cəlilin rəhbərlik etdiyi o dövr ziyalı hərəkatının bir məqsədi də inanc bilgiləri ilə deyil, dünyəvi bilgilərin işığında düşünməyi başaran bir xalq təsis etmək idi”.

Şair Güntay Gəncalp belə düşünür.

Onun Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edirik.

- Ölümündən az qala bir əsr keçir, amma yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə ətrafında gedən müzakirələr bitmək bilmir.

- Mirzə Cəlil bizim və bütün Yaxın Şərq tarixinin bənzəri olmayan şəxsiyyətidir. Çünki Mirzə sadəcə düşünən bir kişi deyildi, düşünənləri də öz ətrafına toplaya bilən qələm sahibi, böyük jurnalist və ziyalıydı. Zamanında çağın eşiyində qalan beyinlər ona qarşı çıxırdı. İndiki dövrdə keçmişin qaranlıqlarını müqəddəsləşdirərək çağımızda yaşamaq istəməyən və gələcəyimizi keçmişimiz kimi qaranlığa gömməyə çalışanlar qarşılarında Mirzə Cəlil şəxsiyyətini görürlər.

Mirzə Cəlil öz qaranlıq dünyasında nöqsanlarıyla qürur duyan kütləyə yeni bir həyat şəkli və gələcək açıqlayıb təsvir edirdi. Bunun üçün öncə ağıl, elm və düşüncə düşməni olan ənənələri, dini mərasimləri, cəhaləti və xurafatı ifşa edirdi.

Çünki öz çirkinliyini gözəl görməyə adət etmiş bir toplum gözəlliyin nə olduğunu anlaya bilməzdi. Buna görə hər şeydən əvvəl bu çirkinliklər təsvir edilməliydi. Mirzənin Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra xalqın qədim cəhalətindən pul-para qazanmaq istəyən bir sinif yenidən peyda oldu. Onun ifşa etdiyi qaranlıqları və çirkinlikləri gözəllik olaraq göstərməyə başladılar. Çünki həm öz beyinlərindəki üfüqlər qaranlıqdır, həm də bu qaranlıq onlar üçün gəlir qaynağıdır.

Bir halda ki bütün xalqlarda oyanış və aydınlanma prosesini başladan şəxsiyyətlər hər zaman müqəddəsləşdirilib, onda niyə belə davrandıqlarının səbəblərini görmürlər?

- Sovet İttifaqı demişkən, Mirzə Cəlil Sovet rejimin “repressiya qılıncı”nın başları kəsməyə başladığı bir vaxtda vəfat etdi. Sizcə, repressiyanın ən qızğın dövründə yaşasaydı, Mirzə Cəlili nə gözləyirdi?

- Öldürərdilər. Çar Rusiyası daha mədəni dövlət idi. Çünki Çar Rusiyasının hədəfi avropalaşamaq idi. 18-ci əsrdən etibarən Rusiyada modernləşmə başlamışdı. Avropanın böyük ziyalısı olan Volterlə rus çariçası Yekaterina məktublaşır və Qərbdəki mədəni inkişafla yaxından maraqlanırdı. Onun zamanında yeni imkanlar ortaya çıxdı. Tərcümə mərkəzləri təsis edilərək Qərb mədəniyyətindən bəhs edən kitablar rus dilinə tərcümə edildi. Buna görə çariçanın şəxsiyyəti Puşkin kimi böyük yazarlar tərəfindən təqdir edilib. Rusiya mədəni bir imperiya idi. Osmanlı və Qacardan daha mədəniydi.

Necə ki “Gülistani-irəm” kitabının yazarı Abasqulu ağa Bakıxanov bu əsərində Osmanlı-Qacar əsarətində qalmaqdansa, Çar Rusiyasının tərkibində mədəniləşməyi daha üstün görürdü.

Cəfər Cabbarlı Axundov haqda doğru olaraq yazmışdı ki, “Rusiyanın bizi şəriət hüququ mühitindən qoparması bir səadət idi və bunun nəticəsi olaraq Axundov yetişdi”. Həmçinin digərləri də…

Ancaq bütün bu mədəni irəliləyiş sovet zamanında dayandırıldı. Mirzə Cəlil böyük Rusiya imperiyası içində meydana çıxan mədəniləşmə və keçmişlə hesablaşma prosesinin yetirməsidir. Mirzə Cəlil bizim tariximizin yetirməsi deyil. Yetişdirsəydi, məntiqlə İranda da yetişməliydi. Rus hüquq sistemi olmasaydı, bizim tariximiz onu boğardı. Necə ki nə Osmanlıda, nə də Qacarda elə bir şəxsiyyət yetişdi.

Sovetizm mədəniyyət düşmənliyi üzərinə qurulmuşdu. Yəni Mirzə Cəlili həm bizim tarixi-mədəni mirasımız məhv edərdi, həm də sovetizm. Çünki ikisinin də ortaq düşməni maarifçilik və mədəniyyət idi.

- Mirzə Cəlilin gürcü yazıçı Yekaterina Qabaşvilidən plagiatlıq etdiyi iddiası da ortaya çıxdı. Bu məsələ ətrafında kifayət qədər müzakirə getdi, bu iddianı təsdiq edənlər də oldu, buna etiraz edənlər də. Bu haqda sizing fikriniz nədir?

- Çox gözəl sualdır. Türk tarixində orijinal ədəbi bir cərəyan və yaradıcılıq olmayıb. Qaraxanlılar zamanında cüzi olub, amma bu, sonradan davam etmədi. Buna görə də türk ədəbiyyatşünaslığında intihal (plagiat), iqtibas və təqlid çox güclü olub. Ancaq bunun klassik və modern çağdakı fərqləri üzərinə söhbət etmək olar.

- Buyurun…

- Keçmiş dövrlərdə ədəbiyyatın ölçüsü şeir idi. Çünki şeirin xaricində başqa ədəbiyyat janrı, növü yox idi. Şeir həyatın bütün sahələrini əhatə edirdi. Nağıllar belə şeirlə deyilirdi. Şeirin də ölçüsü əruz idi.

Əruz ərəb yox, hind şeir ölçüsüdür. Bunu 9-cu əsrdə ərəblər Hindistandan götürüblər. Farslar və türklər də Hindistandan alınan bu şeir və musiqi ölçüsünü öz dillərinə uyğunlaşdırdılar. Bu haqda 10-cu əsrdə yaşayıb yazan böyük alim Əbureyhan Biruni geniş məlumat verib.

Əruzun Hindistanda kimlərdən alındığının adlarını da “Hind tarixi” kitabında bir-bir yazıb. Ərəb, fars və türk əruzları tamam fərqlidir. Mən fars-türk əruzu haqda qısa müqayisə verim. Əruzda hərflərin riyazi ölçüsü var. Türk dilində hər hərfin riyazi ölçüsü 1 ədədidir. Ancaq fars dilində “a, u, i” hərflərinin riyazi ölçüsü 1 ədədi deyil, 2 ədədidir.

Qaraxanlı zamanı dilin riyazi ölçüsünə görə “Qutatqu bilik” əsəri əruz vəznində yazıldı. Bu, türk şeirinin əruz ölçüsüdür. “Əruz” sözünün mənası da ölçülər deməkdir. Ancaq Qaraxanlı dönəmindən sonra türk əruzu davam etmədi.

- Niyə?

- Çünki fars əruzu türk dilini sıxışdırdı. İndi bu səbəbdən ana dili türkcə olan adamlar Füzulini, Nəsimini düzgün oxuya bilmirlər. Çünki onlar fars əruz sistemiylə yazıblar. Qaraxanlılardan sonra dilimizdə yazılan hər bir əsər fars zehniyyətinin, fars estetikasının təzyiqi altında olub. Bu təzyiqə qarşı mübarizə aparan olmayıb. Artıq beyinlər bu təzyiqə adət etmişdi...

Bu təzyiq dilimizin qrammatikasını İranda, Qafqazda, Anadoluda və Türküstanda tamam farslaşdırmışdı. Diqqət etsəniz, 100 il öncə yazılmış yazıları belə nə Türkiyədə, nə də Azərbaycanda kimsə anlaya bilmir.

“Molla Nəsrəddin”çilər türk dilini farscanın qrammatik əsarətindən qismən azad etdilər. Mirzə Cəlil bu mənada istisna idi. Xalqın məişət dilində yazırdı. Lakin klassik dövr qapandıqdan sonra da farscadan iqtibas və təqlid dövrü bitmədi. Hələ də davam edir. İndi təkcə farscadan təsirlənmə deyil, kim hansı dili bilirsə, oradan alıntılar edir. Bu bir gerçəklikdir. Hüseyn Cavidin “Siyavuş”, “Xəyyam”, “Şeyx Sənan” kimi əsərləri farscadan iqtibas və bəzi yerlərdə də “Şahnamə”dən və Xəyyamdan tərcümələrdir.

Bu izahatdan yola çıxaraq onu demək istəyirəm ki, türk ədəbiyyatı son 1000 ildə farscadan təqlid edir.

Osmanlıda bir çox şahnamələr yazılıb. Keçmiş dövrlərdə plagiat çox olub. Bizim toplumun orijinal ədəbiyyat yaratma təcrübəsi olmadığı üçün indi də plagiatçılıq olacaq. Hətta “Molla Nəsrəddin” jurnalında xanların, mollaların, tacirlərin oğlanbazlıq məclislərini də farsca şeirlərlə bəzəyiblər. Çünki bizim gerçək tariximiz o idi.

Orijinal ədəbi cərəyan yaratmaq üçün fonetik əlifbası olan dil lazım idi ki, bu da yox idi. Ərəb əlifbası dilimizin düşmənidir. Biruni yazır ki, ərəb əlifbası ağlın, elmin və düşüncənin də düşmənidir.

- Bəs Mirzə Cəlilin xürafata, cahilliyə qarşı etirazını İslam dininə etiraz kimi başa düşmək olarmı, onu nihilizmə yuvarlayan amil din idimi?

- Bütün dinlər toplumun inkişaf dinamikasına qarşıdır. Çünki inkişaf və elm sual verməklə ortaya çıxar. Dinlərdə sual vermək qadağandır. Məsələn, “Quran”da “Allah istəsəydi kölgələrinizi uzadıb qısaltmazdı” kimi ayə var. Kölgənin uzanıb qısalmasıyla Allahın nə əlaqəsi var?

Bunun elmi səbəbi var və elm bunu açıqlayıb. Mirzə Cəlil və o dövr ziyalıları bu zehniyyəti tənqid edirdi. İnsanlara ağıllarını istifadə etməyi tövsiyyə edirdilər.

Mirzə Cəlil Qərb intelektuallarının yolunu gedirdi. Avropada ziyalılar açıq formada bildirdilər ki, öz işimizi özümüz görmürük, Allaha buraxırıq. Allah da bu işləri həll etmir. O zaman Allaha ehtiyac olmadan bir də öz ağlımızı işə salıb problemləri həll etməyi təcrübə edək deyə, ortaya çıxdılar. Qərbin inkişafının səbəbi bu oldu.

Qərb də Şərqdə olduğu kimi, tarix ağıldan məhrum olan inanc və din yatağıydı. Renesansdan etibarən Qərb tarix, ağıl və elm yatağına döndü. Qərb bu səbəbdən qurtuldu. Mirzə Cəlil bu yolu Şərqdə həyata leçirmək istəyirdi. Böyük ölçüdə o bunu bacardı. Bizim mədəni keçmişimiz və sosial həyata tənqidi yanaşmağımızın tarixi Mirzə Cəllillə başlayır.

Onun nihilizmə yuvarlanması məsələsinə gəlmədən öncə nihilizmin nə olduğunu baxmaq lazımdır. Nihilizm “heçlik” demək deyil. Var olan dəyərlərin və həyat ölçülərinin heçlik olduğu mənasındadır. Var olan dəyərlərimizdə nə hüquq, nə fərd, nə qadın, nə uşaq, nə də yaşlı haqları vardı.

- Bunlar heçlik deyil, nədir?

- Nihilizm heçlik deyil, heçliyi sezmək və onu ortadan qaldırma metodudur. Bu baxımdan hər bir ziyalı nihilistdir. Nihilist olmasa, o zaman var olanlarla razılaşmalıdır. Var olanlarla razılaşılan kişi sənət adamı və ziyalı ola bilməz.

Məsələn, Mirzə Cəlilin dərgisində iki həyat tərzini qarşılaşdıran rəngli bir tablo var. Bir tərəfdə modern rus ordusu təmiz geyimləri ilə öndə bir mütəxəssisin müəllimliyi ilə təlim görürlər, digər tərəfdə də bizim xalqın nümayəndələri var. Hər kəsin əlində bir qılınc və öndə kirli geyimdə bir molla baş yardırır. Bu, heçlik deyil, nədir? Mirzə bu qüsurları ifşa edirdi.

Onu da deyim ki, böyük mədəniyyətlər nihilistlər tərəfindən yaradılıb.

- Bir neçə il əvvəl isə Mirzə Cəlilin mason olması haqda iddia gündəmə gəlmişdi. Daha doğrusu, bu haqda söhbətlər dolaşırdı. Hətta “Ölülər”in Kefli İsgəndərinin də bir mason obrazı olduğunu deyirdilər.

- Masonluq pis bir şey deyil. Masonluğa bizim xalq dini meyarlarla baxır. Yəni, sanki masonlar gəlib bizim dinimizi əlimizdən alacaqlarmış kimi! Bildiyim qədər masonların belə elə bir fikirləri yoxdur. Öz millətinin çirkin həyat tərzini görüb ifşa edənlərə hər zaman bir damğa yapışdırıblar.

O zaman heç bir dəyişiklik və yenilik olmadan çirkin ənənələrin içində yaşamağa məhkum edilməliyik? Tarix göstərib ki, dəyişiklik və özünüdərk arasında dialektik əlaqə və tarazlığı quran millətlər inkişaf etməyi bacarırlar. Heç bir dəyişikliyi yaxın buraxmayanlar öz kirli mədəniyyətləri içində batıb qalıblar.

Necə ki, Mirzə Ələkbər Sabirin bir şeirində deyilirdi ki, “Şəhri-məlumunuzun vəzi-qərarı necədir?— Həmdullah, Necə görmüşdüsə Nuh öyləcədir”. Yəni “Molla Nəsrəddinçi”lərin ortaya qoyduğu dünyagörüşə görə, Nuh peyğəmbərdən bəri heç bir dəyişiklik yoxdur.

O zaman bu bataqlıqda necə yaşamaq olardı? Bu durğunluğu ifşa edənlərə indi də masonçuluq damğası yapşdırırlar. Sanki masonlar bizdən daha ağılsız olublar.

- “Molla Nəsrəddin” dünyagörüşü dediniz, bunu necə başa düşək?

- Nöqsanları ilə öyünən bir xalq kütləsi vardı. Ədəbiyyatı, məktəbi, kitabı, əlifbası olmayan, ancaq molla-feodal sinfinin əmrləri ilə hər növ fədakarlığa hazır olan bir kütlə... Mirzənin və yoldaşlarının məqsədi bu dövrün tələblərinə uyğun olmayan kütləni yeniləmək idi. Bunun üçün o kütləyə bir əlifba lazım idi. Ərəb əlifbasının niyə məsxərə və türk dilinə uyğun olmadığını komik yazılarla bəyan edirdi. Məsələn, ərəb əlifbasında “öldü” və “oldu” eyni cür yazılır və böyük yanlış anlaşmalara yol aça bilər. Əlifba məsələsini bu qədər dərindən dərk etmək dahilik tələb edirdi.

Bir çox sosioloqlar Qərb mədəniyyətinin inkişafını fonetik əlifbanın kəşfinə bağlayırlar. Bu zərurərti, yəni dilimizə uyğun fonetik əlifba ehtiyacını Axundovdan Mirzə Cəlilə qədər bir çox ziyalılar dilə gətirib. Bunlar Mirzə Cəlil dünyagörüşünün önəmli elemenlərindəndir. Ən önəmlisi isə Mirzə Cəlil hüquq və əxlaq arasındakı fərqi cəmiyyətə başa salmağa çalışırdı.

Əxlaq hər cəmiyyətdə mədəniyyətə görə müəyyən edilir. Geridə qalmış cəmiyyətlərdə mədəniyyətin bəlli etdiyi əxlaq ölçüləri həm də hüquq olaraq anlaşılır. Hələ də müsəlman ölkələrinin əksəriyyətində hüquq və əxlaq qarasında fərq qoyulmur. Hüquq yeni sosial inkişafın, şəhərləşmənin və mədəni həyatın doğurduğu hadisə idi. Avropa bunu əldə etmişdi və Mirzə Cəlil də öz xalqını əxlaqi toplum olmaqdan çıxıb hüquqi toplum olmağa çağırırdı. Çünki o əxlaq ölçələri də geriçi, dinçi, ibtidai idi. Ancaq hüquq konsepti yeni mədəniyyətin hədiyyəsi idi.

- Məsələni bir qədər aça bilərdinizmi?

- Məsələn, hüquq bir işçi üçün zamanı bəlli edir və deyir ki, saat 8-də işdə olmalıdır. Vaxtında işdə olmasa, çıxarılmalıdır. Buna hüquq deyirlər. İndi bizim mədəniyyətimizdə evdən çıxarkən adam asqırsa, “səbir gəldi” deyə 1-2 saat gözləməlidir. Ya da yaşıl işıqda adam asqırırsa, “səbir gəldi” deyə yaşıl işığı keçməyib yaşıl söndükdən sonra qırmızını keçməlidir. Nə qədər gülüncdür...

Buna görə də “Molla Nəsrəddin” jurnalında bu kimi cəfəng kəndli və köçəri tayfa kültürü məsxərəyə qoyulurdu. Elə bu səbir mövzusuyla bağlı Mirzə Ələkbər Sabirin bir şeiri də həmin jurnalda çap edilmişdi.

- Bunun səbəbi nə idi?

- Çünki bizdə mədəni şəhər həyatı olmayıb. Kiçik kəndlərdə və obalarda yaşamışıq. Kənd və oba şərtlərində asqıranda 1-2 saat işə gecikmənin heç bir zərəri olmazdı. Mirzə Cəlilin rəhbərlik etdiyi o dövr ziyalı hərəkatının bir məqsədi də inanc bilgiləri ilə deyil, dünyəvi bilgilərin işığında düşünməyi başaran bir xalq təsis etmək idi.

Bunun üçün o dövrün ziyalıları milli elita təşkil etməyə çalışırdılar. Son 1000 illik tariximizdə bizim milli elitamız olmayıb. Yəni milli dildə şəxsiyyət və bilgi qazanaraq dövlətini bu niyyətə xidmət edən təşkilata çevirən elitamız olmayıb. Ona görə də fars elitası bizim milli kimliyimizi və dilimizi həzm edib. Mirzə Cəlilin və dostlarının ən böyük missiyaları bu tarixi problemi həll etmək idi.