“Sus! Yoxsa, indicə leşin ortada qalar!”

Teleqraf.com görkəmli mütəfəkkir, ictimai-siyasi xadim Əhməd bəy Ağaoğlunun Azərbaycanın ötən əsrin əvvəllərindəki mühiti ilə bağlı maraqlı bir məqaləsini təqdim edir:

***

TÜRKCƏNİN SƏRF VƏ NƏHVİ YOXDUR

Muallim Cövdətin ölümü münasibətilə

Son günlərdə qəzet xəbərləri arasında gözüm bir neçə sətirlik həzin və kədərli bir xəbərə ilişdi. Bu xəbərdə müəllim Cövdətin vəfat etdiyi bildirilirdi. Öz-özümə: “Əgər o Cövdətdirsə, qəzetlər mütləq bəhs edərlər”, – dedim. Çünki mərhum pedaqogika dünyamızda çox yüksək bir sima idi, vaxtilə Darülmüəllimin müəllimi olmuş, bir çox tələbə yetişdirmiş, son zamanlarını da bir tərəfdən Türk Tarixi Tədqiq Cəmiyyətinə, digər tərəfdən də Osmanlı arxivində tədqiqata sərf etmişdi.

Mərhum naxoş olmaqla bərabər boğucu sıxıntılar içində qıvranmaq məcburiyyətində olduğu halda bir dəqiqə də bədbinliyə düşməmiş, daim qüvvətli bir imanla çalışmış, düzgün həyatı və təmiz xarakteri ilə məsləkdaşları arasında seçilmişdi. Otuz il ərzində topladığı nadir sənədləri və qiymətli kitabxanasını İstanbul bələdiyyəsinə hədiyyə etmişdi. Belə birinin vəfatı, əlbəttə ki, cəmiyyətin nəzərini çəkməlidir deyə zənn edirdim!
Fəqət, təəssüf ki, təqribən 10 gün keçdiyi halda adı da anılmadı. Təəssüf, çox təəssüf! Bu kimi təvazökar, çalışqan şəxslərin qiymətini bilək, heç olmasa, öldükdən sonra adını yad edək. Yoxsa bir gün gələr, kimsədə çalışmaq həvəsi də qalmaz!

Burada mərhumun həyatındakı İstanbulda bilinməyən bir səhifəni anlatmaq istəyirəm. Bu səhifə mərhumun Azərbaycan türklərinin oyanış tarixində oynadığı rola dairdir.

Bundan düz 30 il əvvəldi. Yəni Türkiyədə hələ Əbdülhəmid rejimi bütün əzəməti ilə hökm sürməkdə idi. Rusiyada isə Çarlıq üsul-idarəsi xaricdən yaponların zərbələri, daxildən də inqilabçıların ixtilalları ilə zədələnib sarsılmaqda idi. Mən və Hüseynzadə Əli bu vəziyyətdən istifadə edərək o zamanadək türklərə türkcə qəzet, məcmuə çıxarmağı, türkcə dərs verən məktəb qurmağı şiddətlə rədd edən rus hökumətindən gündəlik qəzet nəşr etmək və məktəblər təsis etmək icazəsi qopardıq.

Qəzetləri təsis etdik. Məktəbə gəldikdə isə, əvvəla müəllim lazımdı. Məmləkətdə türkcə tədris edəcək müəllimlər yoxdu. Hər şeydən əvvəl bir darülmuallimin açmaq lazım gəlirdi. Zənginlərimizi asanlıqla yola gətirdik. Pul hazırdı. Məktəbi qurmaq üçün də İstanbula birisini, bu işi bacaracaq bir müəllim cəlb etmək üçün göndərdik.

Onun bu gəlişilə həyatımın ən əziz və ixtiyarlıq çağımda mənə təsəlli və zövq verəcək bir xatirəmlə bağlıdır. Bu xatirə həyatda insan üçün ən zövqlü və ən qiymətli şeyin idealın həyata keçmiş olduğudur. Bunu görəndə insanda şübhə yeri qalmır. Qalan hər şey – zəngin sərvət, vəzifə, qüdrət, yoxsulluq, ehtiyac, iztirab, hər şey həyatda iz qoymayan bir heçdən ibarətdir.

Əbədi qalan və daim insana yaşatma zövqünü verən yeganə şey idealın həyata keçməsidir. İndi gözlərimi yumur, mərhum Cövdətin Bakıya gəlişi zamanında – İstanbulda və ya Bakıda olsun – türk icmaları ilə bugünkü icmalar arasında bir müqayisə aparır, əmələ gəlmiş dəyişikliklərin hövsələyə sığmayacaq qədər geniş və dərin olduğunu görürəm.
Avropadan başımız ideallarla dolu gəlmişdik. Türkün şüurlanması, özünü tapması, dilinin açılması, türk qadınının mənəvi varlığı, türk ailəsinin daha ali əsaslar üzərində qurulması, türk zehniyyətinin dəyişməsi, haqq-hüquq haqqında başqa düsturlara doğru yürüməsi və ilaxır, ilaxır! Fəqət nə rejim, nə də bu rejimlər altında boğulmuş camaat bu ideallara asanlıqla yanaşmayacaqdı. Misal göstərmək üçün sizə mərhum Cövdətin fəaliyyətə başlaması əsnasında baş verən və bu gün hər kəsi heyrətləndirəcək, lakin o zaman çox təbii olan hadisədən bəhs edəcəyəm.

Min bir oxşamaqla, min bir yalvarmaqla, min bir öyüd və nəsihətlə ram etməyə çalışdığımız, oxumaq, yazmaq bilməyən zənginləri, nəhayət, bir türk darülmualliminin qurulması üçün pul verməyə razı saldıq.
Cövdət bu darülmualliminin proqramını hazırladı.

Əyan və əşrəfdən ibarət bir məclis quruldu. Bakının baş axundu Hacı Mirzə Əbu Turab da orada idi. 70 yaşlı bu ixtiyar Bakının ən öndə gələni, ən nüfuzlu axundu idi. Özünə inanmış elə müridləri vardı ki, bir işarəsi ilə tərəddüdsüz adam öldürərdilər və bu hərəkətləri ilə cənnətin tam ortasında ən gözəl bir köşklə ən nəfis huri və qılmanlara sahib olacaqlarına dərindən inanırdılar.

Buna görə də axunda qarşı söz söylənməz, hər nə desə, “bəli, cənab ağa, buyruğunuzdur” deyilərdi.

Cövdət proqramı oxumağa başladı. Dərslər, dərslərin saatları bir-bir zikr edildi: hesab, tarix, coğrafiya, kimya, fizika...
Axund yatırdı, nəhayət, Cövdət oxudu: Türk səhv və nəhvi! (Türk dilinin qrammatikası – D.Ə)
Axund gözlərini açdı və üzərindəki əbanı geri ataraq:
– Nəmənə?
– Türk səhv və nəhvi!
– Xeyr! Belə bir şey yoxdur. Ərəbcədən başqa heç bir dilin sərf və nəhvi yoxdur. Türkcə nəmənədir ki, sərf və nəhvi olsun? Xeyr!
Zavallı Cövdət qələm əlində dayandı və ətrafa baxdı. Hər kəs başını aşağı salmış, kimsədə nəfəs almaq qüdrəti qalmamışdı. Axundun müridləri isə qəzəbli-qəzəbli ətrafa baxırdılar. Bir neçə dəqiqə bu öldürücü sükut içində keçdi. Nəhayət, mən dözə bilmədim və büzülə-büzülə, kiçilə-kiçilə (Ah bu büzülmələr, bu küçülmələr!): “Cənab Axund! Hər dilin özünə görə bir sərf və nəhvi vardır”, – dedim və misal kimi öz adımı götürərək, – Əhməd, Əhməddən, Əhmədə...”, – deyə tərif etməyə başladım.
Axund qəzəbləndi:
– Sus! Cahil! Ərəbcədən başqa heç bir dilin sərf və nəhvi olmaz!
Müridlər gözlərini mənə doğru dikmişdilər. Fəqət mən dözə bilmədim:
– Cənab Axund, məsələn, rus dilinin sərf və nəhvi vardır. Rus məktəblərində tədris edilir.
Axund tamam hirsləndi və bir söyüş də söydü:
– Demək, sən bizi rus etmək istəyirsən! Kafir!”
Heyrət içində qaldım. Milli məktəblərin təsisi üçün milli bir darülmuallimin açmaq, İstanbuldan bunun üçün adamlar gətirtmək rus etmək üçün imiş!
Cavab vermək istədim. Fəqət müridlərdən biri ayağa qalxaraq belindəki tapançaya əl uzatdı və mənə xitabən: “Sus! Yoxsa, indicə leşin ortada qalar!” – deyə bağırdı.
Ətrafdan da mənə göz ağartdılar, susdum.
Cövdət proqramdan türkcə sərf və nəhvi çıxartdı və bu şəkildə 30 il əvvəl Bakıda türk dilinin sərf və nəhvi olmadığına qərar verildi!

Təbii ki, bu qərar uzun müddət yürümədi. Məktəb açıldı, Cövdət türkcə sərf və nəhv dərslərini də müntəzəm verdirdi.

Mərhumun qurduğu “Füyuzat” adlı darülmuallimini özündən sonra Hüseynzadə Əli davam etdirdi və bu məktəb Azərbaycan türklərinin oyanışında ən təsirli amil oldu. Onun yetişdirdiyi tələbələr sayəsindədir ki, azərbaycanca istanbulcaya yaxınlaşa-yaxınlaşa bu gün iki ləhcə arasında heç bir fərq qalmamış kimidir!

“Cümhuriyyət” qəzeti
22 dekabr, 1935
Dilimizə uyğunlaşdırdı: Dilqəm Əhməd