Xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququ və Güney Azərbaycan

Hüseyn Türkelli

TANIM

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun əsas tərifi heç bir məcburiyyət və kənar müdaxilə olmadan özünü idarəetmə və öz xalqı tərəfindən siyasi birliyin idarə edilməsidir. Kollektiv hüquq kimi öz müqəddəratını təyin etmə hüququ, xalqa öz siyasi mənsubiyətini və statusunu müəyyənləşdirməyə, siyasi statusunu yerinə yetirməyə və mədəni, etnik quruluşunu, dil, tarixi və ya coğrafi kimliyini və sosial, iqtisadi və mədəni inkişafını kənar müdaxilə olmadan qoruyub saxlamağa imkan verən İnsan Hüquqlarının əsas prinsipidir.

HÜQUQİ HAKİMİYYƏT

- Xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququ əsasən 1940-cı illərin müstəmləkə prosesi, müstəmləkə ölkələrinin və xalqlarının müstəqillik bəyannaməsi və 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin elan edilməsi ilə bağlıdır.

- BMT Nizamnaməsinin Ön sözü və 1-ci maddəsi üzv dövlətləri xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüquqlarına hörmət etməyə məcbur edir.

-Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (ICCPR) və Sosial, İqtisadi və Mədəni Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Pakt (ICSECR) vasitəsilə Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ bütün digər əsas insan hüquqlarının həyata keçirilməsi üçün vacib şərtdir:

“Bütün insanların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ var; buna görə də siyasi vəziyyətlərini müəyyənləşdirmək və iqtisadi, sosial və mədəni inkişaflarını sərbəst şəkildə davam etdirməkdə azaddırlar. “

-1993-cü ildə Vyanada keçirilən BMT-nin Dünyanın İnsan Hüquqları Konfransı, öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun beynəlxalq insan hüquqlarının vacib prinsipi olduğunu qəbul edərək bütün dövlətlər tərəfindən yekdilliklə qəbul edilmiş son Bəyannaməsində bildirir:

“Bütün xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ var. Bu hüquq sayəsində xalqlar öz siyasi statuslarını sərbəst müəyyənləşdirirlər və iqtisadi, sosial və mədəni inkişaflarını təmin edirlər. … Ümumdünya İnsan Hüquqları Konfransı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinə uyğun olaraq bildiri ki, xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüquqlarını və öz müqəddəratlarını təyin etmə hüquqlarını həyata keçirmək hüququna malikdir. Ümumdünya İnsan Hüquqları Konfransı, öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun pozulmasını insan hüquqlarının pozulması kimi görür və bu hüququn səmərəli şəkildə həyata keçirilməsinin vacibliyini vurğulayır. “

JUS COGENS & ERGA OMNES-in HÜQUQİ PRİNSİPLƏRİ

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ JUS COGENS və beynəlxalq hüquqda prioritet ilkəsidir və hər zaman və istənilən şəraitdə riayət edilməlidir. Bu hüquq rədd edilməz və daimi bir normadır. Öz müqəddəratını təyin etmək hüququ sülhün qorunmasının əsas qaydalarından biridir. Buna görə Jus cogens norması olaraq, Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ, dövlətlər arasındakı bütün razılaşmalardan üstün tutulmalıdır.

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ERGA OMNES statusuna da çatmışdır ki, bu ilkə “hamıya aid” deməkdir və bütövlükdə beynəlxalq birliyə borclu olan bütün dövlətinlərin məcburi vəzifəsidir və hər zaman və hər vəziyyətdə hörmət edilməlidir. Bu prinsipə görə, beynəlxalq hüququn daimi norması olaraq, Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ, üzv dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipi də daxil olmaqla digər prinsiplərdən üstün sayılır.

DÖVLƏT HÜQUQU və XALQ HÜQUQU

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun təfsirində ən azı iki baxış mövcuddur:

A) Statist -dövlətçi baxış; bu yanaşma heç bir xarici məcburiyyət olmadan dövlətin və ya hökumətin statusuna qərar vermək hüququna sahib olduğunu iddia edir. Üzv dövlət artıq rezident dövlət olduğundan bu baxış möhkəm görünür. Bu yanaşma tərəfdarlarınadan soruşmaq olar: Öz siyasi statusunu artıq təyin etmiş rezident bir dövlət başqa nəyi təin edəcək?

B) Xalqçı baxış; göstərir ki, Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ dövlətlərin deyil, xalqların təməl hüququdur. Bu yanaşma beynəlxalq hüququn qorunmasına və bu yöndə mübahisələrin hüquqi həllinə cavabdeh olan BMT-nin yeganə məhkəmə orqanı tərəfindən dəstəklənir. Beynəlxalq hüququ şərh etmək və tətbiq etmək səlahiyyətinə sahib olan bir qurum olaraq fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Şərqi Timor davasında olduğu kimi, Qərbi Sahara və Tibet işlərində də Öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun dövlətlərin deyil, xalqların haqqı olduğuna qərar verib. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarının 36-37-i bunlardır:

“Məhkəmə müvafiq olaraq Avstraliyanın digər etirazlarının nəzərə alınmaması və bu iddiaların və oynadıqları beynəlxalq hüquq qaydalarının Portuqaliyanın mahiyyətinə dair iddialarına hökm edə bilməyəcəyinə dair qərar verdi. Ona özünü idarəetməyən ərazi olaraq qaldığını xatırlatdı və xalqının öz müqəddəratını təyin etmə hüququna sahib olduğunu qeyd etdi. “ŞƏRQİ TİMOR Məsələsi (PORTUGAL – AVSTRALIYA) 30 iyun 1995-ci il tarixli qərar.

“XALQ KİMDİR?”

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun həyata keçirilməsində ən mübahisəli məsələlərdən biri “xalq” anlayışına aiddir. Xalq kimdir və öz müqəddəratını təyinetmə hüququndan kim istifadə edə bilər?

Birləşmiş Millətlərin Hüquq araşdırmaçısı Professor Gros Espiel-in Öz müqəddəratını təinetmə hüququ ilə bağlı ən vacib iki araşdırmasında Öz müqəddəratını təyin etmə hüququnu haq edən xalq olmanın amillərini ortaya qoyub

I.Bəlirli cografiyada fərqli dilç kültür, mədəniyyət;

II. Müəyyən – bəlli bölgədə müstəqillik və ya özünü idarəetmə tarixi;

III. özünü-idarəetməni bərpa etmək istəyi və qabiliyyəti.

Beləliklə, yuxarıdakı özəllikli xalq öz müqədəratını təinetmə haqqını haq edən amma öz müqəddəratını bəliləməmiş xalq sayılır.

I. GÜNEY AZƏRBAYCAN BƏLLI BÖLGƏDƏ FƏRQLİ DİL, KÜLTÜR VƏ MƏDƏNİYYƏT

Güney Azərbaycanlılar ümumiyyətlə, AZƏRBAYCAN kimi tanına bölgədə, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil və Zəncan vilayətləri, Həmədan, Saveh və Karaj da daxil olmaqla Qəzvin əyalətinin bəzi bölgələri və Gilana yenicə biləşdirilən Astara liman şəhərindən ibarətdir.

Güney Azərbaycan Azərbaycan Respublikası, Ermənistan, Türkiyə və İraqla sərhədləri paylaşır.

Güney Azərbaycan xalqı Türk-altay dilinin ləhcəsi olan Azərbaycan Türkcəsində danışır.

Güney Azərbaycanlılar Qafqaz-Türk mənşəlidirlər. Güney Azərbaycanlılar bölgəsində yaşayan əhali 20 milyona yaxındır. Paytaxt Tehran və digər əyalətlərdə 10-15 milyondan çox Türk yaşayır. Türk mədəniyyətləri İrandan (Fars-dilli) və İranın digər xalqlarından tamamilə fərqlidir.

II. MÜSTƏQILLIK YA ÖZÜNÜ IDARƏÇILIK TARİXİ

Manna Krallığı Azərbaycanda ən qədim qurulmuş krallıq idi. Krallıq Azərbaycanda Urmu Gölü ətrafında yerləşirdi. Krallığın paytaxtı Soyuqbulaq və bəlkə də indiki Sulduzdakı Həsənli bölgəsi olub. (Farslaşma İranlaşma və etnik təmizləmə dövlət siyasətinin bir hissəsi olaraq, yuxarıda göstərilən bu şəhərlər adları dəyi.dirilib və indi Neqadeh və Mahabad kimi tanınır.)

Azərbaycan Ərəb işğalına qarşı mübarizənin mərkəzi olub. Azərbaycanlı Babək Ərəb Abbasi xilafətinə qarşı mübarizəyə rəhbərlik etmişdir. Türk Səlcuqlu İmperiyası dövründə Azərbaycan özünü idarə edən bir dövlət olub. 1136-cı ildə Azərbaycan Atabazları tərəfindən idarə olunan güclü bir dövlət olub və daha sonra Azərbaycanda Xarazmşahlar dövləti qurulub.

Azərbaycan Çingiz xan dövründə işğal edildi, lakin heç vaxt özünüidarəetmə qabiliyyətini və haqqını itirmədi. Sonralar Azərbaycanın paytaxtı Təbriz Timur imperiyasının paytaxtı seçildi. Şirvanşahlar, Ağqounlu və Karakoyunlu 14-15 əsrlərdə Azərbaycanı idarə edən digər Azərbaycan sülalələri idi. Səfəvi imperiyası Təbrizdə 16-cı əsrin əvvəllərində Azərbaycan Türkləri tərəfindən qurulmuşdur. Səfəvi imperiyasını digər iki Azərbaycan Türk sülaləsi – Avşars və Qacarlar həyata keçirdilər.

QACAR–RUS MÜHARIBƏLƏRI, PARÇALANMA

Qacar Məmləkətləri, Mamalek e Mahruseye Qacar ilə Rusiya imperiyası arasında 10 ildən çox davam edən müharibələrdən sonra iki tərəf iki müqavilə, Gülüstan müqaviləsi (1813) və Türkmançay müqaviləsi (1828) imzaladı. Yarı müstəqil ölkə - Azərbaycan dövləti iki yerə bölündü: Şimali Azərbaycan və Cənubi Azərbaycan. Şimali Azərbaycanda 1918-ci ildə tam müstəqillik əldə edildi. 1920-ci ildə bolşeviklər tərəfindən yenidən işğal edildi və SSRİ-nin tərkibinə daxil oldu və nəhayət 1991-ci ildə yenidən öz müstəqilliyini əldə etdi.

Azərbaycanın cənub hissəsi köhnə tipli feodal-federal özünü-idarəetmə sistemi ilə Qacar Dövlətlərinin tərkibində özünü idarə edən məmləkət olaraq qaldı. Güney Azərbaycan Qacar İmperiyasının üzvü olan bir dövlət kimi təkcə özünü idarəetmə hüququna malik deyildi, həm də bütün Qacar İmperiyası üzərində idarəetmə səlahiyyətinə sahib idi, çünki G. Azərbaycan vəliəhd şahzadənin yurdu sayılırdı. Yalnız Azerbaycan hökümdarı bütöv Qacar İmperiasının padşahı olmaq hüquna sahib idi.

Ancaq 1925-ci ildə Reza Pəhləvi tərəfindən İngilislərin dəstəklədiyi hərbi çevrilişdən sonra G.Azərbaycan yeni qurulan İrana zorla ilhaq edildi. Ənənəvi federal idarəetmə sistemi ləğv edildi. Cənubi Azərbaycan özünü idarəetmə imkanlarından azad idi və müstəmləkəyə çevrildi. Onun dili qadağan olundu və ona fars dili rəsmi dil olaraq zorla tehkim edildi.

III. ÖZ HAKIMIYƏTINI BƏRPA ETMƏK ISTƏYI VƏ BACARIĞI

1918 ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyətinin elanının ardınca Təbrizdə Azadistan Azərbaycan dövlət-hökumət quruldu (1920). Azadistan “Azadlıq Yurdu” deməkdir. Müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan və Sovetlərin Şimali Azərbaycanı ələ keçirməsi nəticəsində Güney Azərbaycanda xalqı tərəfindən qurulmuş Azadistan Dövləti də yabancı müdailə sonucunda devrildi. Azərbaycan Demokrat Partiyasılideri Şeyx Məhəmməd Xiyabani və minlərlə azadlıq mücahidinin qətl edilərək 1920-ci ilin sentyabrında Güney Azərbaycan zorla İrana birləşdirildi.

Azərbaycan Milli Hökuməti (1945) Firqe-i Demokrat və ya Azərbaycan Demokratik Partiyası (ADP) 3 sentyabr 1945-ci ildə Təbrizdə Cəfər Pişəvərinin başçılıq etdiyi bir qrup fəal tərəfindən qurulduğunu elan etdi. ADP Güney Azərbaycanda genişləndi. 1945-ci il sentyabrın ilk həftəsində milyonlarla azərbaycanlı Azərbaycan Demokrat Partiyasına üzv oldu. Sonralar 1945-ci ilin sentyabrında ilk qurultayında Azərbaycan Demokratik Partiyası Azərbaycanın Fədailəri adlanan öz Azadlıq Ordusunun yaradılmasına icazə verdi. Azərbaycan Azadlıq Ordusu 18 Noyabr 1945-ci ildə azadlıq hərəkatına başladı və 1945-ci ilin dekabrına qədər Fədailər Güney Azərbaycanı azad etdi. Nəticədə Güney Azərbaycan azad edildi və demokratik respublikaya çevrildi. Azad Seçkilər keçirildi və ilk dəfə sərbəst seçilmiş qanunverici orqan yaradıldı. Yeni dövlət Azərbaycan Sosialist Respublikası (Şimali Azərbaycan) və Sovetlər tərəfindən dəstəkləndi. Lakin ABŞ və Qərb İttifaqı İranın mərkəzi rejimini dəstəklədilər və öz kuklaları Məhəmməd Rza Pəhlaviyə iqtisadi və birbaşa hərbi yardım göstərdilər. Azərbaycan və İran hökumətlərinin mərkəzi hökumətin muxtar Azərbaycanın tanınmasını vəd etdiyi bir müqavilə imzalamalarına baxmayaraq, İranın işğalçı Ordusu İran-Azərbaycan müqaviləsini pozdu və 1946-cı ilin dekabrında Güney Azərbaycanı zorla yenidən Azərbaycana birləşdirdi. İran-Fars Ordusu tərəfindən 50 mindən çox azərbaycanlı, minlərlə qoca, qadın və uşaq qətlə yetirildi. Minlərlə insan həbs edildi və ölüm, həbsxanada ömürlük və ya ömürlük sürgün kimi ağır cəzalara çaptırıldı. Minlərlə insan qeyri-müəyyən müddətə İranın mərkəzi səhralarına sürgün edildi, onların çoxu aclıqdan və xəstəlikdən öldü . 50 mindən çox siyasi fəal Şimali Azərbaycana qaçmaq zorunda qaldı. Azərbaycanlı tələbələr mədəniyyətlərini və ana dilini unutmalı oldular. İran Ordusu kütləvi edamlar və türkcə kitab yandırma mərasimlərinin müşayiəti ilə Azərbaycan işğalını açıqca qeyd etdi. Azərbaycanın öz müqədəratını təin etmə haqqı zorla əlindən alındı və işğal olunmuş müstəmləkəyə çevrildi.

Azərbaycan Müsəlman Xalq Partiyası (1979). Azərbaycanlılar ötən əsrdə 3-cü dəfə daha bir cəhd etdi. 3. Azərbaycan Müsəlman Xalq Partiyası (1979). Ötən əsrdə üçüncü dəfə azərbaycanlılar dövlət tərəfindən böyük ayrı-seçkilikdən azad olmaq üçün başqa bir cəhd göstərdilər. 1979-cu ildə Azərbaycan Müsəlman Xalq Partiyası və dini lider Ayətullah Şəriətmədarinin rəhbərliyi altında Azərbaycanın paytaxtı Təbrizdə yarımmuxtar bir idarəçilik quruldu. İllər sonra Güney Azərbaycan xalqı 1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökumətinin dağılmasından bəri ilk dəfə olaraq ana dilində TV və Radio verilişlərindən zövq aldı. Azərbaycanda özünüidarəçilik bir daha bərpa edildi və 6 ay dAvam etdi. Xomeyninin başçılıq etdiyi İran Ordusu növbəti dəfə Azərbaycana qarşı böyük hərbi müdaxiləyə başladı, Təbrizi və Güney Azərbaycanın digər bölgələrini işğal etdi. 1980-ci ildən bəri Güney Azərbaycanın öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun və digər əsas hüquq və azadlıqların pozulması bu günədək dəvam edir.

NƏTİCƏ

Müstəmləkə ölkələrinin və xalqlarının müstəqilliyi haqqında bəyannaməyə uyğun olaraq; Ön söz və BMT Nizamnaməsinin 1-ci maddəsi; Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1976); və Ümumdünya İnsan Hüquqları Konfransı Bəyannaməsi (1993); Güney Azərbaycan Xalqının siyasi statusunu, yaşamaq istədiyi siyasi durumnu təyin etmək; mədəni, etnik, dil, tarixi və ya milli kimliyini; və sosial, iqtisadi və mədəni inkişafını hər hansı bir xarici müdaxilə olmadan qorumaq kollektiv hüquqa malikdirlər.

JUS COGENS-in hüquqi prinsipinə uyğun olaraq, öz müqəddəratını təyinetmə hüququ daimi bir normadır və bütün dövlətlər-arası anlaşmalar bu prinsp qarşısında qüvvədən düşür.

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ERGA OMNES statusuna yüksəlib və bütövlükdə beynəlxalq birliyə borclu olan hər bir dövlətin məcburi vəzifəsidir və hər zaman və hər vəziyyətdə bu hüquqa hörmət edilməlidir.

Statist-Dövlətçi vizionun cəhdlərinə baxmayaraq, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi, Şərqi Timor və Qərbi Saharada haqqında verdiyi qərarlarında öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun dövlətlərin deyil, xalqların hüququ olduğunu vurğulayıb.

Güney Azərbaycan xalqı ayrıca bir xalqdır, fərqli mədəniyyətə, fərqli dilə, kültürə və fərqli kimliyə malikdir. Uzun dövlətçilik və özünü idarəetmə tarixi var. Güney Azərbaycan İrana qoşulmaq üçün heç vaxt azad şəkildə özü qərar verməyib. Güney Azərbaycan heç vaxt ilhaq edilməsinə icazə verməyib və əslində onun arzusu heç vaxt soruşulmayıb. Cənubi Azərbaycan imperiya təcavüzü və ağır hərbi qüvvə ilə işğal edilib və zorla İrana ilhaq edilib.

Güney Azərbaycan 1920, 1945 və 1979-cu illərdə demokratik hökumət qurduğundan, öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu həyata keçirmək üçün möhkəm iradə və bacarığını ortaya qoyub. Güney Azərbaycan xalqı özü-özünü idarə etdiyində siyasi, sosial, mədəni və iqtisadi inkişafını davam etdirib və mədəniyyətlərini, dil, etnik kimlik və coğrafi-vətən kimliyini qoruyub və yüksəldib. Xüsusilə 1945-ci ildə Azərbaycan xalqı tam bir eqaltar, eşit, təmsilçi demokratiyadan bəhrələnib və geniş sosial, iqtisadi, mədəni və siyasi islahatlar gərçəkləşdirib. Ancaq 1920; 1946; və 1980-ci illərdə qəddar hərbi işğallarlar nəticəsində Güney Azərbaycan müsəmləkəyə, mütləq diktaturaya, siyasi-ekonomik səfalətə sürükləndi.

Bununla da Güney Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını təyinetmə hüququndan istifadə etməkdə israrlı olduğu və bu kollektiv haqqını həyata keçirmək üçün çevik bir istək-iradə göstərdiyi bəllidir. Azad və ədalətli referendum keçirilsə, Güney Azərbaycan xalqının böyük çoxunluğu Güney Azərbaycanın öz müqəddəratını təinetməsinə səs verəcəkdir.

Güney Azərbaycan xalqının öz gələcəyini və siyasi müqəddaratını təyin etmək üçün BMT nin nəzarətində ədalətli və azad bir referendum keçiriməlidir.

TƏKLİFLƏR

Yuxarıda göstərilən faktları və səbəbləri nəzərə alaraq;

A) Beynəlxalq ictimaiyyət, Şərqi Timor, Qərbi Sahara və Tibet kimi məsələlərdə olduğu kimi Güney Azərbaycanın da özünü idarəetmə haqqı pozulan bölgəsi olaraq qaldığını və xalqının öz müqəddəratını təyin etmə hüququna sahib olduğunu qəbul etməlidir.

B) Güney Azərbaycan məsələsi 24-cü Komitə, müstəmləkə və xalqlara müstəqillik verilməsi haqqında bəyannamənin icrasının vəziyyəti haqqında Xüsusi Komitə və ya sonrakı araşdırma və araşdırma üçün uyğun hesab olunan digər komitələrdə qaldırılmalıdır.

P.S. Hüseyn Turkelli Azərbaycanlı beynəlxalq hüquq müdafiəçisidir. Kanada Vəkillər Kollegiyasının üzvü, Turan Hüquq Fırmasının sahibi, advokat və eyni zamanda Lambton və Cestar Kolleci Hüquq Fakultəsində müəllim işləyir.