“Zanbaq yaxa”, “Nilufər qol”, şər qüvvələrdən qoruyan bafta - Qarabağ geyimləri/Layihə

Yüzilliklər ərzində formalaşan, milli dəyərlərə söykənən, uzun inkişaf prosesi keçən milli geyimlərimiz özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu gün həmin geyimlər aktuallığını itirsə də, tariximizin, milliliyimizin təcəssümü olan dəyərli xəzinə kimi yaşadılır. Hər bir xalqın tarixi və mədəniyyəti onun milli geyimlərində öz əksini tapır. Azərbaycan milli geyimləri rəngarəngliyi, koloritliyi, incə və zərif tikilişi ilə daim diqqət mərkəzində olub.

Bu dəfə 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın dəb mərkəzi hesab olunan Qarabağ bölgəsinin milli geyimləri haqqında danışacağıq.

Teleqraf.com Publika.az-a istinadla tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gülzadə Abdulova ilə maraqlı söhbəti təqdim edir.

“Azərbaycanın dəb mərkəzi - Qarabağ”

Ən gözəl, simmetrik, harmoniyalı geyimlər Qarabağa məxsusdur. İstənilən xanım bu geyimləri geyinərkən dərhal xanım-xatınlıq, səliqə-səhman, yaraşıq hiss olunur. Xan qızı Natəvanın geyimlərinə fikir verin, nə qədər əzəmətli görünür. Çünki həmin geyimlərdə bir harmoniya var. Qarabağ bölgəsinin geyimlərinin ətəyi qısa olduğu üçün uzun tumanla çox qəşəng görünür, istər-istəməz xanımlara xüsusi yaraşıq verir.

Keçmiş çəpgən, müasir karset

Bu gün karsetdən istifadə geniş vüsət alıb. Qarabağ bölgəsinin qadınları isə 19-cu əsrdə karsetdən istifadə ediblər. Bunun üçün arxalığın belinə indiki karset oyuğu kimi cib tikilirdi və onun içinə quzu qabırğası yerləşdirirdilər. Və yaxud çəpgən deyilən geyimimiz var, o ən məşhur geyimlərimizdən biridir. Çəpgən Türk etnik mədəni mühitini bir-birinə bağlayan, Türk dünyasında ən çox istifadə edilən geyimlərdən olub. O, 19-cu əsrin əvvəllərinə qədər uzunətək olub. 19-cu əsrin ortalarından sonra çəpgənin ayağı kəsilib və belə qədər qısaldılıb. Onu gen tumanla geyindikdə xanımlara xüsusi gözəllik verib. Çəpgənin beli karset kimi iplə yığılardı. Çəpgən müasir dövrümüzdə də xanımlarımızın ən çox müraciət etdiyi geyim növlərindən biridir.

Lalə dövrü: “Zanbaq yaxa”, “Nilufər qol”

Qarabağ geyimləri digər bölgələrimizin geyimləri ilə oxşadır, çox cüzi detallarla bir-birindən fərqlənirlər. Ümumiyyətlə, bölgələrimizin geyimləri iki biçim üsuluna malikdir. Biri çəpgən tipli, bir də arxalıq, çuxa tipli geyimlərdir. Çuxa tipli geyimlərin ətəyi kəsilərək gödəldilib, büzməli və ya qatmalı (el arasında ona qarmanlı da deyilir) tikilib. Bu geyimlər yalnız yaxa kəsimi və qol formasına, bir də ətəklərinin uzun və ya qısalığına görə bir-birindən fərqlənirlər. Qalan biçim üsulu eynidir. Kip bədən, gen ətək, yarımqol, uzunqol və yaxud da Qarabağa məxsus “Nilufər qol”lu formaları mövcuddur. Qarabağ arxalıqlarının iki forması var. Biri oymayaxa arxalıq, bu daha çox Qarabağ arxalığı adı ilə məşhurdur. Bir də zanbaqyaxa arxalıq, bu da o zaman Osmanlıda “Lalə dövrü” var idi, həmin lalə dövrü saray geyimlərinin yaxa formasıdır.

İlk Avropa elementlərinin Qarabağ qolu

Bir vacib nüansı da qeyd edim ki, ilk Avropa elementlərini milli geyimlərimizə daxil edənlər də məhz qarabağlılar olub. Qarabağdan, əsasən də Şuşadan Avropaya, Rusiyaya təhsil almağa gedənlər həddən artıq çox idi və onlar təhsillərini başa vurub geri qayıdanda oradan özləri ilə müxtəlif geyim elementləri gətirirdilər. Məhz bu səbəbdən kişi geyimləri Qarabağ bölgəsində daha tez avropalaşdı. Avropa elementlərindən nilufər qollar isə Qarabağ qadın geyimlərində özünə yer elədi.

Qarabağ qadın geyimlərinin bir elementi də köynəkdir. Bu köynəklər Ümumazərbaycan xarakteri daşıyır. Yəni bütün bölgələrimiz üçün səciyyəvidir. Köynəklərin yaxası adətən uzun aşırımlı, boğazda düymə ilə olurdu. Bir də gənc, evli xanımlarda, kiçik övladı olan qadınlarda köynəyin yaxası uzun kəsilirdi. Bu, uşağa süd verən xanımın rahatlığı üçün edilirdi. Bu da bütün Türk dünyasında yayılmış ənənə idi. Ona görə də əliuşaqlı qadınlar həmişə döşlük geyinərdilər. Əvvəl ona önlük deyilərdi, belə bağlayırdılar. Amma sonradan qadınların yaxasına keçirməklə döşlük əlavə olundu ki, süd verən ana həmin döşlük hissədən uşağını rahatlıqla yedizdirə bilsin.

Şər qüvvələrdən qoruyan bafta

Bir də Qarabağ geyimlərində ən vacib məqamlardan biri də o idi ki, hamısında zər, bafta materiallarından istifadə olunardı. Bu, bizim geyimlərin spesifik xüsusiyyətlərindən biri sayılardı və bütövlükdə Türk dünyasında geniş yayılan ənənə idi. Həm də inanclardan irəli gələn xüsusiyyət idi. Bilirsiniz ki, bizdə şər qüvvələrə qarşı metaldan istifadə olunur, yastığın altına qayçı, bıçaq və s. qoyardılar. Şər qüvəlləri qorxutmaq üçün geyimdə isə baftadan istifadə edirdilər. Bafta çox vaxt qızılı rəngdə olurdu, deyilənə görə, şər qüvvələr o rəngdən qorxardı. Məhz bu səbəbdən tumanın, köynəyin ətəyinə qızıl pullar, digər bəzəklər düzürdülər. Qolun kəsik hissələrində, boyun hissəsində bu kimi elementlərdən istifadə olunardı. Bu, həm geyimi dəbdəbəli göstərərdi, həm də şər qüvvələrdən qoruyardı. Baftalar bəzən qızıl sapla, bəzən gümüş sapla, bəzən də adi tellərlə toxunurdu.

“İşton”, “İştan”, “İç don”

Qadın geyimləri ətəkdən ibarət idi, hansı ki, ona tuman deyilərdi. Məsələ burasındadır ki, o vaxtlar şalvara da, uzun ətəyə də tuman deyərdilər. Bunun tarixi kökləri var. Tuman həm də iç don adlanırdı. Qarabağda “iştan” deyilərdi. Özbəkistanda “işton”, “iştan”, Türkiyədə “iç don”, Qərbi Azərbaycanda “işdan” adlanırdı. Buradan da “ştan“ sözü yaranıb, rusların dilinə keçib. Bəzi rus mütəxəssisləri yazırlar ki, guya bu söz bizə onlardan keçib. Amma bu kökündən yalnışdır. “İşton”sözü dəyişib olub “ştan”. Dilimizdə bunun kimi rus dilinə keçən bir çox sözlər var...

Ətəklərin fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, imkanlı ailənin xanımları gen ətək tuman geyinərdilər. Elə olurdu ki, on iki taxta parçadan gen tuman tikdirərdilər. Tumanın genişliyi sahibinin statusundan xəbər verərdi. Bu geyim qadının varlı-hallı, imkanlı olmasının əsas göstəricisi idi. Nisbətən imkanı az olan ailənin xanımları isə üç-dörd taxtadan dar tuman geyinərdilər. Yaşlı qadınlar isə qışda soyuqdan qorunmaq məqsədi ilə üst-üstə bir neçə tuman geyinərdilər. Bəzən yeri gələndə tuman alt paltarını əvəz edirdi. Ona görə də bu gün dilimizdə tuman sözü alt paltarı kimi qalıb. Bax, bu sözün də kökü ordan gəlir. Gen balaq tumanı arxadan dartıb qabağa keçirərdilər və bununla da alt paltarı olurdu.

Azərbaycanın kəlağayı mərkəzi

Qarabağ bölgəsinin xanımlarının baş örtüklərində də elə bir fərq yoxdur. Onlar başına tərçəng qoyardı. 18-ci əsrə kimi araqçın məhz tərçəng adı ilə məşhur idi. İndinin özündə də Türkiyədə və Cənubi Azərbaycanda bu addan istifadə olunur. Tərçəng xalis türk sözüdür. Qarabağda, Şuşada kəlağayı istehsalı olub. Azərbaycanın dörd əsas kəlağayı istehsal edən mərkəzlərindən biri də həmz Qarabağ bölgəsi olub. Dörd emalatxana olub və hamısında da kəlağayı istehsal edilib. Naxışlar barəsində isə təəssüf ki, heç bir məlumat yoxdur. Qarabağda kəlağayıya yaylıq deyərdilər. Yaylıq yağlıq deməkdir. Kəlağayı özü də “kəlləyağlığı” deməkdir. Xanımlar əvvəlcə altdan kəlağayını bağlayardılar ki, başın tərini, yağını çəksin sonra dingə, araqçın və ya çalma qoyardılar, yaxud da zər-zibalı örpəklər bağlayardılar. Xanımlar baş geyimi olan sərəndaclardan da istifadə edərdilər.

Küləcə, kürdü, kürkü

Qarabağ qadın geyimlərinin bir növü də küləcədir. Bu geyim Azərbaycanın digər bölgələri üçün də xarakterikdir. Mövsümi geyim idi, əsasən qış aylarında geyinərdilər. Mövsumi geyimlərdən biri də kürdü idi. Kürkünün qısaldılmış, qolsuz variantı idi. Onun yaxası, qol ağzı samur xəzi və ya körpə quzu dərisi ilə tikilərdi. Qışda paltarın üstündən geyinərdilər.

Qadın və kişi ayaq geyimləri də eynidir, elə bir fərq yoxdur. Qadınlar da başmaq geyinib, çus geyinib, kişilər də. Yalnız ayaq ölçülərinə görə bir-birindən fərqlənirdilər.

Bu yazı “Qadın Konsensus Mərkəzi” İctimai Birliyinin Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycanın milli geyimlərinin təbliği – “Ənənədən gələcəyə” adlı layihə çərçivəsində hazırlanıb.