Cümhuriyyətin Sonası

Fotosu və sonu bəlli olmayan Sona xanım Hacıyeva

Sona xanım Bakının zəngin və yüksək təhsilli xanımlarından biri idi. Milyonçu qlasnı (deputat) Kərbəlayi İsrafil ağa Hacıyevin həyat yoldaşı, Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Qadın Qolunun sədri idi.

Böyük mülkiyyəti ilə yanaşı Bakı buxtasında Sona xanımın mühüm hadisələrin iştirakçısı olan dəbdəbəli şəxsi gəmisi dururdu.

Məlum olduğu kimi Birinci Dünya Müharibəsinin ilk illərində 1914-15-ci illərin qışında Sarıqamış məğlubiyyəti baş verdi. 90 minlik Türk ordusu 40 dərəcə şaxtada davam gətirməyib məhv oldu.

Ruslar minlərlə hərbi və mülki adamı əsir götürdülər. Təkcə Bakıya, Nargin adasına 10 min nəfər qadın, uşaq, yaşlı, əsgər, zabit türk əsir yerləşdirildi. Əsirlər Bakı küçələrindən keçirilib adaya aparılarkən şəhər həyəcana gəlmiş, bu barədə Bakı qubernatoru Peterburqa məktub göndərmişdi. O, yazırdı; Bakı əhalisi türklərin əsir alınmasına dözümsüzlük göstərirlər...və s.

Rus idarəetməsi Türk əsirləri ölüm adası Narginə yerləşdirib əsas nəzarəti qatil kimi yetişdirdiyi erməni zabitlərinə və həkimlərinə tapşırmışdı.

Nərimanov adanı komissiya heyəti ilə ziyarət etdikdən sonra parlamentdə Türk əsirlərin vəziyyəti haqda dəhşətli bir çıxış etdi. Dedi ki, erməni həkimlər yüzlərlə əsirin gözlərini kor ediblər. Hər gün susuzluqdan, aclıqdan, ilançalmadan yüzlərlə insan ölür.

Bu xəbərdən Bakı təlatümə gəldi. Təzə-pir məscidinin axundunun fitvası ilə hər kəs məscidə ərzaq, paltar, ayaqqabı, dərman daşıdı. Bu yardımı bir ay adaya daşıyıb bitirmək mümükün olmadı. Bakı qadınları gecədən-səhərə yun çorab, şal, canlıq toxuyub məscidin həyətinə gətirirdilər.

İctimai təpki 200 nəfər qadın və uşağın hökumətin icazəsi ilə adadan alınıb Bakıya gətirilməsinə səbəb oldu.

Lakin hökumətin bu addımı şəhəri sakitləşdirmədi. Mətbuatda və məscidlərdə müzakirələr və etirazlar səngimədi.

Sona xanım Hacıyeva isə həmin tarixin qəhrəmanına çevrildi. O, öz gəmisi ilə Narginə ərzaq aparmağa başladı. Qohumları, xidmətçiləri ilə adaya gələn, araba-araba ərzaq, patlar gətirən Sona xanım rus rəislərə rüşvət verib hər dəfə geri dönəndə yüksək rütbəli türk zabitlərini üç-üç, beş-beş gəmisinə alırmış. Əsirlər təğyir-libas olub ərzaq gətirən xidmətçilərə qoşularaq gəmiyə mindirilirmiş. Sonra da Sona xanım onlara şəxsiyyət vəsiqəsi düzəldib İrana keçirir, oradan isə Türkiyəyə yola salırdı.

Bu minvalla Sona xanım az bir vaxtda Nargin adasından yüz nəfərdən çox zabiti qaçırır. O zabitlərin adları yazılı sənədlərdə qalır.

Şəhərdə xəbər gəzirdi ki, rusların səlahiyyət verdiyi ermənilər yüksək rütbəli zabitləri seçib qətlə yetirir, ayaqlarına daş bağlayıb dənizin dibinə yuvarlayırlar.

Bu, insanların heysiyyatına toxunur, qəzəb və həyəcan doğururdu.

Həmin günlərdə Bakının bircə dərdi vardı; Türk əsirlər...

Bakıda, Abşeron kəndlərində kimin gəmisi, hətta kiçik bir balıq təknəsi vardısa, gecələr gizlincə Nargin adasına yaxınlaşır, oradan əsir alıb qaçırdı.

Bu işi ardıcıl və nizamlı həyata keçirən isə Sona xanım idi.

Bu yolla Bakıda xeyli Türk əsir toplanmışdı. Ziyalıların və ruhanilərin çağırışı ilə Bakı baqqalları, əsnafları, tacirləri əsirlərə pulsuz ərzaq, geyim-keçim, barınacaq verirmiş.
Türk əsirlərə yardım etmək şəhərin şərəf işinə çevrilmişti.

Bir gün bir əsirin bir erməni dükkanına girməsi ilə işin üstü açılır. Erməni çuğulluq edir. İstintaq başlayır. Adada siyahıyaalma aparan hökumət əsirlərin sayında böyük əskiklik görür. Araşdırma başlayır.

Sona xanım Hacıyeva istintaqa cəlb edilir.

Arxivlərdə Sona xanımın 110 səhifəlik istintaq işi var. Günlərlə ifadəsi alınıb. Sona xanım məhkəmədə etiraf edir ki, bəli, əsirlərə yardım edib. Yardım cinayət deyil. Yardım insaniyyətdir!
İstintaq əsirlərin qaçırılmasını sübut edə bilmir.

Mənbələr deyir ki, bu istintaq sovet dövründə belə davam etmişdir. Bakı zənginlərindən və din xadimlərindən xeyli adam məhkəmələrə çəkilmiş, adları hökumətin qara siyahısına salınmışdı.
Sona xanım Hacıyeva Bakının ən mütərəqqi, ən zəngin, ən fədakar, ən səxavətli xanımlarından biri olub. O, əsil Cümhuriyyət qadını idi. Rəhbəri olduğu qadın xeyriyyə komitəsi xətti ilə ictimai və siyasi proseslərin önündə durur, təhsil və maarif işində misilsiz xidmətlər göstərir və digər zəngin xanımları da bu işə təşviq edirdi.

Lakin arxiv sənədlərində birdən-birə xətt qırılır... iz itir...

Dövrün araşdırmaçıları ilə söhbətimdə onun fotosunu və sonraki taleyini gördüm deyən olmadı.
Dövlət arxivində Nargin hadisələri və Sona xanım haqda məlumat var. Lakin foto və sonraki taleyi haqda heç bir xəbər yoxdur.

Bu dəyərli xanımın sonraki taleyi nə oldu, necə oldu, bilən yoxdur...

Amma əminəm, bu iş belə qalmayacaq, o Cümhuriyyət qadınının qutsal surətini görmək, taleyini öyrənmək bizə nəsib olacaq.

Bundan ötürü əlimdən gələni edəcəyəm.

Çünkü Sona xanım Hacıyeva tanınmağa, anılmağa, ictimai ehtirama layiq olan xanımlarımızın önündə gəlir.

Bu ad xatirələrdə yaşamalı, ehtiramla anılmalı və Cümhuriyyət Qadınlarını təmsil etməlidir.