“Evimdə ermənilərin hərbi komissarlığı olub, içəri girib dedim...” – Əməkdar artist

Şuşa Dövlət Musiqili Dram Teatrının direktoru, Əməkdar artist Yadigar Muradov Teleqraf.com-un suallarını cavablandırıb.

Onunla müsahibəni təqdim edirik.

"Qapını döyürdülər ki, səssiz olun, teatrın qarşısına meyit gətiriblər"

- Yadigar bəy, həmişə iddia edirsiniz ki, Şuşa Teatrının tarixi 1873-cü ildən öncəyə söykənir. Bu faktın təsdiqinə çalışmısınızmı?

- Teatrsevərlər bilirlər ki, Şuşa Teatrının tarixi həqiqətən qədimdir. Biz Azərbaycan teatrının tarixini 1873-cü il mart ayının 10-dan qeyd ediriksə, görkəmli tədqiqatçı Qulam Məmmədlinin kitabında, Yaqub Əlioğlunun təqdim etdiyi sənədlərdə belə bir məlumat yer alır: “Mən bu yay – 1848-ci ildən söhbət gedir - Şuşada teatr və sirk truppalarının çıxışlarına baxdım”. Bu fikir Tiflisdə nəşr olunan qəzetdə bir jurnalist məqaləsində qeyd olunub. Belə çıxır ki, teatrın tarixi 1873-cü ildən daha əvvələ gedib çıxır.

Bununla bağlı Mədəniyyət Nazirliyinə müraciət etdik, bizi Elmlər Akademiyasına yönləndirdilər. Onlar faktı təsdiqləmədilər. Eybi yox, amma bilənlər bilir. Təsdiqləsəydilər bütün sənədlər gərək dəyişilərdi.

Üzeyir Hacıbəylinin vəfatından bir il sonra, 1949-cu ildə Nazirlər Sovetinin qərarına əsasən maliyyə çətinliklərinə görə Üzeyir bəyin adını daşıyan Şuşa Dövlət Musiqili Dram Teatrının fəaliyyətinə xitam verildi. Məhz həmin il Nazirlər Sovetinin digər sərəncamına görə Stepanakertdə (Xankəndi - red.) Maksim Qorki adına Teatr yaradıldı.

Yəni 1949-cu ildə bizim teatrı bağlayıb Xankəndində erməni teatrı açdılar. Bəs maliyyə çatışmızlığı vardı?.. Məsələ ermənilər olunca pul tapıldı? Elə o vaxtdan Şuşa teatrsız qaldı. Daha doğrusu, Şuşada dövlət statuslu teatr fəaliyyət göstərmədi. Amma bu mədəniyyət ocağında teatr ab-havası həmişə olub, şuşalılar teatr sevəndirlər, orada hər zaman özfəaliyyət, dram kollektivləri fəaliyyət göstərib.

İdarələrdə, müəssisələrdə, evlərdə tamaşalar nümayiş olunub. Faktdır ki, Şeksprin əsərlərini tərcümə edib Xurşudbanu Natavanın qızı Xanbikənin evində tamaşa oynayıblar.

1980-ci ildə təyinatla Ağdam teatrında həm aktyor işləyirdim, həm də Şuşa Mədəni-Maarif Texnikumunda dərs deyirdim. Gördüm ki, Şuşada yaxşı baza: musiqiçilər, aktyorluğu bitirib mənimlə birlikdə çiyin-çiyinə çalışan müəllimlər var. Onlar hərəsi bir tamaşa hazırladı. Mən bir az onlardan məhsuldar işləyirdim, daha çox tamaşa qoyurdum.

Müğənnilər, musiqiçilər toya el şənliyi deyirlər. Mən isə toy deyirəm. İnsan həyatının ən gözəl günlərindən biridir. Toyda oxuyub pul qazanırdım, həmin pulla həm ailəmi dolandırırdım, həm də tamaşaların dekorasiyalarının hazırlamasına, geyimə xərcləyirdim. Bunu bilənlər bilir. Şuşada yaxşı dostlarım vardı, teatrın ehtiyacı olan hər şeydə onların da çox dəstəyini görmüşəm. Bir sözlə, yerli qüvvələrin, imkanlıların və özümün toydan qazandığım vəsait hesabına özfəaliyyət deyil, peşakar səviyyədə teatrın fəaliyyətini davam etdirdim. Çünki mən Adil İsgəndərovun tələbəsi olmuşam, ondan görüb götürmüşəm.

1987-ci ildə bizə Xalq Teatrı statusu verildi. Bunu deməyə bilmərəm, çünki məhz Həsən Həsənovun və Polad Bülbüloğlunun sayəsində Şuşada Dövlət Teatrı yenidən açıldı.

(Şuşada mahnı bayramı)

Hər il Şuşada Vaqif poeziya günləri, mahnı bayramları keçirilirdi. Ssenarisi yazılırdı, quruluşçu rejissoru mən olurdum. O cümlədən “Xarıbülbül” festivalının... 1989-cu ildə Polad müəllimin təklifiylə Şuşada ilk dəfə “Xarıbülbül” festivalını keçirdik. Onun hazırlanmasında mənim və musiqiçi dostlarımın çox böyük əməyi oldu.

Festival üçün Şuşada muğamların adları yazılan yeddi hücrə yaradılmışdı. Kim hansı muğama qulaq asmaq istəyirdisə, həmin hücrəyə yaxınlaşırdı.

Bir də görürdüm ki, tədbirin başlamasına üç-dörd gün qalmış Bakıdan bir-birinə qoşulub bir neçə adam gəlib. Məlum olurdu ki, bunları nazirlikdən göndəriblər: biri bədii rəhbər, digəri rejissor, o biri ssenari müəllifi... Halbuki bütün işləri biz görmüşdük, onlar da sadəcə bizim elədiklərimizi sənədləşdirməklə məşğul olurdular. Yaxşı ki, o illəri əks etdirən fotolar qalıb.

Şuşa Teatrının açılması məsələsi gündəmə gələndə bu xidmətlərimə, təcrübəmə dayanaraq məni direktorluq üçün Bakıya təsdiqə göndərdilər. Mən isə direktor yox, teatrın rejissoru kimi qalmaq istəyirdim. Amma raykomun üç dəfə təkidindən sonra Bakıya gəldim. Deyirdilər, teatrı açdırmısan, indi özün də direktor ol. Heç kim özünü işə salmaq istəmirdi. Yadımdadır, Polad müəllimin kabinetinə girəndə gülümsəyib dedi: “İnnabı” oxuyan Yadigar... Məni yaxşı xatırladı. Çünki “İnnabı”nı Bülbüldən sonra Azərbaycanda mən oxumuşam.

Məni direktor kimi təsdiqlədi və dedi: “Sənə altı ay məşq - hazırlıq dövrü verirəm, iki tamaşa ərsəyə gətirin, premyerasına gəlib teatrın açılışını edək”.

Amma biz üç tamaşa hazırladıq: “Özümüz bilərik”, “Arşın mal alan”, “Uzun Həsən”. Açılış üçün də hər şey hazır idi, amma bu teatrı açmaq bizə müyəssər olmadı. Çünki gündə bir yol hadisəsi, gündə bir qəza, gündə bir ölüm... Hər şey bir-birinə qarışmışdı, gün təyin etmək olmurdu. Biz məşq elədiyimiz vaxtı qapını döyürdülər ki, səssiz olun, teatrın qarşısına meyit gətiriblər. Beləcə ara qarışdı, şəhərimiz işğal olundu.

"O oğlanın sayəsində sağ qaldıq"

- Siz ən son şəhəri nə vaxt tərk etdiniz?

- Mayın 8-i. 21 nəfərlik "Kuban" avtobusuna bəlkə 70-ə yaxın uşaq, böyük, qoca, qadın mindirmişdim.

Son ana kimi inanmırdıq ki, şəhərimiz işğal olunar. Mənim də camaatı avtobusla şəhərdən çıxarmağımda məqsəd o idi ki, atəş səngisin, sonra qayıdıb gələrik. Çıxardım, amma geri qayıtmaq bir də mümkün olmadı.

Avtobusu İsa bulağının üstündə Haçayal deyilən yerə qədər apardım. Ora çatanda Xaqani adlı oğlan - yol polisiydi - əgər məni dayandırmasaydı indi burda sizinlə söhbət edə bilməzdim. O, bizi dayandırdı və mən də əsəbləşdim, düşdüm aşağı, səbəbini soruşdum. Dedi, tələsmə, görək bizdən öncə gedən beş maşının aqibəti necə olacaq? Biz mübahisə edincə, o maşınları vurdular. Avtobusu orda qoyub hərə bir tərəfə dağılışdı. O oğlanın sayəsində sağ qaldıq.

- Ailəniz harda idi?

- Şəhər davamlı atəşə tutulurdu. Ona görə ailəmi Ağdamdakı evimizə aparmışdım.

- Hamı düşünə bilərdi ki, Şuşa alınanda ilk orda tamaşa göstərən məhz Şuşa Teatrı olacaq. Amma tamam başqa mənzərə ilə qarşılaşdıq. Bildiyim qədər “Xarıbülbül” festivalında da teatrınız çıxış etməyib...

- Teatr kollektivi olaraq deyil, qonaq kimi iştirak etmişəm. O da dava-qırğınla...

(Şuşa Teatrı 73 ildən sonra Şuşada tamaşa oynayır)

"İndi siz deyin, mən haralıyam?"

- Niyə dava-qırğınla?

- Mənə deyirdilər ki, sən ağdamlısan, Şuşaya da ancaq şuşalıları aparırıq. Deyirdim, hardan olsam da Aqil Abbas demişkən, Şuşa teatrının direktor vəzifəsinin maaşını alıram. Mən necə şuşalı deyiləm ki, orada torpaq sahəsi almışam, o boyda evim var?..

Axırda sonuncu sözümü deyib otaqdan çıxmışdım. Dedim oğlum, “Greenkart”la Amerikaya gedib orda yaşayır, amma prezidentin çağırışına qoşulub, bura gəlib müharibəyə gedəndə Ağdamdan deyil, Şuşa Hərbi Komissarlığından yola salındı. Dedim, indi siz deyin, mən haralıyam? Axı o festivalın 89-cu ildən bəri rejissoru mən olmuşam. Əvvəllər bunu demirdim, fikirləşirdim ki, bilənlər bu faktı dilə gətirərlər. Amma görürəm demirlər, ona görə məcbur olub özüm deyirəm.

- Yəqin o adamlar daha qalmayıb...

- Yox, qalanlar da var. Amma deyir, dünyada ən böyük bəla odur ki, özün qanan olub qanmaz buyruğuna baxasan. Həm də Şəhriyar demişkən, işi iş bilənə tapşırarlar. Pensiya yaşıma az qalıb. Şükürlər olsun ki, biz arzumuza çatdıq. 73 ildən sonra bu yay Şuşada Dövlət Teatrı kimi tamaşa oynadıq. Bu saat ölsəm “uf” demərəm.

"Şuşanı görəndən sonra daha ölmək istəmirəm"

- Ölməklə bağlı bir əhdiniz vardı. Yadıma düşdü...

- Bildim, nəyi deyirsiniz. Əhd etmişdim ki, Şuşada Qala divarının dibində “Sənsiz” oxuyub ölüm... Arzuma çatdım, “Sənsiz”i oxudum, amma ölmədim. Şuşanı görəndən sonra daha ölmək istəmirəm. İstəyirəm ki, 49-cu ildə bağlanan teatrın 73 ildən sonra Şuşada açılışını edək.

Mən Şuşadakı evimi teatra bağışlayıram. Tabuta yerləşmir ki, hara aparacam özümlə?.. Teatrın indiyə qədər məskunlaşdığı ünvanlar Şuşadakı evimdən balaca olub. 30 ildə bu teatrı orda-burda yerləşdirərək, qoruyub saxlamışıq. Elə vaxt olub, bir otağa sığışmışıq. Mənimsə orda iki mərtəbəli böyük evim var.

(Yadigar Muradovun Şuşadakı evi)

"Şuşadakı evim dağılmayıb, çünki..."

- Şuşadakı eviniz yaxşı vəziyyətdədir?

- Evimdə ermənilər hərbi komissarlıq yaratmışdılar. Birinci mərtəbədə də şəhərin keşişi yaşayıb. Ona görə də mənim evim dağılmayıb. İndi də salamatdır.

- Onu tikdirmişdiniz, yoxsa hazır ev idi?

- Tikdirmişdim. Betonunu əllərimlə qarışdırmışam. Rəhmətlik anam deyirdi ki, yazıq balam gedib toylarda, oxudu da demirdi, deyirdi, qışqırdı pul qazandı, gətirib verdi daşa-quma, o da qaldı erməniyə.

- Nə xoşbəxt insansınız ki, evinizi salamat görə bilmisiniz.

- Elədir. Şuşaya gedəndə evimi gördüm. Hazırda orda 20-dən çox adam yaşayır. O insanlar indi şəhəri yenidən qurub yaradanlardır. Qapını döyəndə dedim, icazə olar, gəlim. Tanıyanlar dedilər ki, bura sənin öz evindir, icazəyə hacət yoxdur. Dedim, təki siz yaşayın ki, buradan erməni aurası yoxa çıxsın.

Şuşada gözüm teatrın binasını axtarırdı, amma o binadan əsər-əlamət qalmayıb. İndi də əhd eləmişəm, Şuşaya qayıdanda evim teatrın evi olacaq. Şuşada teatrın yeni binası tikilənə qədər məşqimizi o evdə edə bilərik, tamaşamızı da oynayarıq. Sözüm sözdür.

Gün gələr bu müsahibəni Şuşada gerçəkləşdirərik. Əsas arzum odur ki, teatrı salamat halda Şuşaya qaytarım.