SSRİ 1954-cü ildə NATO-ya niyə üzv ola bilmədi? - Gizli tarix

1950-ci illərdə SSRİ alyansın neytral statusu şərti ilə NATO-ya daxil olmağa cəhdlər edib. İdeyanın mühərriki Qərbdə “Soyuq müharibə”nin stalinist cəngavəri ləqəbli Vyaçeslav Molotov idi.

Teleqraf.com bildirir ki, “Soyuq Müharibə Beynəlxalq Tarixi Layihəsi”ndən bu yaxınlarda dərc edilmiş 27№-li dosyedə 1954-cü il Sovet-Qərbi Avropa yazışmalarından ətraflı şəkildə bəhs edilir.

“Cold War International History Project”dən 27 №-li dosye

SSRİ Rəyasət Heyətinin 1954-cü ilin martında keçirilən iclasında xarici işlər naziri Vyaçeslav Molotov bir ay əvvəl xarici işlər nazirlərinin Berlin konfransında sovet tərəfinə ümumavropa kollektiv təhlükəsizlik müqaviləsi şəklində alternativ Avropa Müdafiə Birliyinin yaradılmasının təklif edilməsi barədə məlumat verir.

Məlum olur ki, SSRİ bu təhlükəsiz dünya layihəsi çərçivəsində konstitusiya neytrallığı əsasında Qərbi və Şərqi Almaniyanın birləşməsinin təşəbbüskarı olub. Müasir almanlar üçün bu, şok oldu, çünki “Berlin divarı”nın dağıdılmasına qədər Almaniyanın zorakılıqla parçalanmasına görə onlar yalnız “sovetlər”in məsuliyyət daşıdığına inanırdılar.

Amerika və Çinsiz NATO

Molotovun kollektiv təhlükəsizlik təklifi süngü ilə qarşılanıb. Qərb rəsmiləri iki səbəbə görə etirazlarını bildiriblər.

Birincisi, ona görə ki, ABŞ kommunist Çinlə birlikdə təklif olunan müqavilənin tərəfləri siyahısından çıxarılıb və müşahidəçi statusuna endirilib.

İkincisi, ingilislər Molotovu siyasi intriqada ittiham edib ona deyirlər ki, Moskva NATO-nun müdafiə təşkilatı kimi formalaşmasını pozmaq üçün bəhanə axtarır. Sovet Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri buna cavab olaraq hamını qane edəcək yeni təkliflər hazırlayacağını bildirib. Bu məlumatı britaniya tarixçisi, “Vyaçeslav Molotov. Soyuq Mühabə”nin stalinist cəngavəri” kitabının müəllifi Cefri Roberts ictimailəşdirib.

Gəlin, sakit yaşayaq

1954-cü il martın 10-da Andrey Qromıko Molotova SSRİ Rəyasət Heyətinə yeni təkliflər layihəsini təqdim edir, burada Avropanın kollektiv təhlükəsizliyi ilə bağlı Sovet İttifaqının mövqeyi Qərb tərəfinin tələblərini nəzərə alır.

İlkin versiyada SSRİ-nin NATO-ya üzvlüyü üçün xüsusi şərtlərdən danışılırdı, lakin Molotov öz düzəlişlərini edir. “Sovet hökuməti hesab edir ki, bununla bağlı yaranan məsələlər xalqların təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi maraqları naminə həll edilməlidir”, - o vurğulayır.

V.Molotov bildirir ki, SSRİ ABŞ-ın Avropanın ümumi müdafiə müqaviləsində iştirakına qarşı deyil, lakin NATO-nun digər ölkələrə qarşı sülhpərvər və ya neytral siyasət yürütməsi əsas şərt olmalıdır.

Martın 26-da Malenkov və Xruşşov tərəfindən təsdiq edilmiş və martın 31-də dərc edilmiş qeydlərin yekun variantında deyilir ki, SSRİ-nin NATO-ya potensial üzvlüyü üçün əsas şərt bu təşkilatın hər hansı təcavüz təzahürlərindən imtina etməsidir.

Cefri Roberts bu sənədi şərh edərkən, bu notaya ətraflı müzakirə memorandumunun əlavə olunduğuna diqqət çəkir: “Məsələ ondadır ki, sovet naziri adətən qısa qeydlərlə məhdudlaşır, sonra şəxsi söhbətlərdə mövzuları müzakirə edirdi. Aydındır ki, Molotov öz mövqeyinin hərtərəfli ilkin əsaslandırılmasının zəruriliyinə əmin idi. Bütün bunlar SSRİ-nin müharibədən sonrakı təhlükəsiz dünya formatına hədsiz marağından xəbər verir”.

Xalqlar tərəfdardır, hökumətlər əleyhinədir

Sovet səfirlikləri və nümayəndəliklərindən gələn, habelə xarici mətbuatda dərc olunan məlumatlara görə, Ümumavropa Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi adlı sovet layihəsi Avropada və demək olar ki, bütün ictimai təşkilatlarda kütləvi xeyirxah reaksiyalara səbəb olub. “Le Monde” qəzeti Molotovun notası haqqında heyranlıqla yazıb.

Ancaq ABŞ, Fransa və İngiltərə rəsmiləri Molotov notasının “təsirini azaltmaq” üçün hər cür səy göstərirlər.

Şarl de Qoll SSRİ səfiri Sergey Vinoqradova birbaşa deyir ki, Molotov sənədi qəbuledilməzdir, çünki ABŞ-a işğal olunmuş Almaniyanın nümayəndəsi kimi baxılır, lakin “əbədi belə ola bilməyəcəyinə görə Amerika NATO-dan çıxmalı olacaq”. Vinoqradov cavab verir ki, bu, Avropanın Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsidir, okeanın o tayında yerləşən ABŞ-ın bura nə dəxli var. Lakin Moskva tezliklə Amerikanı Avropa müdafiə müqaviləsində bərabərhüquqlu tərəfdaş kimi görməyə razılaşır.

“Qeyri-real təbiət”

1954-cü ilin mayında Qərb dövlətləri nəhayət, SSRİ-nin NATO-ya üzvlüyü ilə bağlı sovet təklifini birdəfəlik rədd edirlər. Onlar bunu Sovet İttifaqının Avropa təşkilatında iştirakının alyansın demokratik məqsədləri ilə bir araya sığmadığı, “təklifin qeyri-real təbiətinin müzakirəyə layiq olmaması” ilə əsaslandırırlar. Qərb dünyasının liderləri simalarını itirməmək üçün SSRİ-yə qəbuledilməz şərtlər irəli sürürlər. Buna baxmayaraq, Moskvanın bu mövzuda intensiv danışıqları Xarici İşlər Nazirlərinin Cenevrə Konfransına, yəni 1955-ci ilin oktyabr-noyabr aylarına qədər davam edir.

Hər iki tərəf heç nə ilə razılaşmadan siyasi dividendlər almağa çalışır.

28 il sonra, 1983-cü ilin əvvəlində SSRİ-də Sovet İttifaqının NATO-ya mümkün üzvlüyü məsələsi yenidən gündəmə gəlir, lakin Cənubi Koreyanın “Boeing-747” təyyarəsi ilə bağlı məlum hadisələrdən sonra bu mövzuya toxunulmur. Xatırladaq ki, söhbət bu sərnişin təyyarəsinin sovet Hərbi-Hava Qüvvələri tərəfindən qəsdən məhv edilməsi ilə bağlı SSRİ-yə qarşı irəli sürülən ittihamlardan gedir.

Bizim zamanımızda

2001-ci il iyunun 17-də “The Guardian” qəzetində Yan Treynorun prezident Putinin 1954-cü il hadisələrinə reaksiyası haqqında məqaləsi dərc olunub. Vladimir Putin bununla əlaqədar xatırladıb ki, bir il əvvəl o da Rusiyanın NATO-ya üzvlüyünü təklif edib, lakin bu ideya ABŞ-ın dövlət katibi Madlen Olbrayt tərəfindən rədd edilib. “Təklifin qeyri-real xarakteri müzakirəyə layiq deyil” formuləsi ilə tarix təkrarlanır.

Lakin amerikalı politoloqlar əmindirlər ki, bu, Moskva tərəfindən yalnız alyansın şərqə doğru genişləndirilməsi siyasətini diskreditasiya etmək üçün siyasi hiylə idi.