Söz verdim ki, oğlumdan əvvəl o gələcək dünyaya... - Öləngi

Hədiyyə Şəfaqətin "Öz əsərini danışdır" layihəsinin növbəti qonağı Pərviz Cəbrayıl "Öləngi" romanından danışır:

- Necəsiniz, Pərviz Cəbrayıl?

- İlk dəfəydi öz romanımı oxuyurdum bu söhbətə görə. Çətindir.

- Bəs onu necə yazdınız?

- Fikrimdəydi, ancaq başlamağı düşünmürdüm. Daha doğrusu, yüz roman olsun başımda, qeydlərimdə, hətta köçürməkdən başqa bir şey qalmasın, mənə təkan verən, məni məcbur edən nəsə, kimsə olmasa, yazmıram. Hər şey kimi yazmaq da mənasız gəlir mənə. İçimdə yazdığım, təkcə özüm oxuya bildiyimlə qane oluram. Üstəlik, bilirəm ki, bu, çox sarsaq anatomiyadı məndə. Bu gedişlə yazıçı olmaq olmaz...

1996-da başladım, böyük oğlum ana bətninə düşəndə. Açığı, məndə qıcıq doğurdu, Öləngdən əvvəl kiminsə doğulacağını həzm edəmmədim. Söz verdim ki, Öləng oğlumu qabaqlayacaq, dünyaya oğlumdan əvvəl gələcək. Elə bilirdim, əks halda cəzalanacağam, ya yaradıcılıq əlimdən alınacaq xəyanət etmiş biri kimi.

- Ad belə təməl bilgi tələb edir. Ağır başlanğıc deyilmi?

- Əslində, sözün özü "Öləng"di. Türk mifolojisində ən əski və xüsusi çəkisi olan kultun adıdı. Təəssüf eləyirəm ki, özüm istəmədən quyruğuna bir fars şəkilçisi "İ"ni bağlamalı olmuşam. Ama "İ"siz də olardı. Səhv etmişəm. "Öləng" olmalıydı. Çünki əsərin qəhrəmanı Öləngdi.

Həmişə düşünürdüm ki, türkün təfəkküründə "ölüm", "ölmək" sözü son, bitmək, yox olmaq anlamına gələ bilməz. Heç bir bilgim olmadan inanırdım buna. Bir gün əlimə gözəl alim Mirəli Seyidovun "Azərbaycan mifoloji təfəkkürünün qaynaqları" kitabı düşdü. Oxudum. Məlum oldu ki, görünür, genlərimdən gələn yaddaşla doğru düşünmüşəm - "Öl" son deyilmiş, əksinə, yeni başlanğıcmış. Öləng sözünün izahında belə yazmışdı: yaşıllıq (göylük, yəni, həm rəng anlamında, həm də məkan olaraq. Öl sözü göyü, göylüyü ifadə edir), yaş, sulu, təzə-tər anlamında işlədilir və Öləng də kult kimi gənclik ilahəsidi. "Örüş-ölüş", göl - g-öl" sözləri də buradandı. Geniş izahla vaxt almaq istəmirəm. Öləng hələ də qazaxlarda şeir formalarından birinin adı kimi yaşayır.

Hə, bir də o qədər savadlarına baxmayaraq, başa düşdüm ki, oxuculara heç çatmamış, "Öləngi"dən yazan bir tənqidçinin də bu kult haqda bilgisi yoxmuş. Düzü, heyrət etdim. Məni təəssüfləndirən də budur ki, roman haqda kim yazdısa, onlardan bircəciyi də Öləng haqda heç nə bilmirdi. Ona görə də, bütün o yazılanları cəfəng hesab edirəm. Öləngi bilmədən bu kitab haqda heç nə yazmaq olmazdı. Bizdə hər şey tərsinə anlaşıldığı kimi, bu ad da yanlış başa düşüldü və ölüm kimi qavranılıb çox sərt reaksiya doğurdu. Demək olar, hamı bu romanı ölüm fərmanı qədər sərt qarşıladı...

- "Öləngi" haqda danışmaq, bu məqamda yəni, necə hissdir? İyirmi il əvvələ qayıtmışıq. Dediniz ki, çətindir. Hətta heyrət etdiniz...

- Heyrət etmədim, amma utanmadım da, hətta sevindim belə. 17 il sonra öz romanını oxucu kimi kitabdan ilk dəfə oxumaq. Sanki 17 il (bu, kitabın çapından keçən vaxtdı, ancaq 20-21 ildi yazılıb) hansısa şifrəni unudubsan, əsərinə yad bir adama, adi bir oxucuya çevrilibsən. Daxil ola bilmirsən. Şifrədən bəzi sözcüklər yadındadı. Cəhdlər edirsən, sonsuz variantları yoxlayırsan. Bu sənə romanına kənar gözlə baxma, qiymətləndirmə imkanı verir və budur, nəhayət, şifrəni tapırsan... "Öləngi" haqda hələ 3 il də susa bilərdim, vaxtım vardı, çünki bu roman mənim 50 yaşda yazacağım roman idi...

-...Və iyirmi altı yaşın içindəydiniz, rayondaydınız... Tez yazılması sizi incitdimi?

- Bakıda böyük heç nə yazmamışam indiyəcən. Yaza bilmirəm Bakıda. Təmtək olmalıyam. Yanımda yalnız mənə çay-çörək verən adam ola bilər. O da kölgə kimi olmalıdı.

İncidirdi, nə gizlədim. Hekayələrdən sonra ilk böyük mətn idi. Təcrübəsizlik və s. Özümdən çox ağır daşı qaldırmağa girişmişdim, təbii ki, incidəcəkdi. Amma ölsəm də, yazmaq xoşdu mənə. Həyatda şikayət etmədiyim tək işgəncə. Yazmayanda ölürəm. "Daha yaşamıram", "cəhənnəm olsun həyat" deyirəm...

- Maraqlıdır, bəs bu illər ərzində o "övladın" üzünə niyə çevrilib baxmırdınız?

- Heç bir övladımın üzünə baxmıram. Nə o biri romanın, nə şeirlərin. Bir dəfə yazmışdım bunu: kitab əsərin öldüyü yerdi. Məzar ziyarətini sevmirəm. İçindən çıxdı, öldü, getdi. Mənimçün. Elə bil mənim dünyamda ölür, oxucuların dünyasında doğulur. O da Öləng kimi bir prosesdi...

- Əsərin son nöqtəsini qoydunuz...

- Sonra qayıdıb gəldim Bakıya. Hardasa yazıb bitirəndən 15 gün sonra. Düz bir il baxmadım yazdığıma. Türkərin bir yaşında belə söz dedim: "Səni böyüdüb bir yaşa çatdırdım, ama qardaşın üçün heç nə etmədim..."

- "Özümdən ağır daş" dediniz. Həmin daşın ağırlığı onda çox hiss olunurdu, ya indi?

- Əlbəttə, indi. Ancaq indi daş ağırlığı yox, ölü ağırlığı var. Sən onu bilirsənmi, adamlar öləndə çox ağırlaşırlar? Mən indi o mənada çox ağıram. Daha heç kim qaldıra bilmir məni...

- O zaman da kimsə qaldırmamışdı... Özünüz bacarmışdınız. Hər mənada, qəbullanmaq mənasında, etiraf edilmək mənasında, görünmək mənasında, canlanıb ikinci romanı yazmaq mənasında... Ya Öləng kimi yerlə göy arasındasınız hələ də. Narahat ruhlar, deyirlər nə gedərmiş, nə qayıdarmış, yerlə göy arasında çırpınıb dururmuş...

- Əslində, təkcə mən yox, mənim ölkəm də o məkanda, o aralıqdadı. Roman da elə bundan bəhs edir. Klinik ölüm, ölüm tuneli, sonra isə arada qalmaq - nə dünyaya qayıtmaq, nə ölümə doğulmaq. Hər iki tərəfə gedən qatarı buraxmaq...

- Sonra nə oldu?

- Sonra... "Öləngi" məni də, qardaşını da ta uzaq Sibirəcən, Dostoyevskinin katorqada olduğu yerlərəcən apardı. Sanki qisas aldı ikinciliyinə görə... Çünki ətdən-sümükdən olan qardaşından yarım saat gec doğulmuşdu. Yəni əslində, o Öləng kultunun yarandığı yerə, öz vətəninə, öz yanına apardı bizi ailəlikcə. Kitabın çapından bir-iki ay sonra çıxıb getdim ölkədən. Altı illik könüllü sürgün. "Öləngi"ni ölkədə tək buraxıb getdim. Övladını atan ata kimi. Əllərdə qaldı. Sağdan da döşədilər, soldan da. Anlayan da döşədi, bir hərfini anlamayan da.

- Uzaqdan adama necə təsir edirdi olanlar? Vətəndə qoyub gəldiyiniz kitabın xəbərini kimdən alırdınız?

- Uzaqdan... Qürbət ümumiyyətlə ölüm kimidi. Hələ-hələ bizim dövrdə tam eləydi. İnternet yox kimi, telefonlar soyuq silah kimi. Səni vətəndə, sadəcə, bir şəkil kimi xatırlayırlar. Arabir telefonda səsini eşidirlər. O da elə bil ölübsən, kiminsə yuxusuna girib danışırsan. Heç fərqi yoxdu. Bircə onu bilirsən ki, yenidən dünyaya qayıda bilərsən. Vəssalam. Hər şeyə bir ölü kimi baxırsan göy üzündən, hər şeyi, hamını görürsən. Əlin də çatmır heç yana...

Başım yaşamaq uğrunda savaşa qarışmışdı. Bəzən şeirlər yazırdım. 2000-ci ildən başımda ideyası yaranmış "Yad dildə"nin qeydlərini edirdim. Ədəbi aləmlə əlaqəm tam kəsilmişdi. Bir gün ölkədən sovqat gəldi. Atam "Öləngi" haqda məqalələr çap edilmiş qəzetləri yığıb göndərmişdi. Sonra bir dəfə aldığım Azərbaycan pomidorunun yeşiyinə salınmış qəzeti gördüm - adı "RUH"... Qəribə hisslər keçirdim. Baxdım ki, redaktoru Salam Sarvan. Məndən sonra açılmışdı qəzet. Vərəqlədim, nə görsəm yaxşıdı? Salam şeirlərimi verib... Bunun nə demək olduğunu ancaq yaşayıb anlamaq olar...

- İnsan sevincini bölüşmək istəyir...

- Orda bacılarım, qohumlarım vardı. Sadəcə, mənimçün sevinirdilər. Ancaq kiminsə o sevincin mahiyyətini anlaması mümkün deyildi.

- Altı il sonra qayıtdınız. "Öləngi" sağmıydı?

- Hələ qayıtmamış "Öləngi"nin yaşadığını bilirdim. Qayıdandan sonra kitab haqda 5-6 məqalə yazıldığını da bildim. Yaşayırdıq artıq... Üstəlik qayıdanda artıq necə deyərlər, boylu qayıtmışdım, ikicanlıydım. "Yad dildə"nın sancıları içimi deşirdi. Qayıdandan 3 il sonra yazıb bitirdim. Yəni 3 ilə ənənəvi 5 variantımı yazdım.

- Hə, romanlarınızı bir neçə dəfə, bir neçə variantda işlədiyiniz məlumdur...

- "Öləngi"ni də 5 dəfə işlədim. Əlbəttə, çətindi. Amma yazıçılıq da elə bu gözəl cəhənnəm əzabındadı. İlə bir roman yazanları heç vaxt qəbul etmirəm, ciddi saymıram. Dünyadan tam qopmadan, uzun-uzun düşünmədən necə yazıb dərhal nəşriyyata cummaq olar? Onu da nəzərə alaq ki, biz yalnız yazıçılıqla məşğul olmuruq. Vaxt bölgüsünə görə yazıçılıq, ədəbiyyat bizdə hobbi səviyyəsindən də aşağı yüklüdü. Yəni ilə uzağı bir ay sərbəst, tam ora yönəlik ola biləcəyin vaxtın olur. Axşamacan xəbər oxuyub redaktə edən adam ilə bir roman yazırsa, demək, oxucunun o kitabdan uzaq qaçmağa, oxumamağa tam haqqı var. Hə, bir il tam bekar olsan, bəlkə də yaza bilərsən. Hərçənd romanın bişmə prosesi üçün azı iki il lazımdı...

- Kitab necə yayıldı?

- Satışa verməmişdim. Dostum öz hesabına çap etmişdi, kitabı kim istəsə, bağışlayırdım. Haqqı sadəcə xahiş etmək idi. Ötən il bir Feys dostum (sonradan onun çox gözəl şair olduğunu bildim təsadüfən) yazdı ki, bir neçə il qabaq sənin kitabını bir dostumdan oğurlamışam. Bilirsən neynədim? Həmin adam üçün çıxmamış şeirlərim də daxil olmaqla tək nüsxəlik bir kitab çap etdirdim, bağışladım ona. Bircə nüsxə.

- Oxucunuzu qısqandım... Yeri gəlmişkən, bunca il keçib, hələ axtarılır, deməli haqqı çatır yenidən çap olunsun.

- Mən də. Özümdə də yoxdu axı o kitab... Düşünmüşəm, amma vaxtına hələ var...

- "Öləngi" kimin, nəyin hekayəsidir?

- Mən insan ruhunun tarixini yazıram. O ruhun ayağı, başı hara dəyirsə, hekayə də o yerlərin, o havanın hekayəsidi. Ətrafda zaman var, o hekayədəki insanlarda yox. Məsələn, "Öləngi"nin qəhrəmanı I əsrdə yaşamış adamdan heç nə ilə fərqlənmir. Hətta o, həmin əsrin də adamı deyil və bütün davası da sonacan elə bunun üstündə gedir. Ancaq onu zorla çağa uyğunlaşdırırlar, bəzən zorla, bəzən içindəki o insanlıq naminə özü könüllü insan olmağa çalışır. Qorumaq istədiyi insanlığın ilkin, çirklənməmiş ruhudu. Təəssüf ki, nə onu qoruya bilir, nə də zamana, məkana tam uyğunlaşa.

- Deməli, romanda sanki əldə tutulacaq hadisə yoxdur, bir mənada məkansızlığa, zamansızlığa və çəkisizliyə keçməyi bacarmayanlar bu romanı oxuya bilməzlər. Hər şey dayanıb, bəlkə an var, andan da kiçik, amma o ikinci ana keçmir, içindən genişlənir. İkinci an yoxdur, hər şey "indidədir", amma "indi" də yoxdur.

- Eynən. Hadisə yoxdu, onun proyeksiyası, hardasa inikası, bəlkə hətta imitasiyası var. Ölüm qatarında, qaranlıq tuneldə getmək, hərəkəti yalnız yırğalanmaqla hiss eləmək əslində elə dayanmışlıqdı. Dediyim kimi, klinik ölümdə insanlar bir boruyla yol gedir, hərəkət edir. Ancaq bu, elə deyil, zaman yoxdu, hərəkət yoxdu. Və bu hərəkətsiz qatarda kimsə kimsəni ötə bilməz. Hamı qatarın sürətiylə gedir və ya dayanır.

- Amma adamlar var... Hər şeyilə adamlar, olmayan adamlar...

- Ruh kimi... Hətta mən adamlar yox, adamların ağrıları var deyərdim. Adamlar hardasa ölüm çarpayısında yatır, ruhları yol gedir. Kimi ölüb xilas olacaq, kimi bədəninə qayıdacaq. Bizim qəhrəman isə - mənim ilk romanımın qəhrəmanı, yəni iki dünya arasında vurnuxan, ruhunu qorumağa çalışan adamlar isə, hər ikisindən olur. "Yad dildə"də də həmin adamdı - həm asi, həm satqın. Beləcə, iki dünyadan da olan bir nəslin adamlarıyıq biz. Ağlayanımız yoxdu. Daha doğrusu, elə "Öləngi"də deyildiyi kimi, ölmüşəm, götürənim yoxdu...

- Bu həm də onu göstərirmi ki, biz daimiyik, hər dəfə başqa biriyik, ruhumuz lənətlənmiş kimi bütün yaddaşı bərabərində gəzdirir həm də, ondan qurtulammır, yəni "öz" itib, başlanğıc itib?

- Gəlib reainkarnasiya söhbətinə çıxırıq. Bu yaxınlarda Dalaylama ilə rus alimləri anlaşıb, təcrübə ilə bunu araşdıracaqlar. Adam iddia edir ki, bu nəzəriyyə, inam gerçəklikdi. Deyir, təkzib edin, buddistlər inanclarından imtina etsin. Yəni reinkarnasiya bir kənara qalsın, mən ruhun yaddaşına inanıram. Sadəcə, doğulan insanın ruhu zaman-zaman dirildilir. Yaddaşı yadına düşür. "Öləngi"də də o deyilmi? Adam getdikcə dirildilir, yaddaşı özünə qaytarılır. Onun da üsyanı bunadı.

- Mən buna o qədər inanan adamam ki, "Öləngi" məni həyəcanlandırdı və qorxutdu. Niyə hər şey "heç nə"dən başlamır? Qapı niyə var, bu nəyin cəzasıdır?

- Hələ də həyəcanlana bilənlərə paxıllığım tutur... Qapı... Qapı orda o romanın qapısıdı. Qapı - ekzistensial sərhəd. Ölüm-həyat sərhədi. Ancaq burda sərhəd aşılması tərsinə baş verir. İnsan ölümə yox, həyata doğru keçirilir və Öləng bunu, bu dirilməni ölüm sayır. Qapı - fərdin qalası. Qapı toru haqda qərar və fərdin ovlanması, göy mərtəbəsindən köy mərtəbəsinə endirilməsi. Ruhani varlığın öləri birinə çevrilməsi, hamıdan birinə çevrilməsinə cəhdlər...

Ancaq mən belə nəzəri şeylərdən danışmağı sevmirəm. Bu, tənqidçilərin çörəyidi. Biz elə hər gün o qapının ağzındayıq. Kandarındayıq. Tirinin üstündə, çox zaman isə torundayıq hörümçək kimi. Bizim o qapıdan keçməyə - hansı üzə olur-olsun - cəsarətimiz çatmır. Ona görə də yazar olaraq dünyaya çıxa bilmirik. Eləcə başımız qapımızı qorumağa qarışıb və sonda məlum olur ki, qarı düşmənlər başı öz qapısına qarışanın hər şeyi, hər şeyini, ölkəsini belə əlindən ala bilirlər. Yeri gəlmişkən, zədələnənə kimi futbolda qapıçı olmuşam.

- ... Meydança hissəsi ən dolu səhnədir. Elə digər anlamda da meydança-toplanma yeridir. Sanki çox şey burada birləşib, sonra dağılıb öz yerinə... Tam ortadan, romanın tam ortasından həm də... Bunu bilərəkmi etmisiniz? Olan və olmayan hər şey ordadır. Qapı, kölgə, günəş, qar, dirək, qoca, keçid, kol, külək... Yeri gəlmişkən, sizi heç meydança təmizləməyə aparıblarmı?

- Hə, romandakı meydança təmizləmə səhnəsi realdı. Tikan kolları zəmi kimi olurdu, biz meydançanı təmizləyəndə əl-ayağımız tikanla dolurdu. Hətta hansısa şəkildə orda baş verənlərin də arxasında bəzi gerçək hadisələr dayanır. Təbii ki, bu, romanda sadəcə karkas rolunu oynayır, ilkin təbiətini tam dəyişib. Və tamamilə doğrudur, bütün oyunlar oradan başlayır. Romanda da həyatda olduğu kimidi. Düzünü desəm, unutmuşam çox şeyi - nəyi, niyə etdiyimi. Ancaq o da bir növ dialektikadı. Orda meydança amfiteatr formasındadı. Bütün çevrəsi, belə deyək də, dağlarla əhatələnib. Meydança - oyunun getdiyi səhnə tam ortadadı. Yəni kəndin meydan yeri. Tam ortaya düşür. Hər şey orda baş verir, orda görünür, ordan yayılır. Kəndin yerləşdiyi o tamaşaçı hissəsindən oyun seyr edilir. Adamlar öz evlərində bir növ stadionda oturmuş kimidilər. "Ata" isə daha ucadan, öz xaçşəkilli qülləli kranından hər şeyə nəzarət edir...

- Heç nəyə lazım olmadan qurulmuş kran. Amma deyəsən onsuz da olmur...

- Hə, yastı-yapalaq, tatı evlərindən başqa bir tikilisi olmayan yerdə, yəni elə Yerdə qülləli kran. Tanrı. Ancaq bu, gələcəyə yönəlikdi. İnsanları total nəzarətə tabe etmək və gələcəyə inandırmaq. Yəni bir də gördün bir kənddə göydələnlər tikildi. Ancaq bilirik ki, heç nə tikilən deyil. O kran xaç şəklindədi. Yəni çarmıx. Bir növ biz bu dördlüyün arasında qalmışıq. Çarmıxda yaşayırıq. Mahiyyətə varılarsa, kran - Allah institutu, dinlər tamamilə gərəksizdi.

- Günlərin bir günü qopub gələcək yerə və Kişi-Ata-Tanrı-Kölgə... Altında qalıb öləcək…

- Hə, o da köhnə ideyadı. Tanrının (tanrıların) ölümü. Ancaq bir iş var ki, o Tanrının içi sevgi işığıyla doludu. Sadəcə, bir-birimizlə yad dildə danışdığımıza görə anlaşa bilmirik. Bəlkə də əlavə Yer dəftərxanaları bu anlaşmaya imkan vermir...

- Qıpqırmızı çılpaq adam, ya da ruh, hər nəsə, qapının keşikçisi, o bəlkə də o üzə keçə bilməyib qalıb. Hər şeydən dirəyə sığınır... Qala qurmağa çalışır. Nəyi nədən qoruyurdu?

- İndi onu həm yuxarıdan, həm aşağıdan səsləyirlər ki, evə qayıt. İki seçim arasında qalıb. Çaşqınlıq içindədi. Beləcə, vaxt ötür və bağ qırılır. O, çağırışların heç birinə getmir. O cür də, məhz əsərin sonunda olduğu kimi, o dünyadan da, bu dünyadan da olur. Onun özgürlüyü burda üzə çıxır. Ancaq o azadlıq çox bahadı. Onu qorumaq, onun ağrılarına tablamaq çox çətindi. Savaş başlayır... Bir növ həm Göy Atasına, həm Yer Atasına asi çıxır.

Və bu dəhşətli iki nöqtənin arasında çarpşmağa başlayır... Bu, insanın təbiətidi - ruh və bədən ikilənməsi. Ömürlük savaş meydanı... Həyatımızda olduğu kimi, o da getdikcə mövqelərini itirir. Bəzən könüllü, hansısa xeyirxahlıq naminə, bəzən də zorən. Öləng bizik! İllah da söz-sənət adamları. Amma bütün hallarda sonunda bəlli olur ki, bizim "ümumdünya cazibə qüvvəsinə", Yer çəkiminə qarşı dayanmağa o gücümüz yoxdu. İnsan bütün əzəməti ilə belə, sonunda məğlubiyyətə məhkumdu. Heminqueyin "Qoca və dəniz"ində də elə bu ideya qoyulub: Böyük məğlubiyyət!

- Bunu sizinlə mübahisə etmək istəməzdim, qəbul edirəm, bu bizik... Amma daha yüksək, naməlum, göründüyündən çox dərin nələrsə var.

- Ağzında "göründüyündən çox dərin nələrsə" deyirsən. Bəli, o var. Bəzən yazıçı özü bilmədən də o dərinliklərə baş vurur, ancaq heç özü də sonacan anlaya bilmir. Çünki o müəmma bizim şüurumuzdan yox, ruhumuzun yaddaşından gəlir. Gəlir, ancaq anlaşılmaz gəlir...

- "Ata"nın hər şeyi nəzarətdə saxlamaq çabası... -Haqqı varmı buna?

- Ata heç şübhəsiz, klassik obrazdı. Amma bayaq dediyim kimi, ikiyə bölünür - Göy və Yer Tanrısı şəklində. Bu, türkün mifik təfəkkürüdü. Ata-əcdad türk üçün Tanrının Yerdəki simasıdı. Belə deyək, filialıdı. Heç bir Ataya sığınmaq istəməyən insanlar da var... Hər iki Ata da bizi özünə övlad etmək istəyir. Valideynlik haqqını danmaq olmaz. Amma övladın da özgürlük haqqı var. Dediyim kimi, kimsə ikisinə də asi çıxır, kimsə yerdəkini, kimsə göydəkinin padşahlığını qəbul edir. Ən dünyagirlər isə ikisinə də birdən. Yəni ikiatalılıq... Mən özümüzü bir az atasızlar kimi hiss edirəm... Yəni bizim Öləng qardaş-bacılarımızı... Ömrünü savaşda keçirən, ağrı-acılarla yaşayan varlıqlar.

- Qəribədir, romanda cəmi bir KİŞİ var, hər yerdə ancaq odur, redaktor da, Otel sahibi də, Ata da, Prezident də, Qoca da, Kölgə də...

- Belə yerdə deyirlər: Yaşa! Eynən elədi. Bu mənim üslubumdu. "Yad dildə"də belədi. "İç-içə"də də... Tanrının, evrənin müxtəlif parçaları... Sən bunu tutmusan.

- Pəri?

- Pəri - bu simvol bir az avtobioqrafikdi. Amma romanda mənim, necə deyərlər, qadın şəklində təcəlla edən söz yanımı rəmzləşdirir.

- Bəs sizin "Günyatan otağınız" olubmu?

- O, bədii uydurmadı. Real bir otağı elə görmüşəm sadəcə. Günbatan tərəfdəki otaq. Bizim qəhrəmanımızın qüruba doğru sürükləndiyini simvollaşdırır o otaq. Onu orda dirildirlər... Qürub və dirilmə... Əlbəttə, paradoks kimi görünür, ancaq həyatımızın reallığı odu. Maddi dünya üçün dirildikcə qürubumuz başlayır.

- Qırxıncı otaq kimidir sanki həm də, sirr ordadır.

- Hə, dediyim kimi. Meydançadan başlayan konflikt o otaqda öz finiş nöqtəsinə yaxınlaşır. Öləng öz öləngliyindən orda uzaqlaşdırılmağa başlayır. Gah özü-özünü aldadır, gah aldadılır və bu dünya üçün, yaxud elə Azərbaycan üçün yeni insanın yaranması prosesi beşikdəcə boğulur. Bəli, Öləng (Azərbaycan adamı) hələ özü də özünün yeniliyinin nə olduğunu tam dərk etmir. Ancaq bir şeyi bilir ki, yeni insan lazımdı, bu iş ondan başlayır. Təəssüf ki, o bu yeniliyi dərk etməmiş adiləşdirilir. Bəsitləşdrilir, köhnə adamlardan biri olaraq məğlub olur.

- "Günyatan otaq"da olduğunuzu bilirəm... Ordan kim olub çıxmısınız?

- Qəbul edirəm, haqlısan, o otaq olub. Mən orda Pərviz olmuşam. Bir az irəli də getmişəm. Ancaq irəli dediyim təkcə o olub ki, mən yeni insanın, öz məğlubiyyətimi xəbər verə bilmişəm. Bu qədər. Tale eynidi.

- Yazmağa başlayanda beş kəlmədən neçəsini bilirdiniz maraqlıdır?

- Səmimi etiraf edim, birini də bilmirdim, indi də bilmirəm. Onu bilən, romanda olduğu kimi, ölümə, əslində isə ölməzliyə qovuşur.

- Axtarırsınızmı?

- Ömrümüz o axtarışda keçir. Ancaq tapmaqla bağlı o qədər nikbin deyiləm.

- Qatardakı adam cavab verir bu yerdə: "Tapmırlar, çünki içlərində olduğundan xəbərsizdirlər".

- Doğrudur. Düzünü o kişi deyir. Biz insan olaraq kim olduğumuzu bilmirik. Hər şey bir yana, gerçəkdən bilmirik. Biri deyir meymundan əmələ gəlmişik, biri deyir insan kimi yaranıb təkamül etmişik, biri palçıqdan yarandığımızı deyir, mən özümsə daha çox yad planetdən toxumumuzun gətirildiyini düşünürəm. Romanın əvvəlində torpağa əkilən o çağa kimi...

- Bəli, Qapı - başlarda məzardı, amma o həm də çuxurdur, "adam əkiləcək". Gəl ki, o çuxurda əkilən nə zaman göyərib ki, indi də göyərə?.. Yəni, belə çıxır ki, göyərir, amma "göyərən" başqasıdır... Bu üzdən məni basdırır bağban, o üzdən başqa biri çıxır, o, yenə mənəm...

- Yeri gəlmişkən, xeyli inanıram bu fikrə. Necə ki, indi bizim Yer əhli artıq insan ixrac etmək üçün başqa planetlər axtarır. Demək, bu, milyon il əvvəl də burda həyata keirilmiş ola bilərdi... Məsələ ondadı ki, o göyərmə də, bizim qəhrəman üçün qaralma, qurumadı. Qoca da özünü ona görə qarğayır... Bəli, bizi o cür doğurlar. Dəyişdirirlər. Ruh əkib, bədən götürürlər. Ancaq o bizik, biz deyilik, bilmirəm. Məncə, deyilik.

- Deyilkisə, hardayıq? "Qatardamı?"

- Yox, qatarlar gedib. Perronda qalmışıq. Bir də qatar gələcək, gəlməyəcək, kim bilir. Azı bilirəm ki, 1996-dan bu yana qatar gəlməyib...

- Pərviz Cəbrayıl bu romanın hansı yerindədir?

- "Məryəm surəsi"nə çatmışam.

- Yəni deyirsiniz ki, Pərviz Cəbrayıl "Öləngi"nin heç yerində qalmayıb, onu aparıb getmisiniz. Onu heç yerdə qoymazsınızmı?

- Yox, mənim yazılmış və yazılacaq bütün romanlarım "Öləngi"dədi. O bizi aparır hələ ki.

- Qəbul etməsəniz də, "Öləngi"ni bitirib, "Əşyalarınızı götürməyi unutmayın", - demisiniz... Bəs kimləri "Öləngi"yə çəkib, orda qoyub çıxmısınız?

- Adəm əfəndini. Bayaq dediyim kimi, insan ruhunun xatirələri. Tarixi. Və onların da hamısı Azərbaycanın fonunda. Yəni hər bir əsərdə olduğu kimi, konkret adamların acılı-şirinli xatirəsi var orda. Ancaq bu, sadəcə, skelet rolunu oynayır. Ruh zamansız, məkansız insanlığın ruhudu.

- Bəlkə dünyaya təzə sual gətirəsiniz? Qarşınızda "Məryəm surəsi" durarkən...

- Yaralı yerimdi... Yadıma düşdükcə, dünyadan əlim üzülür. Üfüqdə heç nə görünmür. Təminatım, yaşamaq imkanım olsa, bu gün işdən əl çəkib ancaq romana verərəm özümü.

- Bu durumda sizin köməyinizə hara çata bilər - "Günyatan otaq", "Otel", "Redaksiya", "Qatar", "Meydança", hara?

- Mən hələ də o redaksiyadayam... mənə Meydan lazımdı, Meydan!

- Oxuyanda düşünürdüm... Mənə İşıq barədə bir xatirənizi də danışmışdınız, atanızla bağlı...

- Hə, atamın son günü bədənindəki yaradan gördüm o işığı. Ancaq bu, roman yazılandan 16 il sonra baş verdi. Sanki əvvəldən görüb yazıbmışam onu.

- Gələcəyi qabaqlamaq mümkündür.

- Deyəsən, haqlısan. Çünki romanda uzun illər sonra olduğu kimi, nöqtə-vergülünəcən həyatda baş verən olaylar oldu. Var elə şeylər. "Yad dildə"də də, "İç-İçə"də də oldu belə məqamlar...

- Və Dostun "K"- Höte... "Faust"... "Eh, əziz körpəm"...

- Romanda iki yerdə onun açılışı var. Epiqrafdan başlayır. Torpağa basdırılan körpə, qutsal ruh...

- Niyə tez-tez sona tələsirsiniz, perronu xatırlayırsınız?

- Xatırlamıram. Ordayam... Ordayıq. Az qala hamımız.

- Az qala... Orda olmayan varmı?

- Nə yazıq ki, yoxdu...