Qarabağda "qalan" Türk mədəniyyət əsərləri...

Bu gün er­mə­ni­lər bey­nəl­xalq hü­quq qay­da­la­rı­nı po­za­raq iş­ğal böl­gə­sin­də olan tə­bii sər­vət­lə­ri­mi­zin ta­lan edil­mə­si və mə­də­ni-ta­ri­xi abi­də­lə­rin məhv edil­mə­si ilə məş­ğul­dur. Mə­sə­lən, Fü­zu­li ra­yo­nu əra­zi­sin­də yer­lə­şən Azıx və Tağ­lar ma­ğa­ra­la­rı ki­mi ta­ri­xi abi­də­lə­rin da­ğı­dıl­ma­sı de­yi­lən­lə­rə sü­but­dur. Am­ma bu abi­də­lər qə­dim döv­rün mə­də­ni abi­də­lə­ri ki­mi YU­NES­KO-nun si­ya­hı­sı­na dü­şüb. Azıx pa­leo­lit dü­şər­gə­sin­də aş­kar olu­nan mad­di mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri 1981-ci il de­kabr ayı­nın 8-də Pa­ri­sin "İn­san" mu­ze­yin­də "Av­ro­pa­nın ilk sa­kin­lə­ri" ad­lı sər­gi­də nü­ma­yiş et­di­ri­lib. Tə­əs­süf­lər ol­sun ki, er­mə­ni van­da­liz­mi nə­ti­cə­sin­də Azıx, Tağ­lar və s. dün­ya əhə­miy­yət­li mə­də­ni-ta­ri­xi abi­də­lər ha­zır­da bər­bad və­ziy­yət­də­dir.

Azıx və Tağ­lar­dan baş­qa Fü­zu­li ra­yo­nu əra­zi­sin­də yer­lə­şən, tunc döv­rü­nə aid olan Qa­ra­kö­pək­tə­pə, Mey­nə­tə­pə və baş­qa ta­ri­xi abi­də­lər də ya­rar­sız ha­la sa­lı­nıb. Şu­şa ma­ğa­ra­sı, Şu­şa­nın qa­la di­var­la­rı, gör­kəm­li Azər­bay­can şai­ri M.P.Va­qi­fin məq­bə­rə­si, Fü­zu­li­də Şah Ab­bas kar­van­sa­ra­yı, Kəl­bə­cər, La­çın, Qu­bad­lı, Zən­gi­lan və s. ya­şa­yış məs­kən­lə­rin­də olan mə­də­ni-ta­ri­xi abi­də­lər da­ğı­dı­lıb, bir çox­la­rı er­mə­ni­ləş­di­ri­lib. Yə­ni Azə­ri tür­kü­nün izi bu böl­gə­lər­dən si­li­nir - Zən­gə­zur­dan, Göy­çə ma­ha­lın­dan, İrə­van­dan si­lin­di­yi ki­mi. İş­ğal olu­nan əra­zi­lər­də 43-ə qə­dər hid­ro­me­teo­ro­lo­ji mü­şa­hi­də mən­tə­qə­si məhv edi­lib. Fə­qət bü­tün bun­lar YU­NES­KO və Ümum­dün­ya Me­teo­ro­lo­ji Təş­ki­la­tı­nın prin­sip­lə­ri­nə zid­dir.

Ta­rix­dən mə­lum­dur ki, mü­ha­ri­bə­lər za­ma­nı baş­qa əra­zi­lə­ri iş­ğal edən hərb­çi­lər tə­bi­ət abi­də­lə­ri­nə, tə­bii gö­zəl­lik­lə­rə to­xun­ma­ma­lı­dır. Fə­qət, XXI əs­rin as­ta­na­sın­da, - ət­raf mü­hi­tin və tə­bii-ta­ri­xi abi­də­lə­rin mü­ha­fi­zə­si haq­qın­da bey­nəl­xalq qa­nun­la­rın möv­cud ol­du­ğu bir dövr­də Azər­bay­can tor­paq­la­rı­nı uy­du­ru­lan Er­mə­nis­ta­na zor­la bir­ləş­dir­mək is­tə­yən az­ğın er­mə­ni iş­ğal­çı­la­rı nə­in­ki Azər­bay­ca­nın şə­hər və kənd­lə­ri­ni da­ğı­dıb, ey­ni za­man­da zəbt et­dik­lə­ri əra­zi­lər­də bit­ki və hey­va­nat alə­mi­ni, tə­bii-ta­ri­xi abi­də­lə­ri məhv edib, yan­dı­rıb və yan­dır­ma­ğa da­vam edir. On­lar iş­ğal al­tın­da qa­lan 269 min hek­tar me­şə sa­hə­si­ni qəd­dar­ca­sı­na qı­rıb, hə­min əra­zi­lər­də olan na­dir bit­ki və hey­va­nat alə­mi­ni məhv edib­lər. Bu­nun­la da ki­fa­yət­lən­mə­yib, bu vəh­şi in­san­lar at­mos­fe­ri, tor­pa­ğı, su­yu çirk­lən­di­rir­lər. Bü­tün bu eko­lo­ji fə­la­kət­lə­rin qlo­bal xa­rak­ter da­şı­dı­ğı­nı bü­tün dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti bil­mə­li­dir. Bey­nəl­xalq təş­ki­lat­la­rın nə­zə­ri­nə çat­dı­rıl­ma­lı­dır ki, er­mə­ni­lə­rin ət­raf mü­hi­tə, tə­bii-ta­ri­xi abi­də­lə­rə qar­şı tö­rət­di­yi vəh­şi­lik­lər bey­nəl­xalq hü­quq nor­ma­la­rı­na zidd ol­maq­la ya­na­şı, bir ci­na­yət­dir. Yə­ni er­mə­ni­lə­rin iş­ğal al­tın­da sax­la­dıq­la­rı Azər­bay­can əra­zi­lə­rin­də tö­rət­dik­lə­ri eko­lo­ji ci­na­yət­lər bey­nəl­xalq hü­quq təş­ki­lat­la­rı tə­rə­fin­dən cə­za­lan­dı­rıl­ma­lı­dır. Bu­nu BMT-nin "Ət­raf mü­hit və in­ki­şaf" haq­qın­da qə­bul et­di­yi Bə­yan­na­mə­nin 23-cü prin­si­pi tə­ləb edir. Bu Bə­yan­na­mə­nin 23-cü prin­si­pin­də be­lə de­yi­lir: "Baş­qa xal­qın əsa­rə­ti şə­rai­tin­də olan, iş­ğal al­tın­da qa­lan ət­raf mü­hit və xal­qın tə­bii sər­vət­lə­ri qo­run­ma­lı­dır."

Er­mə­ni­lə­rin bu böl­gə­də tö­rət­di­yi vəh­şi­lik­lər nə­ti­cə­sin­də ta­rix bo­yu bu böl­gə­də ya­şa­yan Azə­ri tür­kü­nün ta­ri­xi əsər­lə­ri­ni gös­tə­rə bil­mək, çox tə­əs­süf­lər ol­sun ki, im­kan­sız­dır. Bu şo­vi­nist in­san­lar Azə­ri türk­lə­ri­nə aid qə­bi­ris­tan­lıq­la­rı be­lə da­ğı­dıb, yan­dı­rıb­lar. "Er­mə­ni kil­sə­lə­ri­nin" var­lı­ğı­nı da­vam et­dir­mə­si­nin kö­kü isə, de­mək olar ki, Azə­ri türk­lə­ri­nin hər dövr­də öz di­nin­dən ol­ma­yan­la­ra gös­tər­di­yi hör­mət­də ax­ta­rıl­ma­lı­dır. Türk­lər heç bir dövr­də iba­dət­xa­na­la­ra pis bax­ma­yıb, er­mə­ni şo­vi­nist­lər ki­mi ya­xıb-yan­dır­ma­yıb­lar. Hal­bu­ki, tür­kə qar­şı düş­mən­çi­lik edən, müx­tə­lif if­ti­ra­lar uy­du­ran er­mə­ni şo­vi­nist­lər xris­ti­an türk olan al­ban­la­rın be­lə kil­sə və əsər­lə­ri­nə öz əsər­lə­ri ki­mi ba­xır, bü­tün bu ta­ri­xi əsər­lə­ri öz ad­la­rı­na çı­xır­lar. Bu gün Qa­ra­bağ­da türk mə­də­niy­yə­ti­nə aid çox az say­da əsər­lə­rin qal­ma­sı Azər­bay­ca­nın ta­ri­xi əra­zi­si olan Qa­ra­ba­ğa kö­çü­rü­lən bu şo­vi­nist in­san­la­rın mü­qəd­dəs İs­la­ma qar­şı hör­mət­siz­li­yi­dir.

İş­ğal al­tın­da qa­lan əra­zi­lə­rin eko­lo­ji və­ziy­yə­ti­nin gər­gin ol­du­ğu haq­da ki­fa­yət qə­dər fakt­lar var. Bü­tün bun­lar er­mə­ni­lə­rin bey­nəl­xalq hü­quq qay­da­la­rı­nı po­za­raq eko­lo­ji ci­na­yət tö­rət­dik­lə­ri­ni bir da­ha sü­but edir.

2000-ci ilin ok­tyabr ayın­da Tif­lis­də ke­çi­ri­lən Bi­rin­ci Bey­nəl­xalq Eko­lo­gi­ya Kon­qre­sin­də dün­ya­nın 16 öl­kə­sin­dən 48 nü­ma­yən­də iş­ti­rak edib. Fə­qət də­vət edil­mə­lə­ri­nə bax­ma­ya­raq, er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri kon­qres­də iş­ti­rak et­mə­yib. Bu Bey­nəl­xalq fo­rum­da Qaf­qaz re­gio­nun­da apa­rı­lan mü­ha­ri­bə­lə­rin ət­raf mü­hi­tə vur­du­ğu zə­rər, ey­ni za­man­da Qaf­qa­zın na­dir flo­ra və fau­na­sı­nın məh­vol­ma təh­lü­kə­si­nin ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı yol­la­rı mü­za­ki­rə olu­nub. Çı­xış edən­lər Qa­ra­bağ böl­gə­sin­də er­mə­ni iş­ğa­lı al­tın­da qa­lan 269 min hek­tar me­şə sa­hə­si­nin qəd­dar­ca­sı­na qı­rı­lıb da­ğı­dıl­dı­ğı­nı, hə­min əra­zi­lər­də na­dir bit­ki və hey­va­nat alə­mi­nin məhv edil­di­yi­ni, tə­bii sər­vət­lə­rin yan­dı­rıl­dı­ğı­nı bil­di­rib­lər. Ey­ni za­man­da Er­mə­nis­tan­da fəa­liy­yət gös­tə­rən AES-in ra­dio­ak­tiv tul­lan­tı­la­rı­nın iş­ğal al­tın­da olan Qa­ra­bağ tor­paq­la­rı­na atıl­dı­ğı­nı, tə­bii sər­vət­lə­rin da­ğı­dıl­dı­ğı­nı, tor­pa­ğın, su­yun çirk­lən­di­ril­di­yi­ni və bü­tün bun­la­rın dün­ya döv­lət­lə­ri­nin diq­qə­tin­dən kə­nar­da qal­dı­ğı­nı qeyd edib­lər. Heç şüb­hə­siz, er­mə­ni­lə­rin iş­ğal et­dik­lə­ri Azər­bay­can əra­zi­sin­də ta­ri­xi abi­də­lə­rə və tə­biə­tə qar­şı tö­rət­dik­lə­ri vəh­şi­lik­lər bey­nəl­xalq hü­quq təş­ki­lat­la­rı tə­rə­fin­dən ca­vab­lan­dı­rıl­ma­lı və on­lar cə­za­la­rı­nı al­ma­lı­dır.

Bir­ləş­miş Mil­lət­lər Təş­ki­la­tı­nın prin­sip­lə­ri­nə gö­rə, "Baş­qa xal­qın iş­ğa­lı al­tın­da olan ət­raf mü­hit və xal­qın tə­bii sər­vət­lə­ri qo­run­ma­lı­dır. Si­lah­lı mü­na­qi­şə şə­rai­tin­də isə döv­lət­lər ət­raf mü­hi­tin mü­ha­fi­zə­si­ni tə­min edən bey­nəl­xalq hü­quq qay­da­la­rı­na hör­mət et­mə­li­dir..." Bu, BMT-nin qə­bul et­di­yi bey­nəl­xalq qa­nun­dur. Doğ­ru­su, bu qa­nu­nun prin­sip­lə­ri ilk növ­bə­də BMT tə­rə­fin­dən nə­za­rət al­tın­da tu­tul­ma­lı və ci­na­yət­kar­lar cə­za­lan­dı­rıl­ma­lı­dır...

Bə­şə­ri tə­fək­kü­rün mə­nə­vi xə­zi­nə­si ad­la­nan "Qa­bus­na­mə"də ya­zı­lır: "Er­mə­ni­lər yer kü­rə­sin­də möv­cud olan xalq­lar­dan ona gö­rə fərq­lə­nir­lər ki, on­la­rın tə­biə­tin­də və xa­rak­te­rin­də mur­dar­lıq var". Da­ha son­ra de­yi­lir ki, "Er­mə­ni­lə­rin ey­bi: bəd­fal, kün­də­bə­dən, oğ­ru, gö­zü­gö­tür­mə­yən, bir aya­ğı qaç­maq­da olan, əm­rə bax­ma­yan, yer­siz hay-küy sa­lan, və­fa­sız, ri­ya­kar, sö­yüş sö­yən, ürə­yi xılt­lı, ağa­sı­na xa­in çı­xan ol­ma­la­rı­dır. Ümu­miy­yət­lə, hər han­sı bir er­mə­ni baş­dan-aya­ğa müs­bət­dən çox mən­fi­yə ya­xın­dır".

Gö­rün, ad­la­rı dün­ya ta­ri­xi­nə düş­müş da­hi in­san­lar er­mə­ni­lər haq­qın­da nə­lər de­yib. Ro­ma ta­rix­çi­si Ta­sit er­mə­ni­lər haq­qın­da be­lə ya­zır­dı: "Bu xalq is­tər xa­siy­yə­ti­nə, is­tər­sə də coğ­ra­fi və­ziy­yə­ti­nə gö­rə qə­dim­dən iki­üz­lü və ri­ya­kar­dır. Bun­lar ro­ma­lı­la­ra nif­rət­dən, part­la­ra isə hə­səd­dən az qa­la part­la­yır­dı­lar..."

Al­man ali­mi Kol­mer isə be­lə de­yib: "Mən bir mü­səl­man­la iş ba­rə­sin­də şərt­lə­şən­də ya­zı­lı mü­qa­vi­lə bağ­la­ma­dan da ki­fa­yət­lə­ni­rəm, çün­ki o söz ver­di, qur­tar­dı. Yu­nan­la ya­zı­lı şərt kə­si­rəm, çün­ki on­lar­la be­lə la­zım­dır və sər­fə­li­dir. Er­mə­ni­lər­lə isə heç ya­zı­lı su­rət­də də iş gör­mü­rəm, çün­ki on­la­rın ya­lan­çı­lı­ğı və fit­nə-fə­sad­la­rı hət­ta ya­zı­lı şər­ti də po­za bi­lər".

İn­gi­lis Vil­son isə er­mə­ni­lər haq­qın­da be­lə ya­zıb: "Er­mə­ni­lər ac­göz və ta­mah­kar­dı­lar, fit­nə­kar və ara­qa­rış­dı­ran­dı­lar, heç kə­si bə­yən­mir­lər. On­lar xır­da bir işi şi­şirt­mək­də is­te­dad sa­hi­bi­dir­lər və in­tri­qa ya­rat­ma­ğı da se­vir­lər".

Bö­yük fran­sız ya­zı­çı­sı Alek­sandr Dü­ma ya­zır­dı: "Er­mə­ni­lər hə­mi­şə baş­qa di­nə qul­luq edən hökm­dar­la­rın ha­ki­miy­yə­ti al­tın­da olub­lar. Nə­ti­cə­də öz fi­kir, niy­yət və duy­ğu­la­rı­nı giz­li sax­la­yan hiy­lə­gər və kə­lək­baz adam­la­ra çev­ri­lib­lər".

Fran­sız səy­ya­hı Qraf de Şo­le: "Er­mə­ni­lə­rin yox­sul­lu­ğu və əzab-əziy­yət çək­mə­lə­ri­nin mən­də on­la­ra qar­şı bö­yük rəhm ya­rat­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, on­la­rın ha­ram­za­də­li­yi, kə­lək­baz­lı­ğı o də­rə­cə­də iy­rənc, al­çaq­lıq­la­rı o də­rə­cə­də bia­bır­çı, o qə­dər hid­dət­lən­di­ri­ci idi ki, heç vaxt on­la­ra bağ­la­na bil­mə­dim."

Bö­yük rus ya­zı­çı­sı Qri­bo­ye­dov İran­da sə­fir iş­lər­kən ora­dan kö­çü­rü­lən er­mə­ni­lər haq­qın­da rus im­pe­ra­to­ru­na gön­dər­di­yi mək­tu­bun­da be­lə ya­zır­dı: "Əla­həz­rət, ol­ma­ya mər­kə­zi rus tor­paq­la­rın­da er­mə­ni­lə­rin məs­kun­laş­ma­sı­na izn ve­rə­si­niz. On­lar elə tay­fa­dır­lar ki, bir ne­çə on il ya­şa­dıq­dan son­ra dün­ya­ya hay-küy sa­la­caq­lar ki, bu­ra bi­zim qə­dim də­də-ba­ba tor­pa­ğı­mız­dır." Məhz bu­na gö­rə də rus ça­rı er­mə­ni­lə­ri Cə­nu­bi Qaf­qaz­da yer­ləş­di­rib.

Pro­fes­sor Ka­ra­pet Ar­man: "Os­man­lı ta­ri­xi­nin hər döv­rün­də bir er­mə­ni pa­şa­sı­na, bir er­mə­ni sə­fi­ri­nə, bir er­mə­ni mü­di­rə rast gəl­mək müm­kün­dür. Tə­əs­süf­lər ol­sun ki, bir çox xa­ri­ci döv­lət­lər er­mə­ni­lə­rin bu bəx­ti­yar­lı­ğı­nı qıs­qan­mış və öz şəx­si mə­na­fe­lə­ri üçün türk-er­mə­ni qar­daş­lı­ğı­nı poz­ma­ğa ça­lış­mış, bi­zim er­mə­ni­lə­rə si­lah ver­miş, on­la­rın ara­sı­na agent­lər, mis­sio­ner­lər, za­bit­lər gön­dər­miş və Ana­do­lu­da­kı er­mə­ni­lə­rə xə­ya­li vəd­lər ve­rə­rək on­la­rı üs­ya­na təş­viq et­miş­lər", - de­yib.

Ta­cir N.Ke­şiş­yan isə be­lə de­yib: "24 ap­re­lin Bey­rut­da­kı er­mə­ni kil­sə­si tə­rə­fin­dən ge­no­sid gü­nü ki­mi elan edil­mə­si ha­mı­mı­zı də­rin kə­də­rə qərq et­di. Çox ya­xın bir keç­miş­də Tür­ki­yə­nin xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri Qab­ri­el No­ran­duk­yan de­yil­di­mi? İm­pe­ri­ya döv­rün­də ma­liy­yə və xə­zi­nə na­zi­ri Ha­kop pa­şa de­yil­di­mi? Poçt və te­leq­raf na­zi­ri Os­kan əfən­di de­yil­di­mi?.. Ey qa­fil­lər, siz han­sı keç­miş­dən da­nı­şır­sı­nız? Keç­miş­də bir soy­qı­rım ha­di­sə­si ol­ma­yıb. Döv­lə­tin qa­nu­nu­na qar­şı çı­xan bü­tün və­tən­daş­lar ki­mi er­mə­ni­lə­rə də o za­man qa­nun­la­ra uy­ğun ola­raq bə­zi cə­za­lar ve­ri­lib, vəs­sa­lam".

Er­mə­ni xa­rak­te­ri­ni A.S.Puş­kin çox ob­raz­lı ifa­də edib: "Er­mə­ni, sən vəh­şi­sən, qa­til­sən, ci­na­yət­kar­san, qor­xaq və sat­qın­san, şə­hər və kənd­lə­ri­mi­zi vi­ran qo­yan bay­quş­san, bü­tün bun­la­ra bax­ma­ya­raq sə­ni qı­na­mı­ram, çün­ki sən er­mə­ni­sən."

Biz bu çı­xış­la­ra çox əhə­miy­yət ver­di­yi­mi­zə gö­rə ya­zı­mı­za da­xil et­dik. Fə­qət, bu çı­xış­lar­dan son­ra ke­çən za­man ər­zin­də nə­lər baş ver­di, nə­lər!.. Hər şey­dən əv­vəl qeyd et­mək is­tər­dik ki, nə­ti­cə çox acı­dır. Çün­ki er­mə­ni­lə­rin Azər­bay­can tür­kü­nə qar­şı tö­rət­di­yi vəh­şi­lik­lər in­san­lıq ta­ri­xi­nə vu­ru­lan qa­ra bir lə­kə­dir...

Er­mə­ni­lər haq­qın­da hə­qi­qət­lə­ri or­ta­ya qoy­maq hər bir tür­kün bor­cu­dur. Bu gün qon­dar­ma Er­mə­nis­tan­da türk adı­nı da­şı­yan nə bir kənd, nə də bir Azə­ri tür­kü var. Hal­bu­ki, er­mə­ni Za­ven Kor­kod­ya­nın 1932-ci il­də nəşr et­dir­di­yi ki­ta­bın­da ad­la­rı çə­ki­lən 2310 kənd­dən 2000-dən ço­xu­nun adı Azər­bay­can lek­si­ko­nun­da­dır. O tor­pa­ğın hər qa­rı­şın­da Azər­bay­can ta­ri­xi­nin iz­lə­ri var. Biz bu­gün­kü "Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı"nın əra­zi­sin­də qa­lan və qal­ma­yan mə­də­niy­yət abi­də­lə­ri cid­di bir şə­kil­də araş­dı­rıl­ma­lı və bu araş­dır­ma­lar BMT-nin üz­vü olan, fə­qət nə xris­ti­an, nə də İs­lam di­ni­nə mən­sub olan öl­kə­lər tə­rə­fin­dən apa­rıl­ma­lı, ta­ri­xi hə­qi­qət­lər or­ta­ya çı­xa­rıl­ma­lı­dır dü­şün­cə­sin­də­yik.

Er­mə­ni­lər öz­lə­ri­ni Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın sa­hi­bi sa­yır. Er­mə­ni­lə­rə gö­rə, Eç­mi­əd­zin, İrə­van xan­lı­ğı, Göy­çə ma­ha­lı, Zən­gə­zur ki­mi bu yer­lər də on­la­rın ata-ba­ba yur­du­dur. Ta­ri­xi rəs­mi sə­nəd­lər in­cə­lən­dik­də isə er­mə­ni­lə­rin bu tor­paq­la­ra 1828-ci il­də im­za­la­nan Türk­mən­çay mü­qa­vi­lə­sin­dən son­ra rus­lar tə­rə­fin­dən ya­vaş-ya­vaş kö­çü­rül­dük­lə­ri or­ta­ya çı­xır. Heç şüb­hə­siz, er­mə­ni­lə­ri qey­ri-in­sa­ni dav­ra­nış­la­ra təh­rik edən­lər, on­la­rın əsil­siz id­dia­la­rı­na ar­xa çı­xan­lar ta­rix qar­şı­sın­da öz­lə­ri­ni məh­kum et­dik­lə­ri­ni bil­mə­li­dir­lər. Və heç şüb­hə­siz, yu­xa­rı­da ad­la­rı­nı çək­di­yi­miz mil­lət­lər, türk­lə­rin er­mə­ni­lə­rə qar­şı "tö­rət­dik­lə­ri soy­qı­rı­ma" gö­rə üzr is­tə­mə­lə­ri­ni de­yil, ək­si­nə, öz­lə­ri ta­ri­xi hə­qi­qət­lə­ri gör­dük­dən son­ra yü­rüt­dük­lə­ri çir­kin si­ya­sət­lə­ri­nə gö­rə ta­rix qar­şı­sın­da türk mil­lə­tin­dən üzr is­tə­mə­li­dir­lər!..

Fazil QARAOĞLU