Şeytan söz meydanında

Ədəbiyyatda demonizmin keçdiyi yola ötəri baxış

Mövlana Cəlaləddin Rumi deyirdi ki, Allah xeyiri də, şəri də özü yaradıb, fəqət yalnız xeyirə razı olur. O, fikrini belə xırdalayır: xeyiri buyurmaq, şəri yasaqlamaq üçün şər törətmək istəyən bir kimsənin olması şərtdir. Belə bir varlığın olmasını istəmək əslində şərin özünü istəmək deməkdir. Bəli, bu mənada Allah şəri də istəyir, ancaq yalnız buna görə istəyir ki, xeyirin şər üzərində qələbəsini aləmlərə nümayiş etdirsin. Hədislərin birində Tanrının dilindən belə deyilir: “Mən gizli bir xəzinəydim, özümü tanı(t)maq üçün aləmləri yaratdım”.

Daha sonra Mövlana bir neçə örnək gətirir: müəllim biliksiz adamların olmağını arzulayar, ancaq onların savadsız qalmasını istəməz, yoxsa öyrətməyə də can atmazdı; həkim xəstənin olmasını arzulayar, ancaq xəstəliyin xəstəyə güc gəlməsini istəməz, yoxsa xəstəni sağaltmağa da cəhd göstərməzdi; sərkərdə düşmən ordusunun gəlməsini arzulayar, ancaq düşmənə basılmağı istəməz, qələbə çalmağa çalışar. Hər üç hal insanın (konkret situasiyalarda müəllimin, həkimin, sərkərdənin) özünü dərk eləməsi, öz gücünü, varlığını təsdiqləməsi prosesidir. Dolayısıyla şərin ortaya çıxması, xeyirin şəri yenməsi də Allahın özünü tanıması, öz qüdrətini təsdiqləməsi prosesidir.

Məsələnin bu cür qoyuluşundan Mövlana çox cəsarətli, çox da mübahisəli nəticələr çıxarır: xeyir üçün şərdən gərəkli, iman üçün küfrdən vacib heç nə yoxdur. Şəri şər olduğu üçün diləmək çirkindir, fəqət şəri xeyir üçün diləmək çirkin deyil. Tanrının yaratdığını məhv eləmək şərdir, fəqət cüzi şərdir; bunun qarşılığında, tutalım, bir xalqı, bir eli ölümdən qurtarmaq böyük xeyirdir.

Yeri gəlmişkən, Mövlana bu məsələni böyük alman filosofu Hegeldən nə az, nə çox – düz altı yüz il əvvəl ortaya gətirib. XIX əsrin birinci rübündə Rumi əsərlərinin alman dilində doğuluşu bütün Avropada, ən çox da Almaniyada böyük rezonans yaratmışdı, çiçəklənməkdə olan alman poeziyasına, alman fəlsəfəsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdi. Hegel “Ruh fəlsəfəsi” əsərində Cəlaləddin Rumidən söz açıb onun poeziyasından sitatlar gətirmişdi, sufizmlə induizmin eyniləşdirilməsinə, ağına-bozuna baxmadan bütün sufilərə, o cümlədən Mövlanaya “panteist” damğası vurulmasına etiraz eləmişdi. Əfsus ki, Hegelin bu xəbərdarlığını tədqiqatçılar uzun müddət qulaqardına vurdular…

***

Mövlanadan altı yüz il sonra başqa bir alman dahisi də onun həqiqətinə yetişdi. Faustun gözünə ilk dəfə görünən Mefistofel (İblis) onun “Sən kimsən?” sualına belə cavab verir: “Mən daim şər istəyən, fəqət daim xeyir törədən bir qüdrətin parçasıyam”. Mövlananın da, Hötenin də dedikləri Hegelin dialektika qanunlarının poetik dildə ifadəsidir.

Doğrudur, bəzi idealist filosoflar Allahın şəri törətməsi ideyasıyla barışmırlar. Məsələn, xristian mistiki, katoliklərin müqəddəs, pravoslavların əziz adlandırdığı Avqustin Avreli bu fikirdəydi ki, Tanrı qaranlığı yaratmayıb, qaranlıq Tanrının nuru, ziyası düşməyən yerdir. Bu cür yanaşanda Şeytan Allahın xidmətçisi rolundan çıxır, şər bəraətdən kəsilir.

Fəqət Hötenin daşdan keçən əsərində, bir əsr sonra Bulqakovun ona nəzərən yazdığı “Master və Marqarita” romanında İblis (Mefistofel, Voland) Tanrının köməkçisi, icraçısı kimi qələmə verilir. Bu halda ortaya teoloji sual çıxır: şəri ortadan qaldırmağa, Şeytanı daşlamağa lüzum varmı? Əgər Şeytan Allahın buyruqlarını yerinə yetirirsə, xeyirlə şər arasında düşmənçilik gözdən pərdə asmaq üçündürsə, demək, İblisin əliylə insanları yoldan çıxaran, onları bəd­əməlliyə şirnikləndirən elə Tanrı özüdür.

Bunlar xatalı suallardır, ümumiyyətlə, idealist fəlsəfənin təzadlı məqamları çoxdur.

***

Hegel deyirdi ki, Kantın dualizmindən qurtulmaq lazımdır, yəni noumenlər aləmini (ideal dünyanı) fenomenlər aləmindən (real dünyadan) ayırmağa ehtiyac yoxdur, gerçək dünyada nə baş verirsə, hamısı ruhun tərpənişlərinin nəticəsidir. Ancaq məsələni bu cür qoyanda xeyirlə şər arasından sərhəd də götürülür, əxlaq dəyərdən düşür, bütün əməllərə görə məsuliyyət ruhun (yəni Allahın) boynunda qalır.

Hegel yaşıdı Napoleonu at belində görəndə dostlarına həyəcanla Mütləq Ruhu, yəni Tanrını gördüyünü söyləmişdi. Maraqlıdır, əgər Napoleon Tanrıya tay tutulursa, onda bəs İblis kimdir? Görəsən, yüz il sonranın Almaniyasında yaşasaydı, böyük filosof iyirminci əsrin Napoleonunu – Hitleri də Allah sayardımı?

Höte Mefistofelin ağır günahlara batırdığı Faustu sonda Tanrı dərgahına göndərir. Bunu da anlamaq çətindir: əgər Faust cənnətlikdirsə, onda bəs cəhənnəm kimdən ötrüdür? Ümumiyyətlə, niyə insan hansısa həqiqətə günahlardan, əzablardan keçməklə çatmalıdır? Allaha birbaşa yol yoxdurmu, o yol mütləq Şeytanın bığının altındanmı keçməlidir?

Xristian filosofları Tanrını şərdən arındırmağa nə qədər çalışsalar da, bu yanaşma xristian dini üçün xarakterikdir, ən tipik örnəyi də Dostoyevskinin yaradıcılığıdır. Müəllifin özü kimi qəhrəmanları da cəhənnəm əzabından keçməmiş dinə-imana gəlmirlər. Raskolnikov tipli xarakterlər üçün ağır günahlara bulaşıb sonradan tövbə eləmək Allahla ünsiyyət qurmağın yeganə yoludur. Şübhə, asilik, suç, əzab – budur Dostoyevski qəhrəmanlarını Tanrıya aparan yollar. Onun İvan Karamazovu xeyirlə şərin qardaşlaşdığı ilahi harmoniyaya qarşı üsyana qalxsa da, bu harmoniyanın itlərə yedizdirilmiş uşağın bir damla göz yaşına dəymədiyini deyib biletini geri qaytarsa da, Dostoyevski İvanın rasional qiyamını təqdir eləmir, onu Şeytanla sazişə, İblisin səcdəsinə itələyir, bununla da zahirən özünün antipodu olan, milyonların əzabına zərurət donu geyindirməklə bəraət qazandıran Hegellə faktiki eyni platformadan çıxış eləyir.

***

Optimist fikir adamları üçün İblis Tanrının yardımçısı, buyruqçusu, ilahi nizamın qorunmasında vacib rol oynayan gizli xəfiyyəsidir. Pessimist mütəfəkkirlər üçünsə şər dünyanın təbii halı, yeganə səmimi sifətidir. Maqbetin monoloqunda Şekspir bu acı, həm də sərt gerçəyi belə ifadə eləyir: “Həyat – bir sərsəmin danışdığı hay-küy və hiddət dolu mənasız əhvalatdır”. Həqiqətən də təbiətdə xeyirə, sevgiyə, mərhəmətə, ədalətə yer yoxdur, bütün maddi aləm şər qanunlarıyla idarə olunur. Xeyir, sevgi, mərhəmət, ədalət varsa, onun mənbəyi təbiət ola bilməz, onun qaynağı yalnız ruh, ideal aləm, bir sözlə, Tanrı ola bilər.

Mən ideal aləmi insandan kənarda axtarmağın tərəfdarı deyiləm. Canlı-cansız nə yaranıbsa hamısının ruhu var, ancaq insandan başqa heç bir varlıq öz ruhunu ifadə eləyə bilmir. Canlı-cansız bütün təbiət insanın ona münasibətində ifadəsini tapır, məna qazanır. Ruhun gücü Allah gücüdür, yalnız o güc ana təbiətin bətnində qaynaşan xaosu nizama salıb kosmosa çevirə bilər. Şair qələmi daşı, ağacı, quşu, heyvanı da danışdırmaq, istədiyi varlığa, cəmi məxluqata özünü tanıtmaq, şəxsiyyət vəsiqəsi vermək iqtidarındadır. Öz cismani varlığını Şeytan adlandırıb onu ruhuna – Tanrıya qarşı qoymaq da insanın ağlına gəlib. İblis – maddi dünyanın ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Hörmüzd – Zərdüştün öz ruhuna, Əhrimən – öz cisminə verdiyi addır.

***

Dantenin altı yarasa qanadıyla, üç cəhənglə “mükafatlandırılmış” cəhənnəm qarovulçusu Lüsiferi, Miltonun “İtirilmiş cənnət” poemasında xaos körpüsündən keçib cəhənnəmə girən Lüsiferi Avropa ədəbiyyatındakı şeytanların əcdadlarıdır. “İlahi komediya”nın bədheybət iblisi “Bəşəri komediya”nın katorqadan qaçmış təhlükəli canisi Votrenə qədər təkamül yolu keçib. Bir neçə əsərində şər fırtınaları qoparan mənfi yüklü qəhrəmanını Balzak “Qorio ata” romanında açıq mətnlə İblis adlandırır. Balzakın qalan şeytanları kimi Votren də Tanrıyla əməkdaşlığa meyilli deyil, çünki onun tanrısı elə hər an yüz min fəsad törədən, Şeyx Nizaminin dul qarıya bənzətdiyi namərd fələyin özüdür. Katorqa qəhrəmanı, cəhənnəm keşikçisi, fitnə-fəsad dahisi Votren caynağına keçirməkdə olduğu saf tələbəyə belə deyir: “Mən Benvenuto Çellininin xatirələrini oxumuşam, özü də italyanca. Çellini başkəsən, yolkəsən bir adam idi, mən ondan dərs götürmüşəm, hər addımda fələk kimi can almağı ondan öyrənmişəm”.

Balzakdan ötrü bu dünya ehtiraslar, tamahlar tonqalının atəşiylə gecə-gündüz qır qazanı kimi qaynayan cəhənnəm tiyanıdır, yalnız bu alovun ütmədiyi, qarsmadığı uzaqlıqda insan mömin, dinc, rahat həyat keçirə bilər. Başqa sözlə, biz İblisin mülkündə yaşayırıq, buradan yalnız bir qurtuluş yolu var – ehtirasları, qorxuları söndürüb Şeytanın rıçaqlarını əlindən çıxarmaq, yəni fələyin kanselyariyasından adını sildirib şər tanrısının üsuli-idarəsindən mürəxxəs olmaq.

Stendal, Flober, Qonçarov, Turgenev, Mopassan, Çexov, Kafka, Akutaqava, Folkner, Heminquey, Kamyu, Selincer, Markes kimi yazıçılar da aşağı-yuxarı bu düşüncənin ətrafında dövr eləyirlər. Onlardan ötrü də şər dünyanın təbii halı, Şeytan mülkün ağasıdır; həyat fani, ömür puç, sevinclər, sevgilər gəldi-gedərdir. Stendalın “Parma monastırı”yla Hüqonun “Paris Notr-Dam kilsəsi”ni qarşılaşdırsaq, birində İblisin təntənəsinə, o birində iflasına şahid olarıq.

***

İvan Karamazovun gözünə görünən Şeytan ondan otuz-qırx il sonra Avropanı qana çalxayan hadisələrin – Birinci Dünya müharibəsinin, qırmızı terrorun tüğyan elədiyi zamanlarda tarix səhnəsinə baş rolun ifaçısı kimi qədəm qoydu. Üstündən iyirmi-otuz il də keçmiş İblis daha bir dünya turuna çıxdı, xalqları, ölkələri bir-birinə vurandan, yer üzünə yeni çaxnaşma salandan sonra Karamazovla müqaviləsini Tomas Mannın “Doktor Faustus” romanının qəhrəmanı Adrian Leverkünün timsalında təzələdi. Bəstəkar Leverkün Hötenin Faustuyla Nitsşenin Antixristinin sintezindən yaranıbsa da, ona İvan Karamazovun varisi kimi də baxmaq olar. Hər iki halda Şeytan seçdiyi personajla Allahın adından yox, öz adından saziş bağlayır.

Dostoyevski canına cin müsəllət olmuş surətlərinin (Raskolnikov, Roqojin, İvan Karamazov, “Şeytanlar” romanının az qala bütün personajları…) timsalında da yüzildə ölkəsində meydan sulayası şər qəhrəmanlarının portretlərini misilsiz ustalıqla, heyrətamiz fəhmlə yaratmışdı. Tomas Mannın təqribən ötən əsrin ortalarında tamamladığı romanını da yüzilin birinci yarısında alman təhtəlşüurunda baş qaldırmış qlobal miqyaslı tufanların, qasırğaların fəlsəfi xülasəsi, psixoloji diaqnozu da saymaq olar.

***

Aradan on illər keçəndən sonra Şeytan başqa bir alman yazıçısının – Patrik Züskindin “Ətirçi” (“Parfümer”) romanında başqa bir peşənin yiyəsi kimi, tamam başqa bir sifətlə zühur elədi. Dünya şöhrətli sələflərinin ardıcılı olsa da, Züskindin bənzərsiz ətir metaforası onun romanını tam orijinal bir əsər kimi oxumağa imkan verir. Gözəl qızların cövhərini çəkib onları cansız cəsədə çevirən Jan-Batist Qrenuyun mifik obrazını qadın qatili manyaklardan tutmuş zəkalı beyinlərdən işıqlı fikirləri sümürüb öz qaranlıq niyyətlərinə tabe eləyən diktatorlara, tiranlara qədər kimə desən bənzətmək olar. Zalım ətirçi metafizik vakuumda sərbəst hərəkət eləsə də, əlinin üstə əl olmasa da, tül pərdə arxasından ona ilahi səbriylə göz qoyan bir Tanrının nəfəsi arabir o pərdəni xəfifcə tərpədir.

“Ətirçi” romanında Allah elçisinin səhnəyə çıxması qeyri-təbii görsənərdi, ancaq bu əsəri yaradan düşüncənin allahsız olduğunu, həyatın yalnız şeytani qanunlarla hərəkətə gəldiyi kimi bədbin qənaətlə barışdığını demək düzgün deyil. Belə olsaydı, onun edamını izləmək üçün meydana yığılmış kütləni bir anda öz iradəsinin köləsinə çevirən hipnozçu (bu epizod “Master və Marqarita”nın iblisi Volandın varyetedə seans göstərməsi səhnəsinə çox bənzəyir) dünyanın şəriksiz ağası olardı. Edam kürsüsündən salamat qurtulsa da, şər dahisi ecazkar iksirini təpəsindən axıdıb özünü xarabalıqda küllənən ac səfillərə yedirir. Bununla da müəllif ilahi qanunların bu pozulmaz təsbitini dolayısıyla bir daha təsdiqləmiş olur: Şeytan baş qaldırdığı andan özünü parçalamağa, öz qabını çatlatmağa, özünü qəhr eləməyə məhkum olunmuş bir varlıq, əslində varlıq da yox, özünə qənim kəsilmiş bir yoxluqdur.

***

İllər öncə Hüseyn Cavidin “İblis” dramından söhbət düşəndə görkəmli ədəbiyyat adamlarımızdan biri təqribən belə bir fikir söyləmişdi: Şərq-müsəlman aləmində iblis mövzusu yoxdur, Cavidin pyesinin ənənəsi Qərb ədəbiyyatından gəlir.

Burada, əlbəttə, əsasən “Faust” ənənəsi nəzərdə tutulur, hərçənd biz İblisin də Mefistofel kimi Allahla əlbir olub-olmadığını bilmirik; üstəlik Hötenin faciəsi haqqın zəfəriylə başa çatsa da, Cavidin faciəsi şərin təntənəsiylə bitir. Bununla belə yuxarıda misal gətirdiyim müddəayla razılaşmamaq çətindir.

Ancaq burada çox mühüm bir incəlik də var: Şərq-müsəlman şairləri avropalı ədiblər kimi İblis, Şeytan obrazları yaratmayıblarsa da, şər törədən mexanizmin, ölüm, ayrılıq istehsal eləyən gücün timsalı kimi Fələyin çarxı hər zaman onların hədəfində olub. Yamanlıqda, namərdlikdə, ev yıxıb can almaqda Fələk heç də Şeytandan, İblisdən geri qalan deyil, bu sözü o iki sözün sinonimi də saya bilərik. Azərbaycan folklorunda da qınaq, söyüş, qarğış obyekti olan Fələk obrazına tez-tez rast gəlinir.

***

Ancaq Fələyin fəaliyyət sahəsini Şərq-müsəlman ədəbiyyatının sərhədləriylə daraltmaq olmaz. Balzakın “Şaqren dərisi” romanında təsvir elədiyi qədim əşyalar dükanının yiyəsi, özünü öldürmək istəyən gənc Rafaelə sehirli dəri bağışlayan 125 yaşlı qoca, məncə, fələyin obrazı sayılmalıdır. Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanında Buendia nəslinin həm tarixini, həm taleyini perqamentlərə köçürən qaraçı Melkiades – yaşı, kimliyi, haradan gəlib hara getdiyi bilinməyən sirli qoca da Allahın, peyğəmbərin yox, məhz qara qələmli fələyin təcəllisidir.

Nəhayət, bu yerdə milli nəsrimizə sarı boylanıb Mövlud Süleymanlının “Şeytan” nağıl-povestini də yada salmasaq olmaz. Saf folklor dili, folklor maneralarıyla yazılmış bu əsəri oxuyanda yuxarıda istinad elədiyim fikri şübhə altına almaya bilmirəm: əgər Şərq-müsəlman ədəbiyyatında (istər yazılı olsun, istər şifahi) doğrudan da demonizmə yer yoxdursa, bu qədər doğma şeytanı yazıçı hansı künc-bucaqdan, kimin qapısından tapıb qulaqlayıb evimizə gətirib?..

***

Optimist fikir adamları kainatda hər şeyin ilahi nizama, harmoniyaya tabe olduğunu, Allahdan xəbərsiz bir yarpağın belə ağacdan düşmədiyini, pessimist mütəfəkkirlər həyatın heç bir məna daşımadığını, heç bir saf niyyət güdmədiyini, yerdə-göydə xaosun at oynatdığını deyirlər. Birincilər varlığa, ikincilər yoxluğa tapınırlar.

Məncə, bu iki düşmən fikir cəbhəsinin ikisi də özünə görə haqlıdır: Mütləq Varlığın bir nüsxəsi olan insan ruhu birincilərin, Ana Təbiətin törəməsi olan insan təbiəti ikincilərin tapındığı qanunlarla hərəkətə gəlir. Havayı yerə deməyiblər ki, ümidsiz olan Şeytandır.

Sonuncu sözün baş hərfini kiçik şriftlə də yaza bilərdim…