Türk dilinin ortaq əlifbası: "İlk müzakirələr çətin keçirdi, hər kəs istəyirdi ki..."

Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) tərəfindən yaradılan Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası 34 hərfdən ibarət ortaq türk əlifbası təklifi ilə bağlı razılığa gəlib.

Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası üzvü, akademik Nizami Cəfərov Teleqraf.com-a açıqlamasında bildirib ki, bu əlifba bir neçə ildir davam edən axtarışların nəticəsidir:

“Müstəqil türk dövlətlərinin ortaq əlifbasını hazırladıq, son toplantı keçirildi. Ümumi ortaq türk əlifbasının yaradılması ilə bağlı müstəqil türk dövlətlərinin alimləri toplandı. Hər bir hərfi müzakirə etdik. Hər bir hərfin türk dillərində eyni səsi bildirməsini uyğunlaşdırdıq. Beləliklə, 34 hərfdən ibarət əlifba qəbul etdik. Ola bilər, bir hərf azalsın və ya artırılsın. Ancaq çox ümumi, normal əlifba qəbul olundu.

Bu, türk dünyasının elm adamlarının düşünərək, türk dillərin quruluşunu nəzərə alaraq qəbul etdiyi əlifbadır. Siyasi qərarı isə türk dövlətləri verməlidirlər. Türk dövlətlərinin parlametləri, prezidentləri siyasi qərarı verəcəklər. Çünki türk dilləri müstəqlidir. Müstəqil türk dillərinə heç bir qüvvə müdaxilə edə bilməz.

Bizim elm adamları olaraq vəzifəmiz bütün türk dillərinin əlifbasına, fonetik quruluşuna elmi baxış bildirmək idi. Məsələn, “ə” hərfini qəbul etdik. Bu hərf müstəqil türk xalqları içərisində iki xalqda var: Azərbaycanlılarda və qazaxlarda. Qazaxlarda da o qədər geniş yayılmayıb. Amma bizdə bu səs çox tez-tez işlənir. Qazaxlar israrla dedilər ki, biz əlifbada bu səsi "a" üzərində iki nöqtə ilə bildirəcəyik. Biz dedik ki, xeyr, bizdə bu ənənə var. 90-cı illərin əvvəllərində “a” üstündə iki nöqtəni “ə” kimi qəbul etmişdik. Amma bu, nə texniki, nə ictimai baxımdan özünü doğrultdu.

Ona görə də biz “ə” hərfini saxladıq. Ümumi türk əlifbasında qazaxlar üçün də “a” üzərində iki nöqtə variantının saxladıq. Bir neçə belə cüzi fərqlər var”.

Nizami Cəfərovun sözlərinə görə, ümumi türk əlifbasının içərisində elə hərflər var ki, bəzi türk dillərində yoxdur:

“Məsələn, özbəklərdə cəmi 6 sait səs var, bizdə 9, Türkiyə türklərində 8. Hansı xalqa lazım olsa, ümumi bazadan götürüb, o hərfi işlədəcək. Məqsəd odur ki, bir türk dilində eyni səs varsa, bu səs əlifbada eyni hərflə işarə olunsun. Bir səs bütün türk dillərində eyni hərflə işarə olunacaq. Ancaq bu səs yoxdursa, onun işarəsi bizim dilimizdə olmayacaq. Belə bir çox dərin məzmunlu müzakirə keçdi.

Bir neçə ildir bu müzakirələr gedir. Son müzakirələrdə artıq bir-birimizi də başa düşürdük. İlk müzakirələr çox çətin keçirdi. Hər kəs istəyirdi ki, öz əlifbasını ümumi türk əlifbası kimi təqdim etsin, bu da təbiidir. Artıq məsələ aydınlaşdı, ümumi türk əlifbası bütün türk dillərinə aid işarələri əks etdirəcək. Hər kəs özünə uyğun hərfi oradan götürüb işlədəcək”.

Akademik ümumi türk əlifbasının tətbiqiylə bağlı da danışıb:

“Türk Dövlətləri Təşkilatı bu işlərlə məşğuldur. Biz artıq ümumi türk dünyasıyıq. Prezidentimiz də söylədi ki, biz türk ailəsinə mənsubuq. Yəqin ki, bu ailənin sahibləri olan prezidentlərimiz türk dünyası alimlərinin təklif etdiyi ümumi türk əlifbasını siyasi baxımdan bu yaxınlarda təsdiq edəcəklər. Təsdiq etməsələr, hansısa problem varsa, onu göstərəcəklər. Türkoloqlar yenidən işləyəcək, yenidən müzakirələr olacaq.

Ancaq mənə elə gəlir ki, belə bir müzakirəyə ehtiyac olmayacaq. Çünki illərdir bu müzakilərə gedir. Sonra hər bir ölkənin ixtiyarında olacaq, ümum rürk əlifbasından işarələr götürüləcək. Məsələn, türk dillərində “t” səsi var. Elə olmayacaq ki, bu səsi qazax bir cür yazsın, özbək bir cür, qırğız baqşa cür. “X” səsi, “Ə” səsi hansısa türk dilində yoxdursa, onlar onu öz əlifbalarına daxil etməyəcəklər. Amma həmin hərflər ümumi türk əlifbasında təmsil olunacaq”.

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə yardımı ilə “Azərbaycan Respublikasının dünya birliyinə inteqrasiyası, region ölkələri və digər dövlətlərlə, beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsi” mövzusu üzrə dərc olunub.