Bunu ancaq fars olmayan biri edə bilərdi... - Polemika

Nizami Gəncəvi Makedoniyalı İskəndəri müsbət qəhrəman, ideal obraz kimi qələmə verib. İran şairlərində, İran ədəbiyyatında isə belə bir şey yoxdur. Nizamidən başqa heç kim İranı dağıdan, məhv edən Makedoniyalı İskəndəri müsbət qəhrəman kimi verməyib. Bunu ancaq fars mənşəli olmayan bir insan edə bilərdi ki, Nizami edib. İndi biz necə azərbaycanlı Nizamini ümumbəşəri şəxsiyyət saymayaq?

Bu sözləri “Şəxsin ümumbəşəriliyi olmur” deyən gənc şair Aqşin Yeniseyin fikri ilə bağlı Teleqraf.com-a münasibət bildirərkən, professor Nizami Cəfərov deyib. O, bir şairin kimliyini təyin etməkdən ötrü onun təkcə yaradıcılığını araşdırıb, həyatının və şəxsiyyətinin üzərindən keçməyin yanlış olduğunu açıqlayıb:

“Nizami Gəncəvinin harda doğulması, harda yaşaması, harda dəfn olunması, əlbəttə ki, önəmlidir. Bu, elə də xırda məsələ deyil. Onun həyatı, yaşadığı mühit həmişə diqqətlə öyrənilib. İkincisi də ki, tədqiqatçılar, təbii ki, həmişə Nizaminin daha çox yaradıcılığını öyrəniblər. Bu tədqiatçılar hamısı bir fikirdədir ki, Nizaminin dilindən, obrazlarından, motivlərindən onun türk olduğu bilinir. Hətta çox görkəmli fars alimləri belə onun dilini araşdıranda deyirlər ki, Nizaminin dilindən türk ətri gəlir. Ola bilər, kimsə onu yaxşı oxumayıb. Ona görə də belə pərakəndə fikirlər irəli sürür.

Nizaminin dövründə də, ondan əvvəl də, sonra da Azərbaycan türkcəsi tamam ayrı dil olub. İndikinə bənzəməyib. Burda fars dilinə yaxınlıqdan söhbət gedə bilməz. Baxmayaraq ki, Azərbaycan dilinə tarix boyu fars dilindən, fars dilinə isə bizim dildən türk sözləri keçib. Amma bu, dilin kökünü dəyişmir. Nizaminin Azərbaycan türkcəsində yazıb-yazmadığı mübahisəli məsələ ola bilər. Amma onun farsca yazdıqlarından belə onun azərbaycanlı olduğu duyulur. Bu məsələni təkcə Gəncədə dəfn olunmaqla ört-basdır etmək yanlışdır”.

Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini Məmməd Əliyev də bu fikirlə razı olmadığını bildirib:

“Nizami Gəncəvinin özü də, əsərləri də ümumbəşəridir. Əlbəttə ki, hər bir şair, yazıçı əsərlərinə görə tanınır. Nizamini bəşəriyyətə, dünyaya tanıdan “Leyli və Məcnun” olubsa, demək ki, ilk öncə bəşəri olan “Leyli və Məcnun”, sonra isə Nizami Gəncəvidir. İntibah dövrünün Qətran Təbrizi, Məshəti Gəncəvi, Əfzələddin Xəqani kimi nümayəndələri də vardı. Amma bəşəri dəyərlər məhz Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında və özündə öz əksini tapdı. Nizami Gəncənin Əxi təşkilatlarının üzvü olub. Onu Gəncə mühiti yetişdirib. Nizaminin şəxsi də, bəşəri saydığımız əsərləri də bizimdir, farsların və ya qeyri-birisinin yox. Onun əsərlərində Azərbaycan təbiəti təsvir olunursa, Azərbaycanın Muğan, Şirvan, Təbriz, Gəncə kimi yer adları, Nüşabə, Məhinbanu, Şirin, Fərhad kimi türk qadın adları çəkilirsə, kim dana bilər ki, o bizim deyil? Sadəcə, o vaxt fars dili normativ kimi götürülmüşdü. Buna görə də Nizamini farslar özünküləşdirməyə, bəşəriyyət isə dünyəviləşdirməyə çalışdı. Amma bununla onun milli mənsubiyyəti itmədi. Qaldı ki, Nizaminin dəfn məsələsinə, o, ömrüboyu Gəncədən kənara getməyib. Cəmi bircə dəfə Şəmsəddin Eldənizin oğlu Qızıl Arslanla görüşüb, ona əsər ithaf edib. Ümumilikdə isə Gəncədə yaşayıb, orda da dəfn olunub.

Qələm və söz sahibi olan yazıçı və şairlər də məsələyə münasibət bildirib:

Azad Qaradərəli:

“Dəyərli qələm dostumuz Aqşin bəyin fikirlərində həqiqət tərəfi yox deyildir. Lakin o, “nəticə”nin (ədəbi, yaxud elmi məhsulun, əsərin) “səbəb”dən (müəllifdən) irəli olmasını, hətta ikincinin deyil, birincinin bəşəri olmasını önə çəkməklə iki şeyi qarışdırır: təbiət hadisəsi zamanı yaranan “nəticə” ilə cəmiyyət hadisəsi (insan amili) zamanı yaranan “nəticə”yə münasibət eyni olmamalıdır. Bir böyük mirvari, yaxud almaz parçası da nəticədir, özü də bəşəriyyətə məxsus nəticə! Zira "İliada", "Xəmsə", "Səfillər", "Aldanmış kəvakib", Om qanunu, Nyutonun qanunları, bu söz-söhbətə nədən olan Lütfizadənin kəşfləri bir fərdin əqli və ruhi halından törədiyi üçün müəllifi Nilə bərabər bəşəridir və bəşəri olduğu qədər də millidir. O ki qaldı bu “milli məsələ”sinə, bizim kimi geridə qalmış, müstəmləkə buxovundan yeni qurtulmuş xalqlarda bu milli anlayışı daha çox hallanır. Ümumən, dünyada bu gün milli deyilən anlayış yox olmaqdadır. Ondan ki, artıq inkişaf etmiş ölkələrdə milli ilə bəşərinin sərhədləri çoxdan götürülüb”.

Şəhriyar del Gerani:

“Millilik də iman kimi ruhani anlayışdır. O ya var, ya da yoxdur. Coysdan "İrlandiya uğrunda ölümə gedərsinizmi?" soruşulduğunda, "Yox, mən niyə ölürəm? Qoy İrlandiya mənim uğrumda ölümə getsin" demiş. Bu kimi faktlar “N” qədərdir. Sözüm onda yox. Söhbət Aqşin dostumuzun məlum yanaşmasından gedirsə, burda polemikaya hacət görmürəm. Nədən ki, analogiya yanlış. Rəqəmlərlə, düsturlarla işləyən imzanı hərflərlə, sözlərlə işləmiş imzalarla müqayisə etmiş. Yəni müstəvi düzgün seçilməyib. Ümumiyyətlə, Aqşin son vaxtlar reqbi topuyla basketbol oynayır. Ona görə bir çox məsələlərdə söhbət "səbətə" düşmür. Lütfi Zadəyə gəlincə, biz onun boynuna çox yük qoyuruq. Biri deyir, "o nə alimdir, ictimai mövqeyi yoxdur", biri deyir, "müxalifət partiyalarından heç olmasa birinə üzv olaydı gərək", biri deyir, “bizim uşaqları oxutduraydı", biri deyir, “gərək namaz qılaydı" və. s. Mən Aqşini bu məhəlləbaşlıqda görmək istəməzdim”.

Elçin Aslangil:

“Bir adamın dediyi doğru da ola bilər, yalan da. Səlis heç nə yoxdur. Lütfi Zadənin də azərbaycanlı olub-olmadığı qeyri-səlis məsəldir. Əgər Lütfi Zadə Azərbaycanda dəfn olunacaqsa, bu artıq gələcək üçün dəqiq riyazi hesablama olmalıdır. Amma bu dəqiqliklə qeyri-dəqiqlik arasında fərdlərin əməl dəftərində nələr yazacağı maraqlı olmalıdır bizim üçün. Məsələn, adamı Azərbaycanda dəfn etdik. İdmana xərclədiyimiz milyonların onda birini bu adamın adına mükafat təyin edərək, hər hansısa bir törənə xərcləyəcəyikmi? Bakımızda çox qəribə, memarlıq baxımından önəmli olan gözəl tikililər var. Lütfi Zadə üçün belə bir bina-muzey tikiləcəkmi? Və bu muzey, elm məbədimizə çevriləcəkmi? Universitetlərimizdə Lütfi Zadənin elmi tədris olunacaqmı? (bu çoxdan olmalıydı).

Elmlər Akademiyası “Lütfi Zadə Akademiyası” adlandırılsın. Lütfi Zadə fondu yaradılsın. Lütfi Zadə mükafatı təyin edilsin. Onun elminin inkişaf etdirilməsi üçün hər il bu sahə üzrə çalışan alimlərə Azərbaycanda elmi simpoziumlar təşkil edilsin. Hə, həzarat, deyin görək biz bunlardan hansını etdik ki, kişinin azərbaycanlı olmadığından danışırıq? Əgər onu dərk etmiş olsaydıq, elə onun elmi ilə Qarabağ problemini istəsəydik hərb yolu ilə də həll edə bilərdik, istəsək sülh yolu ilə də. Niyə bu nəhəngin elmi tədris olunmadı və Azərbaycan insanı özünü Lütfi Zadənin həmyerlisi kimi hiss etmədi? Lütfi Zadə Azərbaycanda doğulub, fəqət azərbaycanlı deyil, dünyalıdır. Lütfi Zadə elm məbudu olaraq, hər-hansısa coğrafiyaya aid deyil, Yer kürəsinə aiddir. Lütfi Zadənin Azərbaycanda dəfn olunmasına biz özümüz maraq göstərməliyik, hətta dəridən-qabıqdan çıxmalıyıq. Elmimizin inkişafı üçün...”

Şərif Ağayar:

“Mən bəşəriliyə, qloballaşmaya milli rənglərin itib birrəng olması kimi yox, fərqli rənglərin, rəng çalarlarının harmoniyası kimi baxıram. Əks halda ingilis ədəbiyyatı, fransız kinosu, italyan musiqisi və s. kimi anlayışlar yaranmazdı və bu anlayışlar birləşib bir xalının ilmələri kimi dünya mədəniyyətini yaratmazdı. Bəşərilik özündən imtina yox, özünü bəşəri səviyyəyə qaldırmaqdır. Biz neyləsək də qafqazlıyıq, neyləsək də azərbaycanlıyıq, neyləsək də müsəlmanıq və bədii yaradıcılığımızda bu xüsusiyyətlər seziləcəkdir. Biz milli-dini özəlliyimizi, qafqazlı xarakterimizi bəşəri səviyyədə ifadə edərək, dünya vətəndaşı ola bilərik. Özümüzdən imtina etsək, ifadə etməyə bir şey qalmaz və bəzi "qlobalçılar" kimi boş qazan səsi çıxararıq”.

Səfər Alışarlı:

“Bəşərillik milliliyin tamlığı, bütövlüyü və böyüklüyüdür. Zadə, Nizami və sair belə məsələlər bizim üçün indi siyasi mahiyyət daşıyır. Əlbəttə, əslində, biz bunların mənəvi mahiyyətinə oynamalıyıq. Bu isə həqiqətin ortaya qoyulmasını tələb edir. Çünki yalnız həqiqi olan şey gözəldir və onunla nəyəsə nail olmaq mümkündür. Bəziləri siyasətdir deyə, bunu unudur, əlbəttə, onlara elə gəlir ki, Azərbaycan hələ həqiqətlər mərhələsinə gəlib çatmayıb. Bu, geniş müzakirə mövzusudur”.

Aqşin Evrən:

“Ümumiyyətlə, elm, sənət-yaratmaq məsələsində milli kimlik varlığın mahiyyətində heç bir ciddi rol oynamır. Çünki ibtidai insanlar ilk kəşflərə imza atanda ortada millət, (çağdaş) din faktları yox idi və bu faktlar meydana çıxdıqdan sonra da “yaradılmışlar”ın nəticəsi müsbətə doğru dəyişmədi. Başqa bir məsələ də var. Bir dəfə hansısa yerli jurnalda belə bir ifadəyə rast gəldim: "Dünya şöhrətli azərbaycanlılar - Anatoli Banişevski, Landau (!), Lütfi Zadə". Başqasının olanı israrla özümüzünküləşdirmək bir toplum, xalq olaraq bizim natamamlıq kompleksindən əziyyət çəkdiyimizi göstərən nüanslardan biridir. Bunun başlanğıcında bizim Qərbin Şekspirinə, Hokinqinə olan qibtə dayanır. Şüur olaraq biz Şekspirin sonetlərində, Hokinqin kosmologiya inqilabında yox, onların bütlərində ilişib qalmışıq.

Anlayışların “tərcüməsi” ilə bağlı deyilənlər dəqiqdir. Ancaq əhalisinin bir qisminin təfəkkürünün din, bir qisminin mentalitet, bir qisminin də siyasət vasitəsi ilə formalaşdırıldığı bir toplumda hərənin bir klişe həqiqəti var və onların təfəkküründəki məfhumların gerçək reallığına qovuşdurmaq məsələsini mətn yox, ancaq manipulyator mənəvi sanksiyalarla, rəsmi qanunlarla həll etmək olar”.

Xatırladaq ki, bu müzakirəyə səbəb olan məsələ Aqşin Yeniseyin aşağıdakı fikirləri olub:

“Hara fırlatsaq, yenə gəlirik cəmiyyətimizdə anlayışların səhv anlaşılması məsələsinə. Məsələn, insanın ümumbəşəriliyi anlayışına baxaq. Şərhlərdən belə məlum olur ki, biz ümumbəşəriliyi ilk növbədə vətənlə olan bağların qoparılması kimi başa düşürük; ümumibəşəriliyi azərbaycanlı olmağın alternativi kimi görürük. Kökündən yanlışdır! Bəşəriyyətə mənsub olmaq anlayışı şəxsə yox, onun əmək fəaliyyətinə aid olan qavramdır, yəni bəşəri mənsubiyyət nəticəyə verilən dəyərdir, səbəb həmişə milli mənsubluqla bağlıdır. Bəşəri olan Homer deyil, "İliada"dır, Homer vur-tut kor yunan şairidir. Şəxsin ümumbəşəriliyi deyə bir şey yox! Nə üçün bizə bəşəri dediyimiz alimin elmi yox, ölümü maraqlıdır?

Milli mənsubiyyət bəşərə daxil olmaq üçün bir pasportdur. Bəşər Tolstoyu rus, Kürini fransız kimi bəşəriləşdirib. Bəşər ingilis yazıçısı Raymonun adının qabağına "hind mənşəli" yazaraq ona milli pasport verir. Niyə? Çünki bəşəri dediyimiz şey şəxsin bəşərə sevdirə bildiyi milli keyfiyyətlərdir. Bir alimə görə bəşər onu yetişdirən milli mənsubiyyətə minnətdarlıq edir və onu öz millətinin adı ilə çağırır. Biz elmində rol oynamadığımız üçün əminik ki, bizim alimi heç harda bizim adımızla çağırmayacaqlar, ona görə onun ölümünü özümüzünküləşdirmək istəyirik. Necə ki, 8 əsrdir, bəşərin fars dilində tanıdığı Nizami Gəncəvinin Azərbaycan şairi olduğunu onun yalnız Gəncədə dəfn olunması ilə sübut etməyə çalışırıq. Bəşər isə (elə öz tədqiqatçılarımız da) mənbə olaraq fars ədəbiyyatına, fars dilinə müraciət edir. Yəni Nizamidə şəxsi olan bizimdir, bəşəri olan farsın. Və biz 8 əsrdir Nizaminin şəxsini bəşəriləşdirmək istəyirik, bəşər isə belə bir ölçü tanımır. Nəticənin, yəni bəşəri olanın sahibi olmaq üçün səbəb olmaq, səbəbkar olmaq lazımdır. Məncə, gəlin biz bəşəriyyəti qoyaq bir qırağa, eləcə anlayışları yerinə qoymağı öyrənək, məsələn, alimin, şairin milli mənsubiyyəti ilə bioloji mənsubluğunun eyni şey olmadığını...”