Azərbaycanda Talış xanlığı olubmu? - İki professor üz-üzə gəldi

Yaqub Mahmudov: "Lənkəran xanları türk olublar"

Tarix elmləri doktoru, professor Cəmil Həsənli tarix dərsliklərində təhriflərə yol verildiyini iddia edib. Teleqraf.com xəbər verir ki, Cəmil Həsənli bildirib ki, “Azərbaycan tarixi. Ata yurdu” dərsliyində Talış xanlığına aid heç bir məlumat verilməyib.

Teleqraf.com məsələ ilə bağlı dəsrliyin müəllifi, AMEA Tarix İnstitutunun direktoru, akademik Yaqub Mahmudovun fikirlərini öyrənib.

Öncə Cəmil Həsənlinin iddialarını təqdim edirik: "5-ci sinifdə oxuyan nəvəm İbrahim xahiş etdi ki, tarix dərsini mənə danışsın. Etiraz etmədim. Danışacağı dərs “Azərbaycanın parçalanması” paraqrafı idi. Əvvəlcə, ona bir neçə sual verdim. İlk sualım Azərbaycan xanlıqları haqqında oldu. İnsafən, bir xanlıq istisna olmaqla, Şimali Azərbaycanda müstəqil dövlət qurumları kimi fəaliyyət göstərmiş bütün xanlıqların adını çəkdi. Mən ona sadaladığı xanlıqların içərisində Talış xanlığının da olduğunu xatırlatdım. Lakin İbrahim dedi ki, baba bu xanlıq haqqında onun tarix kitabında heç nə yoxdur. Öz içimdə İbrahimi diqqətsizlikdə qınayıb, Yaqub Mahmudov, Hafiz Cabbarov və Leyla Hüseynova tərəfindən yazılmış “Azərbaycan tarixi. Ata yurdu” adlı ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinifi üçün yazılmış dərsliyə müraciət etdim. Doğrudan da gördüm ki, onun öyrəndiyi “Azərbaycanın parçalanması” paraqrafında Şimali Azərbaycan xanlıqlarının demək olar ki, hamısının adı keçsə də, Talış xanlığı haqqında bir kəlmə də yoxdur. Məsələn, Gülüstan müqaviləsi ilə bağlı müəlliflər yazırlar ki, ”Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarından, Ordubad mahalından başqa, Araz çayından şimaldakı bütün Azərbaycan torpaqları Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edildi”. Yaxşı, Talış xanlığı Araz çayından və həmin çay Kürə qovuşduqdan sonra Kür çayından şimalda yerləşmir. Bəs, Gülüstan müqaviləsinə görə hazırda vətənimizin bir hissəsi olan bu xanlığın taleyi necə oldu? Maraqlıdır, eyni yanaşma Türkmənçay müqaviləsi haqqında verilən məlumatda da təkrar olunmuşdur. 1828-ci ildə imzalanmış Türkmənçay müqaviləsilə bağlı dərsliyin 110-cu səhifəsində qeyd edilir: "Bu müqavilə ilə Naxçıvan və İrəvan xanlıqları da Rusiyanın əsarətinə düşdü. Ölkəmizin və xalqımızın parçalanması rəsmiləşdirildi. Azərbaycanın Araz çayından şimaldakı bütün torpaqları Rusiya tərəfindən işğal olundu”. Yenə sual olunur: Bəs Talış xanlığı harada qaldı? Bu xanlığın əraziləri İranın tərkibində qaldı, yoxsa Rusiya tərəfindən işğal olunmuş torpaqlara qatıldı? Lənkəran, Masallı, Astara, Yardımlı, Lerik və Muğan rayonlarının 5-ci sinif şagirdləri onların “Ata yurdu” hesab edilən torpaqların bu sülh müqavilələrinə görə İranda qalması barədə nəticə çıxarmalıdır. Çünki dərslik şagirdə öyrədir ki, “Azərbaycanın Araz çayından şimaldakı bütün torpaqları Rusiya tərəfindən işğal olundu”. Mən başa düşə bilmirəm, Gülüstan müqaviləsindən söhbət gedirsə, burada Kür çayından cənubda yerləşən Talış xanlığının və ona məxsus ərazilərin də Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdiyini göstərməyin müəlliflər üçün çətinliyi nədədir? Arazdan şimalda yerləşən Şəki, Qarabağ, Gəncə, Şirvan, Quba, Bakı, Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının əraziləri kimi, su qovşağından cənubda yerləşən Talış xanlığının əraziləri də tarixi və hazırkı vətənimizin, müəlliflərin tez-tez təkrarladıqları “Ata yurdu”muzun bir guşəsidir. Dərsliyin xanlıqlarla bağlı əvvəlki paraqraflarına diqqət yetirəndə gördüm ki, bu xanlığın ərazilərinə müəlliflərin şagirdlərə təlqin etdikləri “Ata yurdu”un hüdudlarında yer yoxdur. Məsələn, dərsliyin “İlk müstəqil Azərbaycan xanlıqları” adlı 26-cı paraqrafı bütövlükdə Şəki xanlığından və Çələbi xanın qəhrəmanlığından, “Şuşa qalası” adlı 27-ci paraqrafı Qarabağ xanlığının taleyindən və Pənahəli xanın igidliyindən, “İrəvan xanlığı” adlı 28-ci paraqrafı bu xanlığın ərazilərində olan tarixi torpaqlarımızın taleyindən, “Gəncə niyə Yelzavetpol adlandı” adlı 29-cu paraqrafi isə qəhraman Cavad xanın rus ordularına qarşı dirənişindən bəhs edir. Digər xanlıqların (Şirvan, Naxçıvan, Bakı, Quba, Dərbənd) adları isə müxtəlif paraqraflarda tez-tez anılır. Çox yaxşı. Bəs Talış xanlığının, bütün xanlar kimi, eyni dərəcədə öz yurduna bağlı olan və 28 il xanlıq taxtında oturmuş Mir Mustafa xanın adı niyə heç olmasa, ötəri də olsa, bir yerdə çəkilmir. Bu, təsadüfdür, yoxsa müəlliflər məqsədli şəkildə bu xanlığın ərazilərini “Ata yurdu”nun hüdudlarından çıxarıblar? Məsələn, Lənkəran məktəblərinin 5-ci sinfində oxuyan şagirdlər sevə-sevə Çələbi xanın, Cavad xanın, Pənahəli xanın igidliyindən xəbər tutduğu halda, “Ata yurdu” haqqında ilkin məlumatlar verən dərslikdə niyə Talış xanlığının heç olmasa, adın eşitməməlidir? Yoxsa, müəlliflərin cızdığı “Ata yurdu” xəritəsində bu xanlığın torpaqlarına yer yoxdur? Bəlkə bu şagirdlərin öz babaları ilə fəxr etmək haqqı yoxdur? Hər necə olursa-olsun, bunu etmək olmaz. Bizim bir vətənimiz var: Azərbaycan! Onun bütün guşəsi bizim üçün əzizdir. Bu məsələlərdə diqqətli olmaq lazımdır. Dərslikləri isə xırda hisslərdən uzaq olan kamil müəlliflər yazmalıdır".

Professor Yaqub Mahmudov Teleqraf.com-a bildirib ki, hazırda orta məktəblərdə “Azərbaycan tarixi. Ata yurdu” dərsliyindən istifadə olunmur: "Azərbaycanın tarixini, türklərin tarixini təhrif etmək istəyənlər istəklərinə nail oldular. Mən bu gün də hesab edirəm ki, orta məktəblərdə “Azərbaycan tarixi. Ata yurdu” fənni keçirilməlidir. Ata yurdu bizim üçün müqəddəsdir. 5-ci sinif uşaqları üçün "Ata yurdu" daha müqəddəsdir, çünki vətən anlayışı onlarda yeni-yeni formalaşır. Adıçəkilən dərslik tədris olunmadığı üçün düşünürəm ki, iradlar əbəsdir. Qaldı ki, Cəmil Həsənlinin Talış xanlığı ilə bağlı iddialarına, demək istəyirəm ki, Azərbaycanda Talış xanlığı olmayıb, Lənkəran xanlığı olub. Lənkəran xanlığı Səfəvi dövlətinin bir qolu olub və əsl Azərbaycan türk xanlığıdır. Lənkəran xanları səfəvi nəslindən olublar, türk olublar".

Ruslan Xəlil