Heç Allah da səmimi deyil: Əgər varsa... - Filosof

Teleqraf.com filosof Niyazi Mehdi ilə müsahibəni təqdim edir.

– Niyazi müəllim, bir çoxları o fikirdədir ki, sizdən canlı müsahibə almaq çox çətindir. Çünki danışıq diliniz, üslubunuz çətindir, başa düşmək olmur. Maraqlıdır, evdə, ailədə də sizi çətinliklə başa düşürlər? Yoxsa...

– Evdə arvad-uşaqla olanda elmi düşüncələrdən həmişə olmasa da, çox vaxt dincəlirsən. Bizdə hamının bu və ya başqa elmi dərəcəsi olsa da, çox nadir hallarda elmi söhbətlər edirik. Fəlsəfədə «gündəlik bilinc», yəni «gündəlik şüur» anlayışı var, insanın adi yaşamına bürünmüş düşüncə və duyğularını bildirir. Adətən, bu şüur aşağı səviyyə kimi ağıllı, bəsirətli bilincə qarşı qoyulur. Ona görə də mən öncələr adi və ya gündəlik şüuru yalnız plebeylərə aid edirdim. Ancaq xeyli sonralar gözəl filosof Losevdən oxdum ki, hətta dərin bilik adamları da ömürlərinin çox hissəsini gündəlik şüurla yaşayırlar. Bax, bunu biləndən sonra özümdə, ağıllı dostlarımda da gündəlik bilincin işini və fəsadlarını gördüm. Artıq mən ən bilikli, dərrakəli adamda belə, gündəlik şüurun eyiblərini görəndə şaşırmıram.

O ki qaldı sorunuzun tələffüz məsələsinə, bəli, tez-tez, yəni düdüləyə-düdüləyə danışmaq uşaqlıqdan qalma «xəstəliyimdir». Əski Yunanıstanda Demosfen ağzına xırda daşlar yığırdı ki, onların törətdiyi çətinliklərdə dilini düzəltsin. Məndə elə hövsələ ola bilməzdi. Ancaq «pablik spiiçi» bilmirəm necə çevirmək olar, «publik nitq»? Yox gülməli alınır, bəlkə toplumsal çıxış? Bax, belə çıxışda danışığımı yavaşıdıb arındırmağa xırda-para məşq etmişəm.

– Nə üçün canlı müsahibə verməyi sevmirsiniz?

– Öz jurnalist keçmişimdən diktofondan müsahibəni yazmağın necə əzab olduğunu bilirəm. Ancaq əsas səbəb jurnalistin əziyyətinə ürəyimin ağrıması deyildi. Əsas məsələ o idi ki, fikirlərimi savadsızcasına və dəhşətli gülünc şəkildə təhrif edirdilər. Təsəvvür edirsiniz? Sən sualın cavabında çox ağıllı bir şey deməyə çalışırsan, jurnalistin təhrifindən sonra qəzetdə sənin adından mənasız, absurd, dalı-qabağı bilinməyən sözləri oxuyursan. Bircə Alya Yaqublu mənimlə diktofonla götürdüyü müsahibəni yoxlamağa verəndə məni təəccübləndirmişdi. Professionallığı və ağlı ilə.

– Vaxtilə “Azadlıq” qəzetində səhv eləmirəmsə, “Qırmızı fikirlər” başlığı altında silsilə yazılarınız gedirdi. Niyə o silsiləni davam etdirmirsiniz?

– Çox sevindirdin ki, 20 il bundan qabaqkı yazıları yadıma saldın. Onlarla mən indi də öyünürəm. «Qırmızı-qırmızı danışan» adam deyirlər. Mən «qırmızı fikirlər»dəki qırmızını bundan götürmüşdüm. Silsilənin adı o çağ üçün azərbaycanlı dil alışqanlığını silkələyən paradiqma əsasında qurulmşdu. İndi bu tip paradiqmalar əsasında düzəldilmiş dükan-firma-məqalə-sayt adlarına tez-tez rast gəlmək olur. O çağ belə deyildi, bir «525-ci qəzet» adı vardı, bir də sonrakı ANS-də 12 KL vardı. Yeri gəldi, bunu da deyim, bir dostumun dükanlarına «Sim-sim», «Tilsim», restoranına «Avand» adlarını mən qoymuşdum, indi onları satıb, ancaq haradasa mən o adlara yenə rast gəlib məmnun qalıram.

«Qırmızı fikirlər» yazılanda millətçiliyin, türkçülüyün əttökən öygüsü, tərənnümü vardı. Ancaq bu tərənnümün yanında adi həyatda Azərbaycanla bağlı çox düşgün, böhranlı duyğu və düşüncələr də vardı: «Torpqları satdılar» «bizim kimi o…raş millət yoxdur» deyimləri ilə zəhərlənmiş bir azəri dünyası vardı. Bax, o durumda mən «Qırmızı fikirlər» silsiləsində başladım bizi özümüzə maraqlı göstərən, özünükinayə ilə özünüöygünü çox səsli musiqi kimi oynadan yazılar yazıb çıxarmağa.

Bir dəfə dostum Elçin Səlcuq kinayə etdi ki, sən nə qədər bu qırmızı fikirləri davam etdirəcəksən?! Mən o vaxt artıq yeni istiqamətləri tutub getməyə hazırlaşırdım. Ancaq görünür, haradasa dərinlərdə bu silsilədən bezmişdim, ona görə də himə bənd idim ki, dayandırım. Beləcə, Elçin Səlcuq mənə bəhanə verdi. Hərçənd o yazıda məndə yaranmış ruh, düşüncə-yazı tərzi ölmədi sonrakı məqalələrimdə gəlişdi.

– Maraqlıdır, səmimiyyət nədir? İnsan hansı halda səmimi olur? İçində nə qədər sirrin, sözün varsa, açıb hamıya danışmaq səmimiyyətdirmi?

– Səmimiyyət ikiüzlülüyün tərsidir. Hətta ikiüzlülük edib səmimiyyəti oynayırsansa, bu, daha səmimiyyət olmur. Deməli, səmimiyyət bir üzlülükdür. Tam şəkildə heç Allah da, əgər o varsa, səmimi deyil. Mənim təsəvvüf şairi Fəridədin Əttardan oxuduğum bir məsəl çox xoşuma gəlir. Orada Allah Məhəmməd peyğəmbərə 300 000 gizlini açır və deyir ki, bunları insanlara söyləyə bilərsən. Sonra 300 000 sirri söyləyir və deyir ki, bunları heç kimə açma! Ardınca Allah-təala deyir ki, daha 300 000 sirr var ki, onlar səndən də gizlidir. Yəni axırıncı halda Tanrı səmimiyyətini durdurur.

Səmimiyyət insanın ömrü boyu və eləcə də insandan insana yelpic kimi yığılır, açılır. Demokratik və normal dolanışıqlı toplumlarda, adətən, insanları səmimi olmamağa zorunlayan bir çox amillər ortadan gedir. İslamda «təkuyyun» deyilən qəribə bir qayda var, Qurandan gəlir. Əgər sənə islama görə təhlükə varsa, müsəlmanlığını hətta and da içib dana bilərsən. Türkiyədə yanlış olaraq təkuyyunu şiələrin səmimyyətsizliyinə icazə verən dini bəhanə sayrlar. Ancaq təkuyyun sünnilərə də aiddir və onu göstərir ki, ağır şəraitdə islam möminə səmimi olmamağa icazə verir.

Gic-gicə adamların da səmimiyyəti olur, ancaq heç kim buna heyran qalmır. Adamlar, adətən, ağılı başında olan, bəzən hətta özünə ziyan olsa da düzünü deyən adamlara heyran olurlar. Ancaq bütün hallarda səmimi olmaq yüksək ağıl və elementar ehtiyatlı olmaq instinktini tələb edir. Bunlar olmayanda səmimi adam çox tez gözdən düşür. Yalnız uşaqların məsumluğu bizi əsəbiləşdirməz. Səmimi adamın səmimiliyi isə bizi qıcıqlandıra bilər. Onun üçün də biz səmimi insanları nə qədər sevsək də, aramızdan yaxşı adamlar nə qədər səmimiliyə doğru əyilsə də, bir nəsnəini unutmamalıyıq: səmimiliyimizdə axmaq və ya gic-gicə olmadığımızı sezdirməyin bicliklərini yaddan çıxarmamalıyıq. Murdar, zəhrimar yağdıran qaşqabaqdansa saxta təbəssüm yeydir, siyasətçinin planlaşdırdığı böyük işləri yerinə yetirmək imkanını əldə etməsi üçün xırda-para yalanlar söyləməsi daha yaxşıdır, nəinki düzünəqulu danışıb adamları ruhdan salması.

Riyakarlıq, yəni ikiüzlülük - bunu bir yazıdan oxumşam - əndazəni aşmasa mədəniyyətin minimum şərtlərindən biri olur. Biz qanımız qara olanda özümüzü məcbur edib təbəssümlə salam verəndə əslində riya edirik, ancaq bu, mısmırıq səmimiyyətindən yaxşıdır. Azərbaycan insanının «niyə dalımca danışırsan» ittihamını min dəfə səsləndirməsindən görünür ki, o absolyut səmimiyyət həsrətindədir. Ancaq postmodernist Derrida demişkən, bu səmimiyyət həsrətini dekonstruksiya edəndə, yəni söküb içində, gizlinində, asatırnda nə var axtarışında bulunanda görürsən ki, hamı hamının dalınca danışır. Əslində «sən öl» andı «mən səni elə çox istəyirəm ki, ölməyinə razı olmaram, ona görə də yalan deyirəmsə, sən öl» cümləsinin amansız ixtisarından, çevrimindən yarandığı kimi «dalımca danışma» da amansız ixtisarın sonucudur. «Mənim sirrimi başqasına deməyin özəl həyatımı ictimailəşdirdiyi üçün suçdur» və ya «mənim xəbərim olmadan məndən danışanda böhtanın üçün şərait yaranır, çünki yalanını göstərə bilmirəm. Ona görə də adamın dalınca danışmaq pisdir» - bax, dekonstruksiya göstərir ki, bu tip deyimlərin ixtisarından «dalımca danışma» yasağı törəyib.

Platon deyirdi ki, absolyut işıq qaranlıqdır. Doğrudan da biz nə zaman görürük? O zaman ki, nəsə aydın olanın fonunda tutqun olan var, yəni işığın çox və az dərəcələri var. Bu dərəcələr olmasa, nəsnələr də bizə görünməz. Sufilər bu ideyadan teoloji metafora düzəltmişdilər: Allah nurundan olan pərdələr arxasında gizlənib. Sufilərə bu yerdə Günəş metaforası kömək edirdi: ona baxanda gözün qaralır, yəni pərdə ilə tutulur.

İndi demək olar: absolyut səmimiyyət dünyanı maraqsız, dözülməz edərdi. Dünyanın intriqası getdiyi üçün nə gözəl romanlar yaranardı, nə sevgi həsrəti olardı… Adamlar duyğusuz-düşüncəsiz robot kimi yaşayardılar. Lao-szı deyirdi ki, çirkinlik olduğu üçün gözəllik də var. Bunu çevirsək, yalan olduğu üçün doğru da var, ikiüzlülük olduğu üçün səmimiyyət də var.

İndi söylədiklərimə son xalı vurum: Qurbanı olduğumuz Allah bu dünyaya bol-bol riya, ikiüzlülük verib ki, səmimiyyətin həsrəti olsun, səmimiyyət uğrunda savaş, çapışma olsun. Bir sözlə, gərginliklərlə döyünən mədəniyyət, toplum olsun.

Verdiyi soru ilə bağlı bir məsələni də deməyə bilmirəm. Azəri ikiüzlülüyündə, yəni qeyri-səmimiyyətində bir psixoloji çalar var. Adətən, ikiüzlülük kiməsə kəf gəlmək, fırıldaq yapmaq kimi istəklərdən və planlardan arqument və ya haqq qazanır. Bu hal universaldır. Ancaq özəl azəri ikiüzlülüyü də var. Adamlar yaxşı adam, dost adam sifətini maska kimi taxırlar ki, öz yaramazlıqlarından bir az dincəlsinlər – istidə sərin otağa girib dincələn kimi. Biz gündə min dəfə İuda öpüşünü görürük, niyə görürük? Özümüz də bu suça az batmırıq. Ancaq elə də olur ki, adamlar riyakarcasına öpüşürlər ki, bir qədər dost-doğma münasibətlər havasından təmiz oksigen alsınlar.

– Məsələn, qardaş, bacı, əmioğlu, dayıoğlu və s. Bunlar qan qohumlarıdır. Bəs dost, iş yoldaşı, sinif yoldaşı, tələbə yoldaşı, əsgər yoldaşı... Bunları bir-birinə nə bağlayır? Bəzən dost qardaşdan da doğma olur. Bunun sirri nədədir?

– Qan bağlılığını, sözsüz, böyrəyi, ürəyi dəyişdirəndə, yəni bioloji qatda önəmlidir. Ancaq elə bioloji atalar və analar var ki, bioloji olmayan ata-anaya baxanda «apar at» olurlar. Bu anlamda biolojini çox da şişirtməyək. Bütün hallarda sevgi, mehribançılıq yaradıcı əziyyət tələb edir. Bioloji qohumlar biologiyanın aldanşında (illüziyasında) arxayınlaşırlar ki, qan sevgini, mehribançılığı avtomatik qarantiyalı edir. Bioloji olmayan dostluqda isə hamı əsir ki, bir-birini itirməsin. Əsməyəndə itirirlər. Dostluq fenomeni güman ki, təbiətdə nə dərəcədəsə, özü də onurğalılarda izlənir. Ancaq bu fenomen ən parlaq, ən zəngin şəkildə mədəniyyət hadisəsidir. Dostluq qadın-kişi sevgisinə arıtırılanda onu da heyranedici edir. Dostluq əsl şəkildə hətta korrupsionerlər arasında olanda da heyran edir. Ancaq dostluğa çox vaxt adamların gücü çatmır, ona görə də görürsən, 10 illik, 20 illik dostluq dağılır. Dostluq deyilən ilişkilərin soyuması da var, bunu da unutmayaq. Azərbacyan düşünüşündə dostluğun nəmənəliyinin sərt təhlili yoxdur. Post-strukturalistlərin terminini işlətsəm, dostluğun dekonstruksiyası yoxdur. Sevginin dekonstruksiyasını isə tutalım, Salam Sarvan edib. Mənim də bu haqda bir yazım da var.

– Başqa bir məqam. Əsl uşaq necə olmalıdır? Ağıllı, tərbiyəli, savadlı... Yoxsa sadəcə, azadmı?

– Bəs azad, özgür ancaq narkoman olsa necə?! Ağıllı əclaf olsa, necə?! Mən gəncliyimdə ağıllı olsam da, aldanışda idim ki, ağıllı azərbaycanlı həm də yaxşı adamdır. Sonradan gördüm ki, ağıl yaxşı adam olmağın qarantiyası deyil. Savadlı axmaqlar da var, onlara bir yazımda mən «intellektual barbarlar» demişdim. Deməli, uşaqlarla bağlı azadlığı, ağlı, savadı işlətmək istəyirsənsə, bu sifətləri yaxşı mənəviyyata bağlamalısan. Bir də elə etməlisn ki, ağıllı olmayanın, sadəcə, yaxşı uşaq olmasına yer qalsın, savadı az olanın da yaxşı adamlığa haqqı qalısın.

– Tutalım, bir insan torpağı uğrunda döyüşür, canından keçir və şəhidlik zirvəsinə yüksəlir. Çünki vətənini sevir. Başqa biri isə müharibədən, tank, güllə, top səsindən qorxur, səngərdən qaçır və fərari olur. Çünki həyatı sevir. Nə üçün vətəni sevəndə alqışlanırıq, həyatı sevəndə fərari oluruq, lənətlənirik?

– Kəramət, sənin bu gözəl sualın sofistikanın üçtündə qurulub. Gözəlliyinə görə yaxşıdır, sofistliyinə görə, incimə, yaxşı deyə bilmərəm. İkinci sualı götürsək, onda deməliyik. Fərariyə sevgiyə görə yox, qorxaqlığa, həm də vətənə baha başa gələn qorxaqlığa görə cəza verirlər. Vətəni sevdikləri üçün davaya gedənlər elə həyatı sevdikləri üçün gedirlər, çünki vətən yaşamın məkanıdır.

– Siz yeyib-içən bir insan olmusunuz, həmişə səsiniz məclislərdən gəlib. Maraqlıdır, bəs necə oldu ki, birdən-birə sizdə dinə eşq yarandı?

– Yox, yeyib-içən olsam da, məclisləri elə sevməmişəm, dostlarla yeyib-içməyi daha çox sevmişəm. Dinə eşqim isə bir az ateistik mərhələdən sonra gəncliyimdən yaranıb. Deyəsən, İran şiəliyinin etgisi altında sən də islamı hüzür, kədər dini bilirsən. Bunu gözəl ilahiyyatçımız Nəriman Qasımoğlu yaxşı açıb: bizdə islamı yas törəninə çeviriblər. Mənim üçünsə islamda bektaşi gülüşü, sufi rəqsi var. Hətta bu islam haqqında 5-10 il qabaq yazı da yazmışam. Orada söyləmişəm: elə dinlər var ki, Tanrı ilə qalmağı insana maraqlı etmək üçün dünyanı dadsız edir. İslam isə peyğəmbərin hədisləri, Ortaçağ müsəlman dünyasının ənbər qoxulu qadınları, işvəli qızları, «Min bir gecə»si göstərdiyi kimi deyir: bax, kişisənsə, bu rejimdə olan dünyada yaşa və gücün varsa, bu dünyaya baxanda Allahla olmağı özünə daha maraqlı et!

Mənim bu İslam konsepsiyam sənin soruna bir cavabdır. O biri cavab isə Dalay Lamada var: əgər sənin ürəyində dinə yol yoxdursa, yəni din sənin sarı siminə toxunmursa, sadəcə, yaxşı adam ol. Mənim islama sevgim o dərəcədə deyil ki, hamını, özüm qarışıq maksimal ibadətdə, müsəlmançılıqda görüm. Mənim arzuladığım yaxşı adamların çox olmasına əlverişli mühitin olmasıdır və elə bir islamdır ki, şiə, sünni məscidlərini, kopt kilsələrini partlatmağa yönəltmir, pisi, yaxşını, düzü, əyrini düz tanıdır. Quranın və başqa Qutsal kitabların fürqan, yəni fərqləndirən adlandırılmasını mən belə başa düşürəm: pisi yaxşıdan, halalı haramdan ayıran. Post-strukturalist terminlə buna dekonstruksiya demək olar.

– Niyazi müəllim, nəyə görə həyat insan doğulanda başlayır? Axı ana bətnində uşağın ürəyi döyünür, hiss eləyə bilir, qidalanır və s. Buna yaşamaq demək olmazmı? Bir halda ki, ruh da ana bətnində verilir.

– Sənin bu ağıllı sualına cavab üçün hazır deyiləm. Ancaq bu məni çox düşündürür: insan nədən başlayır? “Vətən nədən başayır” misrasını yada salaq. Mənim yaramazlığım və ya yaxşlığım nədən başlayır, bədənimdəki, beynimdəki hansısa molekulyar strukturlardan, ya zərrəciklərin arxasında olan vakkumdan, ya atamın, anamın filan xasiyytindən, qonum-qonşudan, millətdən, ya Dədə Qorquddan, Koroğludan? Haradan başlamaq məsələsi elədir ki, aydın cızıq çəkib demək olmur, buradan başlayır. Sənin məndən müsahibə götürmək fikrin haradan başlayıb? Mənim xətrimi istəməyindən, yoxsa müsahibə götürdüyün adamların siyahısının bitməsindən, ya Aynur xanımın təşəbbüsündən və bunlarda hansı molekulalardan?

Düzü, bu cavabım elə xoşuma gəldi ki, onunla bağlı araşdırma aparmaq gəldi ağlıma.

– Az yaşınız yoxdur. Belə bir yaşda sizi həyata bağlayan nədir? Fikirləşəndə ki, hər saniyə ömrünüzdən gedir, bir gün bu həyatda olmayacaqsınız, kədərlənirsinizmi?

– Bu sorunuz «həyatın mənası sənin üçün nədir və ya nədədir» sualı ilə bağlıdır. «Yaşayıram ki, daha çox sərf edim və ya istifadə edim, işlədim» adamların çoxu bilməzə (yəni qeyri-ixtiyari) bu prinsiplə yaşayır. Bu fəlsəfəyə görə daha çox yeyib-içirik, yeni maşınlar, yeni telefonlar, paltarlar arzulayırıq. Hərdən mən də heyfsilənirəm ki, heyf, gözəl teatr rəssamı və dostumuz Elçin Məmmədov – Mehdi Məmmədovun oğlu – indiki İnternet və sosial şəbəkə imkanarını görmədi. Heyif xeyli maraqlı insan olan akademik Aslan Aslanovdan ki, mobil telefonları görmədi. Bütün bu heyfsilənmələrin arxasında, astar üzündə tükədimçi, istehlakçı psixoloji durur. Həyat bunun üstündə qurulanda sönür, yaşlandıqca xeyli yeməklərin dadı gedir, görməmişliyin getdiyi üçün təzə modalara marağın itir və s.

Yaşamağın mənası «akkumlyasiya» yəni toplamaq olanda başqa durum yaranır. Biz çox vaxt məclislərdə qarnımız üçün yox, söhbət və duyğular əsasında yeni təəssüratlar, xatirələr toplamaq üçün yeyib-içirik. İnsan məclisini maraqlı edir xatirələr, məsələn, rəhmətə getmiş dostlardan lətifələr, gülməcələr, gəzdiyin qızlardan, ya oğlanlardan səni ucaldan olaylar. Yaşayıram ki, daha çox yaxşı mənəvi ehtiyatım, azuqəm və ya balansım olsun. Bax, bu cümlə daha çox yaşamaq istəyini mənalı, məqsədli edir.

– Adam düşünəndə ki, bir gün ölüb gedəcək və hər şey bitəcək, çox cansıxıcı görünür hər şey. İnsan özünü necə stimullaşdırmalıdır?

– Bu məsələ ilə bağlı yaxınlarda «Ustad» dərgisində və «Bakı-post» saytında bir məqalə vermişəm, ancaq Şahbaz Xuduoğlu, öncə isə xanımım Dilarə Mehdi heyranlıqlarını bildirsələr də, heyflər olsun, başqa əks-sədalar eşitmədim. Fikir verdiniz, müsahibəm boyu neçə adamın adını, xidmətini sadaladım. Bunu həmişə edirəm, çünki indi yaşayanların borcudur ki, Azərbaycanın dəyərli adamlarını, yazılarını dövriyyədə saxlasın.

Tusi deyirdi, maddi sərvət sərf edildikcə azalır, mənəvi sərvət isə işləndikcə çoxalır. Biz Azərbaycanı sayğılı, düşündürücü, maraqlı edən adamları dörüyyədə saxladıqca mənəviyyatca çoxalırıq. Yoxsa bunu etməsək, ortada yalnız yaramaz adamlarla bağlı qəzəbimiz qalacaq və bir azdan, «insan sifətli sosializm»i perefraz etsək, alçaq sifətli Azərbaycan qalacaq. Mənim bir aforizmim var: adam var ki, ona baxanda Azərbaycana tüpürmək istəyirsən. Adam da var ki, ona baxanda Azərbaycana valeh olursan. Gəlin ikincilərdən olaq. Lap sağlıq kimi səsləndi.

İndi sənin «Qırmızı fikirləri» yada salmağın bir az məni təəccübləndirdi, çünki düşünürdüm unudulub. Bütün bu haşiyyədən sonra həyatın mənası haqqında axırıncı yazımın ideyasını deyim. Onun daha elmi variantını rusca hazırlamışam və gözləyirəm yaxşı bir dərgidə çap edim. Kimsə onu dini, ancaq anti-islamçı saya bilər, kimsə xurafat saya bilər. Mən isə Quranda verilmiş Cənnət və Cəhənnəm ideyalarının yeni yozumu sayıram. Fikir verin, düzgün yox, yeni yozumu sayıram. Belə öyrətilər, spekulyasiyalar islam dünyasında nə qədər çox olsa, o qədər də islam mənəviyyatı zənginləşər.

Mən bu konsepsiyada Kantın bir ideyasından itələnərək deyirəm ki, ruh və ya qut ən sadə olqudur, yəni olandır, çünki onun eni, qalınlığı, hissələri yoxdur ki, nəsə mürəkkəb olsun. Əgər belədirsə, deməli, ruh ölməzdir, çünki ölmək hissələrə parçalanmaqdır, ruhun isə hissələri yoxdur. Bu anlamda cismimiz öləndə ruhumuz ölmür – buracan mən hələ ki Kantı danışıram, yeni düşüncə bundan sonra başlayır. Biz o biri gerçəlikdə əbədi olaraq ruhumuzun içində bulunuruq. Gözəl yaşamışıqsa, yaxşılıqlar edib caamatın sağolunu qazanmışıqsa, o biri gerçəklikdə ruhumuza toplanmış xoş, isti xatirələrin şirin xəyallarında yaşayırıq. Ruhumuz bu təəssüratlardan özünün «seriallarını» düzəldir, şirin-şirin xəyallara dalır. Cənnət elə budur. Bu Cənnətin təəssüratını yalnız az da olsa, etdiyimiz axmaqlıq və yaramazlıq pozur, ancaq onlar çox olmadıqları üçün bizim spiritual cənnətimizi pozmur, olsa-olsa ona dramatik situasiyalar gətirir. Yaramaz adamın ruhu yaramazlıqlarla dolu olduğu üçün o biri gerçəklikdə bu alçaq spiritual dünyanın içində bulunmağa məhkum olur. Cəhənnəm elə budur.

Adamların çoxu nə yaramazdır, nə də yaxşı. Yəni gah elə, gar belə olur. Ona görə də ruh almində nə Cənnətdə, nə Cəhənnəmdə olur. Gah xoş təssüratların içində bulunur, gah da etdiyi pisliklərin təəssüratları arasında əzab çəkir. Ona görə də adamların çoxu nə Cənnətlik, nə də Cəhənnəmlikdir.

Buradan sənin sualına cavab da çıxır: mənə ömür verilir ki, hər sabah mən ruhuma yeni pozitivlər toplayıb onu spiritual Cənnətə hazır edim. Nə fərqi var, indi öldüm, yoxsa sabah öldüm sorusuna cavab budur. Sabah mənə lazımdır ki, Ruhumda Cənnəti artırmaq üçün bir fürsət qazanım və ya keçmişdə etdiyim yaramazlığın günahlarını yuyum.

– Yeri gəlmişkən, günah nədir? Günah hissini necə izah eləyə bilərsiniz?

– İnsan pisliklərinin iki cürü var. Biri qanunları pozmasıdır. Pozğunluq sözü buradan gəlir, ancaq pis qanunların pozulmasına halal iş kimi baxanlar da olur – bizdə qaçaqlara sevgi bundandır. Ona görə də «pozğunluq» kəlməsi əxlaqdakı pozuntularla ilgili işlənir. Hərçənd əxlaqda da normalar pisləşəndə onu pozanlara pozğun deməyə adamın dili gəlmir. Məsələn, sufilər pozurdular, ancaq elə bu pozğunluq onları müəmmalı, batini mənəviyyat daşıyıcıları edirdi. Günah da mənəvi pozğunluqdur, ancaq özündə ilahi bir sirr daşıyır. Bir də görürsən ki, bu günahın pozğunluğu mənəvi qanunlara quru-quru əməl edənlərdən daha üstündür. İsa Məsihin yəhudi qaydasını pozub şənbə günü adamları fəal həyata çağırması iudaizmin içindən xristianlığı yaratdı və yəhudilərin bizim «axund» kəlməsinə bənzəyən «fərisey» sözünü ikiüzlülüyün simvoluna çevirdi. İsa Tövrata formal əməl edib mömin sifəti alanlara fərisey deyirdi. Ona görə də bu sözün mənasında mutasiya getdi və o riyanı bildirdi.

Mirzə Fətəlinin, Sabirin, Mirzə Cəlilin günahları da elədir, formal yanaşanda günah olsa da, müsəlman fəriseylərindən onlar qat-qat yüksəkdədirlər.

– Niyazi müəllim, Azərbaycanda dünyada gedən prosesləri izah eləyən filosoflar varmı? Siz kimləri oxuyursunuz?

– Vaxtilə Vaqif İbrahimoğlu filosof olmasa da, mənə dünyanı hamıdan gözəl anladan «filosof» idi. Rəhman Bədəlov da belə ola bilərdi, ancaq deyəsən biz bir-birimizdən bezmişik. Dünyanı mənim üçün anlatmaqda parlaq intellektuallar Əli Abbasov – keçmiş nazıir yox – və Toğrul Cuvarlıdır.

– Yeni kitabınız gözlənilirmi?

– Artıq hazırlamışam...

– Adı nədir?

– Adı bəlkə də «Qəribə Azərbaycan» oldu.

– Nədən bəhs edir?

– Orda tariximizdən əcaib, qəribə faktları toplamışam. Orada Azərbaycan əclafları da var. Məqsədim odur ki, adi halda bizim üçün səpələnmiş, qırnıqlanmış olan Azərbayacanı bir yerə yığmaq ki, Azərbaycanı sevmək istəyən ondan enerji alsın. Milli əclaflarımızın bir qismini də ora salmışam ki, millət duyğusu bayağılaşıb primitiv özünəvurğunluğa çevrilməsin. Millətə nifrət edən və millətə vurğun olan mənim üçün eyni dərəcədə maraqsızdır.

– Bir müsahibənizdə demişdiniz ki, mən Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında 90-cı illərdən sonra o qədər də yaxşı fikirdə deyildim. Nə yaxşı Kamal Abdullanın daha sonra Salamın, Etimad Başkeçidin, Aqşinin, Seymur Baycan, Pərviz Cəbrayıl, Məqsəd Nurun yaradıcılığı varmış... Aradan bir neçə il keçib. İstedad siyahınız yenə həmin imzalardır? Yoxsa əlavələr var?

– Yox, siyahı bir neçə ad böyüyb. Aydın Talıbzadənin «Əbühübb» romanı da ora düşüb. Hə, bir də kim olduğunu bilirəm, arcaq sizə deməyəcəm Londonda yaşayan El Koronon adlı birisinin «Elohim» və «Nimrod» romanları ora düşüb. Bu əsərlər, təəssüf ki, ruscadır. Onları «Qanun» çap edib.

– Sonda... Maraqlıdır, sizi tanımayan adamlara özünüzü necə təqdim edirsiniz? Filosof kimi?

– Bu suala cavab vermək mənə çətindir. Yazıçı olmaq istərdim, ancaq Kamal Abdullanın qalxdığı zirvələrdən sonra yaxşı ki, olmadım, yoxsa o zirvələrə qalxa bilməzdim. Siyasətçi ola bilərdim, yaxşı ki olmadım, yoxsa siyasətin çətin dünyasında biabr olardım. Ruhani ola bilərdim, yaxşı ki olmadım, yoxsa kafir sayıb hoydu-hoyduya götürərdilər. Onun üçün də bilmirəm, bəlkə də hərəsindən bir azam. Mənim bir kitabım var – «110 nəsnə. Hərəsindən bir az». Mən deyəsən, hərəsindən bir az olan 110 nəsnəyəm.