Adəmdən 5 milyon il əvvəl də insanlar yaşayıb, lakin... - Filosof

Teleqraf.com Xəzər Universitetinin müəllimi, fəlsəfə doktoru Mail Yaqubla müsahibəni təqdim edir.

– Mail müəllim, neçə ildir Xəzər Universitetində dərs deyirsiniz?

– Sentyabrda 10 il olacaq.

– Özünüz də “Xəzər”də oxumusunuz?

– Mən Tehran Dövlət Universitetində fəlsəfə üzrə təhsil almışam.

– Neçənci kurslara dərs deyirsiniz?

– Bütün kurslara...

– Tələbələrin səviyyəsi sizi qane edirmi?

– Şəxsiyyətinə hörmət etdiyim Hacı Şahinin bir sözü var. Deyir ki, maarifçi xalqını sevməlidir və bu sevgi sifarişlə baş vermir. Siz qarşınızdakını ya sevirsiniz, ya da sevmirsiniz. Üçüncü variant yoxdur. Yəni mən sevmirəmsə də, yenə işimi yerinə yetirib əmək haqqı ala bilərəm. Biri də var ki, peşəni də, insanları da sevəsən. Məndə müəllimlik sevgi məsələsidir. Mən azərbaycanlı tələbələrimi sevirəm, çünki onlar məhz azərbaycanldırlar, Azərbaycan dilində danışırlar. Bu, pafos deyil. Ramiz Rövşən demiş, mən belə adamam, məndən uzaq gəz. (gülür) Tələbələrin səviyyəsi müxtəlifdir. Bəzən elə bir qrupa dərs deyirəm ki, ortalama qəbul balı 580-dir.

– Test imtahanında 580 bal toplamağı ciddi bir sınaq hesab edirsiniz?

– Bəzən olub ki, tələbə 650 balla universitetə daxil olub, amma dərsdə aktiv olmayıb. Amam cəmi bircə dəfə lövhədə yazı yazıb və görmüşəm ki, adam dəryadır. Amma bu o demık deyil ki, 200 balla qəbul olan tələbə zəifdir.

– Tələbələr fikir müzakirələrə, diskussiyalara açıqdırmı?

– Əlbəttə! Mən çox aktiv dərs keçirəm. Tələbələri dərsi dinləməyə məcbur edirəm. Meyarım budur, nə mən sizi, nə siz məni, nə də siz bir-birinizi təhqir etməməlisiniz. Vəssalam. Bundan sonra bütün fikirlərə açıq olmalısınız, suallar verməlisiniz. Hətta tələbələrimə demişəm ki, mənə yersiz sual da vermək olar. Təki danışın.

– Hamlet İsaxanlı dərslərə girir?

– Çox az. Əlavə seminarlarım olanda gəlib. Amma mənim üçün fərqi yoxdur, dərsi yenə də həmin yüksək tonla davam etdirmişəm.

– Xəzər Universiteti təhsilin səviyyəsinə görə digər universitetlərdən yaxşı mənada fərqlənir. Bəs müəllimlərin maaşı necədir, bu məsələdə də fərqlənirmi?

– Düzü, bu barədə danışmaq istəmirəm. Nəinki “Xəzər”də, ümumiyyətlə, Azərbaycandakı bütün universitetlərdə maaş mübahisəli məsələdir.

– Mail müəllim, siz Tehranda fəlsəfə təhsili almısınız. İndi sizi filosof adlandırmaq olarmı?

– Bu, çox əhatəli və geniş mövzudur. Ümumiyyətlə, qədim Yunan-Qərb fəlsəfəsində elmdə humanitar və ya qeyri-humanitar bölgü yox idi. Sadəcə, ümumi və xüsusi fəlsəfə anlayışları vardı. Metafizika fəlsəfənin xüsusi sahəsdir, ümumi elm anlayışına isə qədimdə yaranmış bütün elmlər daxil idi. Və qədim Yunanıstanda belə bir ənənə vardı ki, kim özünü filosof elan edirsə, o, ümumi elmə aid olan bütün elmləri bilməli idi. Xüsusi fəlsəfədə isə elə qanunlar vardır ki, onu başqa sahələrdə öyrənmirlər, tədqiq etmirlər, sual vermirlər. Misalçün, varlıq hardan və necə yaranıb? O, axı olmamalı idi. Məsələn, biz içində oturduğumuz bu bina tikiləndə axı burdakı əşyalar yox idi, onları kim gətirdi? Və s. Biri də var ki, ulduzlar, yer və digər planetlər və s. onlar olmamalı idi. Onları kim gətirib kainata yerləşdirdi? Bu, ən fundamental sualdır və qədim yunan fəlsəfəsində bu sual verilib. Dediyim bu suallar xüsusi fəlsəfəyə aiddir.

Ümumi fəlsəfədən danışdıqda isə Aristotelin “Siyasət”, “Əxlaq” əsərini, Platonun “Dövlət” əsərini nümunə kimi göstərmək olar. Orta əsrlər dövründə, əsasən, xristian dini ehkamçılığı vardı. Biz buna dini diktatura da deyirik. Bu, o deməkdir ki, müqəddəs kitab olan Bibliyada nə varsa alimlər ondan danışmalıdırlar. Məsələn, müqəddəs kitabda riyaziyyat yoxdur. Bu da o deməkdir ki, riyaziyyatdan danışmaq və onu tədqiq etmək dinin əleyhinədir. Məntiq budur; ya mənimləsən, ya deyilsən. Mən isə deyirəm ki, nə səninləyəm, nə də sənin əleyhinəyəm. Xristian dini ehkamçılığı orta əsrlər dövründə üçüncü məsələyə qarşı çıxırdı. Daha sonra isə Renessans dövrü gəlir. İntibah, ehkamçılıq və diktaturadan oyanma. Daha sonra XVII əsrdən modern dövrü gəlir. Məhz bu dövrdən bugünki Qərb Qərb olmağa başlayır. Yəni Qərb deyildikdə bu əsrdən sonrakı Avropa nəzərdə tutulur. Amma o vaxtkı Qərb daha çox Şərq sayılır. Çünki indi Qərbə daha ayrı və ideoloji şərhlər verilir. Baxmayaraq ki, Yunanıstan coğrafi mövqe olaraq qərb istiqamətində yerləşirdi, amma mahiyyət olaraq Şərq sayılırdı.

– Ümumiyyətlə, Qərb nədir?

– Kapital və hyumanizm. Hyumanizm deyildikdə isə humanizm nəzərdə tutulmur, bu, insanmərkəzçilik deməkdir. Hyumanizm XVII əsrdən Dekartla başlayır. Bu əsrdən sonra başlayan proses, hansı ki, ona modernizm deyilir, o, orta əsrlər dövründəki paradiqmanın müqabilidir. Orada tanrı mərkəzdə idisə, bu, teosentrizm adlanır, burda isə antroposentrizm-insanmərkəzçilik əsasdır. Bəziləri deyir ki, Qərb Allahı inkar edir. Yox, belə deyil. Ümumiyyətlə, dünyada Allahı inkar edən alimlər qəbul edənlərdən sayca çox-çox azdır. Çünki Allahı inkar etmək problem yaradır. Həm psixoloji, həm fəlsəfi cəhətdən böyük problemlər. Ortalığa isə çoxlu suallar çıxır. Bir məsələ də var ki, Allah varsa da, o, mərkəzdə, sükan arxasında deyil. Yəni idarəçilikdə, hüquqda, siyasətdə deyil. Bunu qəbul eədnlər isə deist adlanır, təxminən, Aristotel kimi.

– Siz özünüz səmavi kitabları qəbul edir, onlara istinad edirsinizmi?

– Xristian dini alimləri qeyd edir ki, XVII əsrə qədər tanrının varlığını qəbul edənlərin çoxu müqəddəs kitablara irad tuturdular. Yəni Allahı qəbul edənlər də müqəddəs kitablara irad tuturdular, etməyənlər də. Deyirdilər ki, müqəddəs kitab belə ola bilməz, Allah varsa, o, cisim ola bilməz, peyğəmbərlə güləşə bilməz. Modernizmin yaradıcısı Dekartdır və o da allahpərəst idi. Hətta Kant və Nitşe barədə də eyni fikirləri deyirlər.

– Nitşenin Allahın ölüm xəbərini verəndə kimi qatil görürdü?

– Allahın ölüm xəbərinin mənası o deməkdir ki, ilahi dəyərləri siz insanlar öldürmüsünüz. Daha bu cəmiyyətdə Allah yoxdur. Bizim müəllimiz vardı, o, deyirdi ki, filosof deyiləndə məhz Nitşe nəzərdə tutulmalıdır.

– Maraqlıdır, konkret olaraq siz səmavi kitablara münasibətiniz necədir?

– Deyim ki, mən Bibliyanın istənilən yerinə istinad edə bilərəm? Xeyr.

– Bəs Qurana inanırsınızmı?

– Əlbəttə, inanıram. Ona görə ki, Quran təhrif olunmayıb və onu peyğəmbərə məhz Allah özü diktə edib.

– İlahiyyatı elm kimi qəbul edirsiniz?

– Bu məsələ bilirsinizmi, nəyə bənzəyir? İki nəfər münahisə edir ki, filankəs ədalətli adamdırmı, ya yox? Başqa biri də gəlib soruşur ki, birinci ədalət məhfumunu izah edin. Ədalətin ölçüləri və kriteriyalarını deyin, ondan sonra məsələnizi müzakirə edərsiniz.

Sizin sualınızdan öncə biz elmin nə olduğunu aydınlaşdıraq. Görək, ümumiyyətlə, elm nədir? İki yanaşma var. Birincisi odur ki, elm deyəndə təcrübə elmləri nəzərdə tutulur. Məsələn, Lütfi Zadə üçün tarix və ədəbiyayat, sosiologiya, psixologiya, etika, fəlsəfə elm deyildi. Özü də texniki elm adamı idi deyə yalnız təcrübi elmi elm hesab edirdi. Amma humanitar sahədə çalışanların heç biri Lütfi Zadə kimi düşünmür. Məsələn, mənim fikrimcə, ədəbiyyat elmdir. Çünki ədəbiyyat cəmiyyətdə baş verən problemlərlə məşğuldur. Psixologiya da mənə görə elmdir, sosiologiya da. Elə problemlər var ki, konkret sosiologiyada araşdırılır və tədqiq olunur. Ümumi götürsək, hər hansı bir cəmiyyətdə problemin dəqiq, fundamental, özünəməxsus üsullarla həllini müəyyən elm sahələri görür və məhz bu konteksdən yanaşsaq, bəli, ilahiyat da elmdir.

– Çox zaman elm dini, Quranı təkzib edir. Siz bu inkarla razısınızmı?

– Qərbdə din fəlsəfəsi deyilən bir sahə var. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, mənim özümün din fəlsəfəsi adlı bir kitabım var. Bəli, mübahisəli məsələlərdən biri də elm və din məsələsidir. Mənə görə isə onlar arasında ziddiyyət yoxdur. Ziddiyyət o zmana ola bilər ki, biz Qurandan bir ayə tapaq və deyək ki, bu, konkret olaraq bir elmi fakta ziddir. Mən Quranda elə bir ayə ilə rastlaşmamışam. Əksinə, elə ayə var ki, müasir elmin nailiyyətləri ilə tamamən üst-üstə düşür. Məsələn, Yasin surəsində belə bir ayə var ki, Günəş öz oxu ətrafında, qərargahında cərəyan edir, axır. Ayrı bir surədə var ki, sən dağa baxanda o dağı hərəkətsiz görürsən, halbuki, onlar buludlar kimi hərəkətdədirlər. Bu ayələr yerin fırlanmağına işarədir, bunun başqa izahı da yoxdur. Başqa bir surədə də var ki, biz göyləri sizin görmədiyiniz sütunlar vasitəsi ilə saxlamışıq. Sonra alimlər deyir ki, onlar cazibə qüvvəsidir.

Maraqlı bir faktı da deyim ki, Quran təfsirçiləri Quranı yeni və müasir elmlərlə uzlaşdırmağa meyilli deyillər. Çünki onlar əsas gətirir ki, Quran elm kitabı yox, əxlaq kitabıdır. Bu yaxınlarda Maykl Sanquer adlı amerikan müəlifdən bir əsər oxudum. Harvard Universitetnin professorudur və Yutubda xeyli videoları da var. Onlar Amerika kapistalist sistemini tənqid edən bir zümrədir. Çünki onlar düşünürlər ki, müasir sistemdə ancaq pul rol oynayır. Əgər pulun yoxdursa, sən heç nə və heç kimsən. Bu isə ədalətə ziddir. Onlar deyir ki, axı sizin şüarınız demokratiyadır. Bu, fundamental qaydadır ki, insanlar azadlığı da ədalət üçün istəyirlər. Quran təsfirçiləri isə deyir ki, Quran əxlaq kitabıdır. Və etiraf olunur ki, bu, lazımlı şeydir. Sırf pul və kapitalla bəşər cəmiyyəti ədalətə qovuşa bilmir. Söhbət dindən yox, əxlaqdan gedir. Bunları anlamaq üçünsə ilk öncə əxlaqın tərifini bilmək lazımdır.

– Qurandan sitatlar gətirir və deyirsiniz ki, bunlar elmlə tamamən üst-üstə düşür. Tutalım, Xəzər Univeristetində tələbənizin biri sizə sual verir. Soruşur ki, ilk insan necə yaranıb? Cavabı necə izah edərdiniz?

– Mənim dərs dediyim sahə bu sualının cavabını araşdırmır. Və bu sualın cavabı mənim üçün maraqlı da deyil.

– Bayaq dediniz ki, tələbələrim yersiz də sual verə bilər...

– Mən məsələyə sosioloq kimi baxıram. Doğrudur, bəzi sualların cavabı qaranlıqdır, ancaq bunlar mənim üçün paradoks yaratmır. Mən sadəcə, tanrıya inanıram. Vəssalam! Və bu inam mənim həyatımda yenə deyirəm, paradoks yaratmır. Mənim üçün əsas budur.

– Tutaq ki, Quranı oxuyursunuz, sonra da Darvin nəzəriyyəsini... Sizdə suallar yaranmır?

– Darvin nəzəriyyəsi mübahisəlidir və təsbit olunmayıb. Səmavi kitablarda ilk insan kimi Adəm peyğəmbər göstərilir. Və siz bilirsinizmi ki, Adəm ilk insan deyil, bizim mövcud nəslimizin ilk insanıdır. Elmlə dinin zahirən uzlaşmayan yerlərindən biri də budur. Tədqiqatçılar deyir ki, yer üzündə 3-5 milyon il bundan əvvəl insanlar yaşayıb. Müqədds kitablardakı Adəmin tarixi isə on min ildən o yana keçmir. Ona görə ki, dində adı çəkilən Adəm nəslimizin ilk insanıdır. Yəni keçmişdə – 3-5 milyon il əvvəl yaranan bütün nəsil qırılıb qurtarıb və yeni Adəm nəsli yaranıb. Bu barədə Quranda Bəqərə surəsinin otuzuncu ayəsində var. Allah məlkələrə deyir ki, insan yaratmaq istəyirəm, mələklər də qayıdır ki, sən insan yaradacaqsan, onlar isə Yer üzündə qan tökəcəklər. Bəs mələklər harda bilirdi insanlar qan tökəcək? Deməli, köhnə nəsil qırılıb qurtarmışdı. Bu günün tədqiqatçılarından heç kim istisna etmir ki, müasir silahlarla yer üzündə insanların hamısı qırıla bilər. Buna heç kim qarantiya vermir.

– Deyirsiniz, yeni era başlana bilər?

– Əlbəttə, indiki mövcud nəsil tükənə bilər. Yaranan silahlar buna imkan verir ki, Yer üzünü dağıtsın. Bəs buna nəzarət edən mexanizm varmı? Yoxdur. Həmin silahlar elə dövlətlərin əlindədir ki, onlar dünyaya hakimdirlər.

– Bəs bu məsələlərə Allah nəzarət edə bilməzmi?

– Bu, artıq başqa müzakirə mövzusudur. Cəbr məsələsidir, azad iradə məsələsidir və bu sual da bütün fəlsəfələrdə var ki, insan ixtiyarlı varlqıdır, yoxsa məcbur? Yəni mən hansısa gözəgörünməz qüvvə tərəfindən idarə olunuram, yoxsa öz-özümü idarə edirəm? İdarə olunma isə iki cürdür. Məsələn, müəyyən səbəblər var ki, məni bu gün sizinlə görüşməyə məcbur edir. Bu, Allahın deyil, konkret təbii səbəblərdir.

– Tutaq ki, intihar edən adam idarə olunurmu?

– İki cür idarə var. Azad idarə və cəbri iradə. Cəbr deyir ki, mən sənə məcburam. Sizi öz ixtiyarınzla intihar etmirsiniz. Biri də var ki, məcbur edən allahdır, buna isə fatalizm deyilir. Marks deyir ki, yox, məni məcbur edən allah deyil, təbii səbəblərdir. Deyilir ki, allah yoxdur. Bunun adına Qərbdə panteizm deyilir.

İslamda vəhdət-vücud nəzəriyyəsi var. Qərbdəki şərqşünaslar onu elə panteizm kimi də tərcümə elədirlər. Spinozanın da dediyi bu idi ki, tanrı kainatda əriyib. Tanrı yoxdur, təbiət var və təbiət Allaha bərabərdir. Yəni təbiət elə tanrının özüdür. Əslində, materialist düşüncədir, Allahı qəbul eləmir.

Sualınıza qayıdaq. Məsələn, biri günahsız adamı öldürür. Dünyada bu qədər günahsız körpələr qətlə yetirilir. Bunlar necə baş verir?

– Ortaya sual çıxır: Allah ədalətlidir, yoxsa ədalətsizdir?

– Bəli... Din fəlsəfəsində ən çətin bəhslərdən biri bu məsələdir: şər. Əgər Allah varsa, bəs onda niyə bu qədər çatışmazlıqlar olur? Qərbdə belə bir yanaşama da var ki, əgər şagirdlərdən kimsə dinlə bağlı nələrisə araşdıramq istəyirsə, müəllim soruşur ki, əgər məsələnin altından çıxa biləcəksənsə baş qoş. Məsələ bu qədər bəsitdir.

– Mail müəllim, şeytan da varmı?

– Düzü, belə sualları sevmirəm, çünki ilahiyyatçı deyiləm və din barədə dərin tədqiqatlarım yoxdur.

– Axı “Din fəlsəfəsi” adlı kitabı yazmısınız...

– Din fəlsəfəsi şeytan var və ya yoxdur sualına cavab vermir. Onun ən böyük problemi budur: Allah var və ya yoxdur? Əgər varsa, ədalətlidir, ya yox? Bunun iki cavabı var. Birincisi, tanrı iki cür kainat yarada bilər: ya məcbur, robortlaşdırılmış, ya da azad iradəli.

– Sizcə, yaratdığı hansıdır?

– Əlbəttə, azad iradəli.

– Yəni Allah kainatı yaratdı və işini bitmiş hesab etdi? Bəs dualar nə üçündür?

– Məsələyə deistlər kimi yanaşmayaq. Teistlər düşünür ki, yenə əlaqəsi var, Allah yenə kömək edir, duaları qəbul edir, insanları mükafatlandırır, cəzalandırır. Amma bu o tərzdə deyil ki, yolda kimsə kimisə vurur, Allah da dərhal ona bir sillə çəkir. Əgər belə olsaydı, biz robort olardıq.

– Bəs Allah tərəfindən cəzalandırılma hansı şəkildə baş verir?

– Filosof-şair Hafiz deyir ki, bu şəhərdən o şəhərə, bu ölkədən o ölkəyə zülm haqsızlıq qoşunudur. Amma əzəldən sona baxmanız gərəkir. Platonun da bir fikri var, deyir ki, bir şeyə tərif verəndə ya sadalayırsan ki, bu nədir, ya da sadalayırsan ki, bu nə deyil. Mən nə deyili dedim.

– Belə çıxır ki, Allahın verdiyi cəzanı insanlar hiss etmir? Tutaq ki, biri digərinə pislik edir və cəza olaraq Allah onun oğlunu yol qəzasında öldürür. Məsələyə bu cür primitiv yanaşanlar da var.

– Xeyir. Cəzalandırma qətiyyən bu şəkildə baş vermir.

– Onda cəzaları o biri dünyaya saxlayır?

– Orda da ola bilər, burda da. İngilis filosofu Poper var, materialistdir, pozitivistdir, yəni empiristdir. O, bunları qəbul etmir. Onun bir sözü var, deyir ki, sayens-elm odur ki, onu iptal, batil edə biləsən. Təcrübi elmlərdəki prinsip o vaxt elm sayılır ki, onu batil edə biləsən. Amma sən dində elə bir şey haqqında danışırsan ki, onu iptal eləmək olmur. Poper deyir ki, ilahiyyatçıya görə allah pisləri cəzalandıracaq. Bəs niyə cəzalandırmadı? Yəqin ölümdən sonrakı həyata saxlayıb. Yəni sən bu məsələyə bata bilmirsən. Bu söz isə problemə nöqtə qoyur.

Şərq ölkələri ilə müqayisədə Qərbdə atieist çoxdur. Orda belədir ki, allahı qəbul edirsənsə, dindarsan. Bizdə isə elə deyil. Gərək dini ritualları yerinə yetirəsən, sonra dindar hesab olunasan. Qərbdə əsas məsələ Allahın varlığıdır. O demək deyil ki, ateizm hakimi-mütləq paradiqmadır. Xeyr. Xristianlarda hər cür adam var. Suallar iki cürdür: ya cavab var, ya yoxdur. Konkret cavabı yoxdursa, o demək deyil ki, sualın cavabı yoxdur. Məsələ burda haçalanır. İki dünya müharibəsi baş verib, milyonlarla insan qırılıb. Mənim atamın babası müharibəyə gedib heç qayıtmayıb. Uşaqları da qalıb yetim. Burda iki amplua, iki cəbhə var. Ateist və teist cəbhə. İkisi də ağıllı adamlardır, uşaq-muşaq deyillər. Rosse deyir ki, əgər bilsəm ki, ölümdən sonra allahı görəcəm, oturub onun qarşısında diz çökəcəm. Deyəcəyəm ki, əgər vardınsa, niyə özünü mənə sübut etmədin? O biri də deyir ki, Allah özünü sübut edib, başqa necə sübut etməli idi? Bəs bu boyda kainat necə yaranıb? Allah yoxdursa, bəs sən bu boyda məsələləri necə həll etdin? Böyük partlayış və vəssalam? Bu, o deməkdir ki, adam hələ qəlbində hökm edə bilmir ki, allah yoxdur. Birbaşa hökm etmək çətin məsələdir. Bizim bir müəllimimiz vardı. Ona Allahın var olub-olmaması ilə bağlı çox çətin sual verirdim, o da bu sual haqqında 24 saat danışa bilərdi. Çox mütaliəli idi. Amma yenə deyirəm, yanaşma fərqlidir. “Allah yoxdur” deməklə deyil. Ortaya çoxlu cavabsız suallar çıxır.

– Kant deyir ki, yüzlərlə fakt sayaram ki, allah var və yüzlərlə fakt sayaram ki, Allah yoxdur. Kantın fikrincə, bu o deməkdir ki, Allahı müzakirə etmək mənasızdır?

– Kantı qəbul etməyən filosoflar da var. Onlar deyir ki, allahın varlığının sübutu başqa cürdür. Kant deyirdi ki, fəlsəfi yolla Allhın varlığını sübut etmək olmaz. Amma əgər əxlaq istəyiriksə, Allahsız əxlaq da mümkün deyil. Əxlaq mütləq allaha dayanmalıdır. Allah olmasa əxlaq mənasızdır. Biz də axı əxlaq istəyirik. Deməli, Allah var. Əxlaq allaha zamindir. Qərbdə XX əsrdən bu yana hakim paradiqma budur. Onlar deyirlər ki, əgər Allah varsa, onu qəbul edirəm.

Alvin Plantinqa deyir ki, təsəvvür edin, səhər işə gələndə həmkarlardan biri soruşur ki, səhər nə yemisiniz? Siz də deyirsiniz ki, yumurta. O da deyir, səhv edərsən, kabab yeyərsən. Sən yenə yumurtanı təsdiq edirsən. Yenə soruşur ki, əminsən? Alalhın varlığına inananlar da bu cür inanır. Kiminsə onu inkar etməsi də onu narahat etmir. Amma bu da düzgün yanaşma deyil. Ola bilər ki, mən dəmiri qızıl kimi görüb ona inanıram. Ona görə də müsəlamn filosofları bu yanaşmanı qəbul etmirlər. Rasionallığın inancla əlaqəsi məsələsi ortalığa çxır. Onların qəribə əlaqələri var.