“Elə bir ölkədə yaşayırıq, hamı bir-birinə güzəştlə yanaşmalıdır” – Şərif Ağayarla müsahibə

“Proses getməsə qüsurlarımız da görünməyəcək. Buna görə, bir-birimizə ittiham tonunda yox, xeyirxah məqsədlərlə yanaşmalıyıq. Tənqid kimisə aşağılamağa deyil, həqiqəti ortaya çıxarmağa yönəlməlidir. Elə bir ölkədə yaşayırıq, hamı bir-birinə güzəştlə yanaşmalıdır. Ən yekə danışan adamın məşğul olduğu sahəni araşdırsan, əlləri havada qalacaq”.

"Qanun" Nəşrlərinin Evinin redaktoru, yazıçı Şərif Ağayarın Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edirik.

- “Kulis”dən gedəndə düşündük ki, sayt işindən birdəfəlik uzaqlaşmısınız. Amma təzə ədəbi saytla (yeniyaz.az) yenidən qayıtdınız. Bu haqda danışa bilərsinizmi: hansı yeniliklər gözlənilir, yazarlarda, oxucularda maraq oyatmaq üçün nə kimi layihələriniz olacaq?

- Gördüyünüz kimi, yeniyaz.az operativ xəbər saytı deyil. Daha çox sənət-yaradıcılıq yönlüdür. Oxunmasını istədiyim bədii materialları təqdim edirəm. Hərdən vacib xəbərlər də qoyuram. Demək olar, sayt təkcə mənim üzərimdədir. “Qanun” nəşriyyatından sadəcə texniki dəstək alıram.

- Yeni bir layihə də gördük saytda. “Ən yaxşılar”... Sizcə, ad bir az subyektiv səslənmir ki?

- Ədəbi mühitdə mənim zövqümə inanan, ən azı bunu yoxlamaq istəyən xeyli adam var, seçdiyim mətnləri təqdim edəcəyəm, oxuyacaqlar. “Ən” sözündən çəkinmək lazım deyil. Təbii, sənətdə “ən” deyə bir ölçü vahidi yoxdur. Amma misal üçün, “Oskar”da “ən yaxşı film”i, “Buker”də “ən yaxşı roman”ı seçirlər. Əlbəttə, bütün bunlar şərti məsələlərdir. Məqsəd sənətə maraq oyatmaqdır.

Mənim də məqsədim kiminsə yaxşı, kiminsə pis olduğunu göstərmək yox, yaxşı bildiyim mətnlər üzərinə vurğu salmaq, onları diqqətə çatdırmaqdır. Mənim təqdimatım da subyektivdir. Kimi təqdim etmirəmsə, o demək deyil ki, o, zəifdir.

- Saytı yazarlar üçün iş yerinə çevirmək kimi planlarınız varmı?

- Gələcəkdə imkanlar yaranarsa, niyə də yox? Yaratmışıq, inşallah, davam edər və getdikcə genişlənər. Müstəqil bir ədəbiyyat saytı kimi öz sözünü deyər. Azərbaycanda başqa müstəqil ədəbiyyat saytları da var. Resursları zəif olduğu üçün operativ fəaliyyət göstərə bilmirlər.

Heç kim sənətə təmənnasız pul xərcləmək istəmir. Bizdə mətbuat orqanı nə qədər kasıbdırsa, bir o qədər azaddır. Sağlam mühitdə əksini görərdik. Zəif də olsa, müstəqil saytların mövcudluğu vacibdir. Ümid işartısıdır.

- Ümumilikdə ədəbi mühitimiz haqda nə deyə bilərsiniz, durumu necə qiymətləndirirsiniz? Yazan kifayət qədər çoxdur. Bəs keyfiyyət necə, qənaətbəxşdirmi?

- Həmişə demişəm, nəticədən asılı olmayaraq, proses dəyərlidir. Proses mütləq getməlidir. Ədəbiyyat nəticədən çox, elə bu prosesdir. O, heç vaxt dayanmır. Fəsillərin dəyişməsi kimi... Yerin fırlanması kimi... Sadəcə təbiət qanunlarından fərqli olaraq, zəifləyə, güclənə, qabarıb-çəkilə bilir. İndi prosesin o qədər də güclü getmədiyini müşahidə edirəm. Məncə, indi ədəbiyyat saytlarından, qəzet və jurnallardan çox kitaba maraq var. Xüsusən, ƏDV-nin ləğvi ilə kitabın gündəmə gəlməsi, tariximizdə ilk dəfə müstəqil nəşriyyatların təşkil etdiyi Milli Kitab Sərgisinin uğurla keçirilməsi ciddi hadisələrdir.

- Bəs dünyaya çıxa bilməmək, Azərbaycanla məhdudlaşmaq sizi narahat etmir?

- İnternet dövründə “dünyaya çıxmaq” sözündəki “çıxmaq” feili o qədər də yerində işlənmir. Dünya göyərtə-zad deyil, ora çıxasan. Bu gün yer kürəsi onlayn imkanların köməyi ilə balaca bir məkana çevrilib. Dünyaya çıxmağa ehtiyac yoxdur. Sadəcə, özünü ifadə etməlisən. Onda dünya səni mütləq görəcək. Buna isə təşəbbüs göstərilməlidir. Fərdlərdən asılı məsələ deyil. Biz o zamanda yaşamırıq ki, Çingiz Aytmatov hansısa bir rəssamın əsərini alır, rəssam tanınır, yaxud Borxes ingiliscə çıxış edir, Latın Amerikasına diqqət artır. Belə istisnalar da mümkündür. Amma çağdaş dünya daha çox industrial prinsiplər üzərindədir. Mexanizm işləməlidir. İnstitutlar, dövlət qurumları, yaradıcı qurumlar, pen-kulublar və s. Ardıcıl, konstruktiv iş aparılmalıdır.

Misal kimi qonşu Gürcüstandakı Tiflis Yazarlar Evinin fəaliyyətini göstərə bilərik. Bizim yaşıdımız Nana Ekvtimişvilinin “Armudlu düzəngahı” romanı “Buker”in siyahısına düşəndə artıq Azərbaycan dilində çap olunmuşdu. Niyə? Azərbaycan naşirləri Nananı vaxtında kəşf etmişdilər? Əlbəttə, yox. Onun dünyada tanınması, “Buker”ə gedib çıxması, o cümlədən Azərbaycandakı nəşri ilə Tiflis Yazarlar Evi məşğul olmuşdu.

Nana xanım həm də uğurlu filmləri ilə məşhurdur. O, özünü ifadə etməyin yolunu tapa bildi. Çünki Tiflisdə belə bir mühit var. Özünü ifadə edən yazıçı həm də məxsus olduğu ölkəni ifadə edir, dünyanın diqqət mərkəzinə gətirir. Azərbaycanda Nanadan, yumşaq deyək, zəif olmayan onlarla yazıçı adı çəkə bilərəm. Nə fayda? Onların hamısının kitablarını dünyanın bütün aparıcı ölkələrində çap etsək də xeyri yoxdur. O sistemə daxil ola bilmərik.

Dünyanın yazıçısı olmaq üçün ilk növbədə dünyaya layiq, onun standartlarına uyğun yaradıcı mühiti öz ölkəmizdə yaratmalıyıq. Mənim fikrimcə, biz bunu istəmirik. Azad, müstəqil, dünya miqyasında düşünən yazıçı bizə lazım deyil. Hər halda 20 ildir ədəbi mühitimizdə müşahidə etdiyim gerçəklik budur. Biz, çox az sayda fərdlər istisna olunmaqla, həqiqi sənətə doğru can atmırıq. Bu, heç bizim onuncu dərəcəli işimiz də deyil. Belə bir mühitdə dahiyanə əsər də yazsan, heç nə dəyişməyəcək.

- Dünyaya, yaxud elə Gürcüstana əsasən harada uduzuruq?

- Dediyim kimi, davamlı və konstruktiv iş aparılmır. İdmanda necədir? Formada qalmaq, formada olmaq, standartları bilmək, təbii istedadı dövrün dəyərləri ilə balanslaşdırmaq və s. Gürcüstanda gürcü ədəbiyyatının dünyada tanıdılması və dünya ədəbiyyatının gürcü dilinə çevrilməsi üçün davamlı layihələr həyata keçirilir. Bu, bir sənayeyə çevrilib. Eyni zamanda, ölkənin özündə azad, müstəqil, dövlət tərəfindən xüsusi imtiyazlar verilmiş nəşriyyat, kitab yayımı, kitab satışı sistemi yaradılıb və yüksək məhsuldarlıqla işləyir. Yazıçı kimi yaşamaq, dünya ilə əlaqələr qurmaq, tanınmaq və özünü ifadə etmək imkanları genişdir. Müəyyən təşkilatlar, dövlətin özü azad yazıçılar üçün asanlıqla maliyyə mənbələri tapa bilir.

Türkiyədə də bu cürdür. Türk ədəbiyyatının təbliği ilə bağlı xüsusi dövlət qurumu işləyir. Eyni zamanda, müstəqil təşkilatların və nəşriyyatların da istər daxildəki fəaliyyəti, istər dünya ilə müstəqil əlaqələri güclüdür. Bizdə Tərcümə Mərkəzi haradasa analoji işləri görür. Lakin imkanları o səviyyədə deyil. Yeri gəlmişkən, mənim romanımın Fransada çap edilməsi Tərcümə Mərkəzinə görə reallaşdı.

Azərbaycan hekayələrindən ibarət fransız dilində bir antologiya çap edildi, mənim hekayəm də ora daxil olundu. Strasburq Universitetinin filologiya fakültəsinin dekanı təqdimat mərasimində hekayəm haqda danışdı, bu da nəşriyyatın diqqətini çəkdi. Beləliklə, təklif gəldi, romanım tərcümə edilərək Fransada çap olundu və minlərlə mağazanın onlayn səhifəsinə yerləşdirildi. Bax, proses dediyim budur. Dayanmamalıdır. Davam etməlidir. On-on beş ildə bir dəfə yox, bir ildə on-on beş dəfə baş verməlidir.

- Bir yazınızda yazmışdınız ki, ədəbi mühitimiz sovet realizminin təsirindən hələ də tam qurtula bilməyib. Bunun səbəbini nə ilə izah edərdiniz?

- Açığı, mən Qabriel Qarsiya Markesin Azərbaycanda bu qədər sevilməsini anlaya bilmirəm. Təbii, söhbət Mahir Qarayev, Fəxri Uğurlu və ya Mirmehdi Ağaoğlundan getmir, geniş oxucu kütləsindən gedir. Yəni biz Markesi seviriksə, magik realizmə bu münasibət olmamalıdır. Hətta bizim yazarlarımız, tənqidçilərimiz belə çox vaxt realist olmayan mətnləri qəbul etmirlər. Anlayıram, realizmin Flober kimi, Tolstoy kimi, Qorki kimi böyük nümayəndələri var. Bizdə Axundov, Mirzə Cəlil, İsa Hüseynov... Lakin bu reallıqlar ədəbi janrlara obyektiv qiymət verməyimizə mane olmamalıdır.

Bizim nağılların, dastanların özü magiya və msitika ilə doludur. Sehrli nağıllar deyə ayrıca janrımız var və ən yaxşı nağıllarımız da bunlardır. Ümumən metafizika üzərində nəhəng klassik ədəbiyyatımız var. Dahi Nizaminin ən möhtəşəm əsərinin – “İsgəndərnamə”nin ən möhtəşəm səhnəsi İsgəndərin Cənnətə dirilik suyu dalınca getməsidir. Bəs bu ənənələri hara qoyaq?

- Amma indi belə bir fikir də var ki, dünya magik realizmi çoxdan keçib.

- Gülməli söhbətdir. Əksinə, meta-kainat dövründə bu janr bir az da aktuallaşıb. “Kann” festivalında qalib gələn film bilirsiniz nədən bəhs edir? Qadın avtomobildən hamilə qalır və dünyaya onurğası titandan olan uşaq gətirir. Mən demirəm, hamı bu mövzuda, bu janrda yazmalıdır. Yaxud bu mövzuda və bu janrda yazırıqsa, yaxşı yazırıq. Əlbəttə, yox.

Əsərin bədii səviyyəsinin mövzu və janra dəxli yoxdur. Hər hansı əsərə sırf janr və mövzusuna görə qiymət vermək də eyni dərəcədə yanlışdır: magikdirsə pisdir, realistdirsə yaxşıdır. Dünya bu söhbətləri çoxdan bitirib. Bizdə isə bəzən elə fikirlər görürsən, hər dəfə başa qayıdıb əlifbadan danışmalı olursan.

- Sizin əsərlərdə də magik realizmə bağlılığınız görünür. Bu maraq və ya bağ nədən irəli gəlir?

- Çox yoxdur. Bəzi hekayələr və “Ağ göl” romanı o estetikada yazılıb.

- Sonuncu hekayənizdə - “Dilək ağacı”nda da vardı. Tənqid edənlər oldu.

- Təqdir edənlər daha çox oldu (gülüş). O, kiçik bir pritçadır. Tam hekayə saymaq olmaz. Pritçanın janrı isə daha çox nağılvarilikdir. Hər mətnə onun mənsub olduğu janra uyğun yanaşmaq lazımdır. "Lapatka" ilə odun qırmağa getməzlər. Yazıçının nəyin arxasınca düşdüyünü mütləq nəzərə almalısan.

- Şərif bəy, yeni imzalardan kimləri maraqla oxuyursunuz?

- Gənclərin əksəriyyəti ilə şəxsən tanışam və hamısını oxuyuram. Fikirlərimi də həm şəxsi, həm sosial kontekstdə bildirirəm. Hər birində maraqlı nələrsə var. Mənim üçün sənətdə bədii-estetik səciyyə önəmlidir. Bu baxımdan məni qorxudan orijinal mətnlərin tərcüməyə oxşamasıdır. Bu, dözülməz bir şeydir. Ədəbi dilin minimum tələbləri var, nəsr yazırsansa, zəhmət çəkib öyrənməlisən. Mübtəda ilə xəbəri uzlaşdıra bilməyən çoxlu yazıçılar peyda olub. İddiaları da yerə-göyə sığmır.

İddia olsun, lakin imkanla arasında uçurum olmasın. Görürsən, qoşmanın daxili bölgülərini bilmir, Coysdan danışır (gülüş). “Uliss” ingilis dilinin alliterasiyası üzərində yazılmış möcüzəvi bir əsərdir. Borxes deyirdi, ingilis dilini ana dili səviyyəsində bilməyən Coysu oxuduğunu deyirsə, inanmayın.

- “Uliss” həqiqətən də çətin anlaşılır.

- Dediyim kimi, ingilis dilinin alliterasiyası üzərində yazılıb. Yəni bir-birini izləyən hərf səsləşmələri... İngilis dilində sözlər qısadır. Borxes ona görə deyirdi ki, onu ispan dilinə çevirmək qeyri-mümkündür. İspan dilində sözlər uzun və musiqilidir. Orijinal ritmi itirirsən. Qoşmanı gəraylıdan ayıra bilməyən birinin Coysdan danışması lətifədir.

Bütün bunları davamlı söylədiyimə görə, özümə yaxşıca düşmən qazanmışam. İşdə də bununla bağlı problemlər yaşamışam. Bir də görürdüm, xəbərim olmadan adamlar məndən küsüblər. Hətta nəinki küsürlər, altdan-altdan pisliklər edir, məni nüfuzdan salmağa çalışırlar. İstedadlı adamlar çox azdır. Yüz nəfərdirsə, onun beşi yaza bilir, doxsan beşi yox. Sən o beşini təqdir etdiksə, doxsan beş düşmən qazanmış olursan. Yaza bilməyən adam həm də yaza bilənin niyə yaza bildiyini axıracan başa düşmür. Ona elə gəlir, ortada bir qərəz var (gülüş).

- İndi şikayət edənlər çoxdur ki, oxucuların az olması, kitabların gəlir gətirməməsi, dövlət səviyyəsində ədəbiyyata qayğının qənaətbəxş olmaması yazmağa mane olur. Bəs sizə nələr mane olur?

- Biz ədəbiyyatla yaşaya bilmirik. Bir yazıçı yazdığı mətnlərlə yaşaya bilmirsə, dünya standartlarına görə o, peşəkar sayılmır. Peşəkarlıq iki cürdür. Birincisi, məşğul olduğun sahəni çox yaxşı bilirsən. İkincisi, ondan pul qazanırsan. İqtisadi menecment dövründə ikinci hal daha konkret və yayğındır. Azərbaycanda peşəkar fəaliyyət üçün şərait yoxdur. Çünki müstəqil nəşriyyatlar və kitab yayımı sistemi lazımı səviyyədə formalaşmayıb.

- Bəs sizin oxucu probleminiz varmı?

- Oxucu problemim yoxdur, lazım olan tiraja ulaşmaq problemim var. Azərbaycan reallığı ilə yanaşsaq, ciddi sayılan ədəbiyyatda ən çox oxunan, ən çox reaksiya doğuran müəlliflərdənəm. Yazdıqlarım haqqında onlardan üç-dörd qat artıq yazılıb. Oxucu reaksiyaları da daimi gəlir. Hətta bəzən fanatlıq və heyranlıq səviyyəsində. Səsli hekayəmi qoyub ailəlikcə, dostlarla qulaq asanlar olur. Bəzən kitabdan uzaq çevrələrdə belə. Zəng edib yüksək emosiyalarla danışan, hansısa məqama görə göz yaşını saxlaya bilməyən oxucularla rastlaşıram. Bütün bunlar normal şeylərdir.

Yazıçı dediyin insanlara təsir etməyi bacarmalıdır. Sadəcə, mən sualınıza cavab kimi bəzi faktları deyirəm. Hətta bir az mütəvaze deyirəm. Yazdıqlarıma görə daha böyük və təntənəli reaksiyalar görmüşəm.

Oxucu problemindən danışanda, təbii ki, mərkəzə özümü qoymuram. Vəziyyət ümumilikdə yaxşı deyil. İndi redaktor kimi işlədiyim “Qanun” Nəşrlər Evi kimi istisnalarla ölkədəki vəziyyəti köklü şəkildə dəyişmək olmur. İstisna niyə deyirəm? “Qanun” ilk və hələlik son nəşriyyatdır ki, böyük kitab fabriki yaradaraq öz ayaqları üstündə dayanır. Buna ikinci bir nümunə göstərə bilmirik. Bizim dostlarımızın balaca nəşriyyatları var və səylə çalışırlar, amma qarşıda həll edilməli problemlər çoxdur.

Bazara çıxmalısan, əlində çoxlu əmtəə olmalıdır, kitabların daimi dövr etməlidir və s. Oxucu da bu şərtlər altında yetişir. Sən təqdim etdikcə onu yetişdirirsən. Türkiyənin Haqqari şəhərində uzun müddət “Koka-kola” alıcısı olmayıb. Səbəb çox sadədir - şəhərin girəcəyində əyri bir qaya vardı, “Koka-kola” maşınları onun altından keçə bilmirdi. Qayanı uçurdular və hamı kimi haqqarililər də “Koka-kola” almağa başladı. Biz kitabın qarşısında duran əyri qayaları uçurmasaq, oxucu da yetişməyəcək.

Azərbaycan otuz ildir müstəqildir, amma bu gün bu on milyonluq ölkədə bir-biri ilə rəqabət apara biləcək beş müstəqil nəşriyyat yoxdur. Bəs neçə kitab mağazası var? Bu faktlar sizə az şey deyir? Əvəzinə boş-boş mətbuat orqanları qeydiyyatdan keçib. Minə yaxın qəzet, yüzlərlə sayt mövcuddur. Onların içində ciddi işləyən müstəqil mətbuat orqanı yox dərəcəsindədir. Vəziyyət bu cürdür. Belə bir şəraitdə qələm adamından böyük nəsə tələb etmək olmur.

- 2020-ci ildə “Arzulardan sonrakı şəhər” romanınız Fransada çap olundu. Kitabın oradakı taleyi necə oldu, Fransada oxucularınız varmı?

- Düzü, o haqda ardıcıl məlumat ala bilmirəm. Onların bir balaca hüquqi məsələləri var, bununla məşğuldurlar. Bəxtimizdən kitabın çap olunduğu “Kapaz” nəşriyyatının həmtəsisçilərindən olan Nicat Kazımova başqa bir iş təklifi gəldi, nəşriyyatdan ayrılmalı oldu. Artıq onun yerində fransız həmkarı fəaliyyət göstərir.

Təbii ki, bir fransız bizə Nicat bəy qədər can yandırmayacaq. Biz düşünürdük ki, orada çap olunan əsərləri müsabiqələrə göndərək. Anladığım, indiki halda bunu edə bilməyəcəyik. Amma kitablarımız Fransanın ən böyük yayım şirkətlərinin onlayn resurslarında var. Demək olar, bütün mağazalarda... Bunun özü, yəni o sistemə daxil olmaq böyük hadisədir.

- Bəs niyə məhz həmin əsəriniz orada çap olundu? Halbuki deyirsiniz ki, “Ağ göl”ü ən bitkin və ən estetik romanım sayıram.

- “Ağ göl” magik-realist əsərdir. Düzdür, əsərdə Qərblə bağlı müəyyən elementlər var, amma düşündüm ki, mövzu baxımından avropalı üçün çox da orijinal olmaya bilər. “Ağ göl” bir anti-qəhrəman romanıdır. Uzun müddət ədəbiyyatda, xüsusən də romantik ədəbiyyatda qəhrəmanlar qüsursuz təsvir olunub. Məsələn, Süleyman Rəhimovun yaratdığı Mehman obrazını necə təsəvvür edirsən? Yaraşıqlı, boylu-buxunlu, idmançı və s. Modern dövrdə bu qəhrəmanların bir az “yalançı” olduğunu gördük. Yeni anti-qəhrəmanlar yarandı. Bu, əslində Hüqodan, onun Qvazimodasından gəlir.

Unikal nümunələrindən biri də Patrik Züskindin Qrenuyudur. Mənim Hörümçək Camalım onların mənəvi qohumudur. O, həm də eybəcərlikdəki estetikadır. Bu yeni tendensiya bizdə demək olar ki, işlənməyib. Adam adama oxşamır, lakin sən onun görünüşündən və hərəkətlərindən zövq alırsan. Bu mənada “Ağ göl” dünyadan Azərbaycana xitabımdır, “Arzulardan sonrakı şəhər” isə əksinə, Azərbaycandan dünyaya…

Xüsusən SSRİ-nin dağılması prosesi və Qədim Misir paraleli dünya üçün anlaşılan nüansdır. Romanı çap etmək üçün rəy verən ekspertlərin bir neçəsinin fikri də zənnimdə yanılmadığımı göstərdi. Biri yazmışdı ki, görünür, müəllif əsəri Avropada nəşr etdirmək üçün yazıb. Halbuki yazanda belə bir fürsət yuxuma da girməzdi.

“Arzulardan sonrakı şəhər” müharibəyə elə bir yerdən baxışdır ki, dünyanın hansı dilində çap eləsən həmin xalqa və millətə uyğun gələcək. Burada sözün yaxşı mənasında yazıçı tərəfsizliyi var. Eyni zamanda, orijinal estetik fəndlərdən istifadə etməyə çalışmışam.

Roman mövzu və ideyasına görə tutdu. Fransız dilini bilmədiyim üçün tərcümənin səviyyəsi haqda danışa bilmirəm, amma dostumuz Elvin Abbasbəyliyə inanıram. Bədii tərcümədə təcrübəsi çox olmasa da, fransızca yaxşı bilir, üstəgəl, fransızlar mənimlə əlaqə saxlaya-saxlaya əsəri yaxşı redaktə ediblər. Elvin Azərbaycan ədəbi dilini də gözəl bildiyi üçün prosesə nəzarət edə bildi və məncə, ortaya normal iş qoydu.

- Heç rejissorlardan təkliflər alırsınız?

- Onlarla rejissorla görüşmüşəm, hətta qısa və tammetrajlı ssenarilər də yazmışam. Amma nəsə kinemaoqrafiya ilə əməkdaşlığımız alınmayıb. Düzü, inanmadığıma görə ssenari işinə ürəklə girişə bilməmişəm. Mən vaxtıyla nazirlikdə işləmişəm, onların iş prinsipini bilirəm. Əgər bir balaca gücün, nüfuzun, yaxud arxa-dayağın yoxdursa, iradəni yeridə bilməzsən.

Bəlkə, çox da qınamaq olmaz, dövlətin özünün ideoloji çərçivələri var. Ona görə də sənət sahələri azad mühitdə daha rahat inkişaf edir. Məsələn, bizim dostumuz Elçin Musaoğlunun “Nabat” filmi kimi ekran əsərləri nadir hallarda ərsəyə gəlir. Bunun üçün sənət iradəsi ilə bürokratik maraqlar üst-üstə düşməlidir.

- Azad olunmuş torpaqlara qayıtmaq mövzusunda əsər yazdığını demişdiniz. Səhv etmirəmsə, bu əsərinizdə işğaldan azad edilmiş torpağına qayıtmaq istəməyən bir qəhrəmandan bəhs olunacaq. Niyə belə bir mövzuya müraciət etdiniz?

- İndi sosial şəbəkələrdə Şuşayla, Laçınla, Ağdamla bağlı ritorik, qeyri-səmimi yazılar və paylaşımlar görürəm. Əlbəttə, onların içində çox yaxşı yazılar da olub. Lakin daha çox ritorika, siyasi alver görürəm. Bilirsiniz, həssas mövzularda həmişə manipulyasiya edirlər. İndi hamı vətənpərvər, torpaqsevər olub. Mənə çatmır. Biz ağır vəziyyətdə yaşayan bir şuşalını, laçınlını sevmədən Şuşanı, Laçını necə sevə bilərik? Yaxud vətənpərvərliyimiz Şamaxıda, Qəbələdə, İsmayıllıda itib gedir, Şuşada qəfil zühur edir? Buna görə, ritorik, yalançı, siyasi konyunkturaya hesablanmış vətənpərvərliyə qarşı real, səmimi bir qəhrəman yaratmaq istəyirəm.

O, keçmiş döyüşçüdür, lakin azad olunmuş yurduna qayıtmaq istəmir. Niyə? Roman bu suala cavabdır. Əsəri müharibədən qorxanlara ithaf edəcəm. Bu da anti-qəhrəman romanıdır. Yəni çağdaş prinsiplərin romanı...

- Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən “Qızıl kəlmə” ədəbi mükafatı təsis edilmişdi, “Arzulardan sonrakı şəhər” də üç il əvvəl bu mükafata layiq görülmüşdü. Sizcə, bu kimi mükafatlar üçün nə qədər pul mükafatı müəyyən edilməlidir. Yəni iri məbləğli mükafat yazarları həvəsləndirə bilərmi, rəqabəti artıra bilərmi?

- O mükafatın yaranma prosesində iştirak etmişəm. Geniş səlahiyyətlərim olmasa da nələrdəsə rolum var. O dövr üçün normal mükafat idi. Beş min manatlıq fondu vardı. Mən nazirlikdə işləyəndə 250 manat maaş alırdım. Bu hesabla kifayət qədər yaxşı məbləğ idi. Xeyli yaxşı müəlliflərə də verildi: Vilayət Hacıyev, Saday Budaqlı, Elçin Hüseynbəyli, Salam Sarvan, Mübariz Örən və s.

Bəzən ucdantutma hər şeyi qaralayırıq, bu, doğru deyil. Ümumi istiqamətsə, bəli, yaxşı əsəri ortaya çıxarmaqdan çox, yazarları nazirlikdən razı salmağa yönəlmişdi. Mükafat fondunun bölünməsi təşəbbüsü də belə şeylərə görə ortaya çıxırdı. Nazirlik və AYB məmurlarının korporativ maraqları da vardı. Ümumiyyətlə, hər hansı mütərəqqi bir ədəbi hadisəni korlamaqda AYB-nin alternativi yoxdur. Bir çox mükafatlar kimi “Qızıl kəlmə” də zamanla erroziyaya uğradı.

Bu yaxınlarda isə Milli Kitabxanada nazirliyin müvafiq şöbəsinin əməkdaşları ilə bu mövzuda geniş bir iclasda iştirak etdim. Dövlət yeni, daha geniş büdcəli və nüfuzlu mükafat təsis etmək istəyir. Orada bildirdim ki, obyektiv keçirə bilməyəcəksinizsə, zəhmət çəkməyin. Onların doğrudan da nüfuzlu mükafat təsis etmək istədiklərini hiss etdim. Mükafatın nüfuzu büdcədən də artıq onun obyektivliyindədir. Dünyada elə mükafatlar var, büdcəsi yox dərəcəsindədir, amma çox nüfuzludur.

Bizdə də, misal üçün, “Nəsimi”, “Azadlıq” radiosunun ədəbiyyat mükafatı, Milli Kitab Mükafatı kimi kifayət qədər obyektiv layihələr həyata keçirildi. Demək, istəyəndə edə bilirik. Dediyim kimi, mükafatın birinci şərti obyektivlikdir. Obyektivlik yoxdursa, istəyirsən, bir milyon manatlıq fond təsis elə, bunun elə bir əhəmiyyəti olmayacaq.

Amma təbii ki, fond nə qədər böyükdürsə, bu, ədəbiyyata, yazıçıya verilmiş dəyərdir. İndi biz təkliflər hazırlayırıq, nazirliyə təqdim edəcəyik. Onlar təxminən milli “Buker” təsis etmək istəyirlər. Əgər deyilənlər alınsa, qalib gələn əsərləri aparıcı dillərə çevirib dünyanın nüfuzlu ədəbiyyat müsabiqələrinə təqdim edəcəklər.

- Yəni sistemli bir iş nəzərdə tutulur.

- Bəli. Kitab nəşr edilir, tərcümə olunur, tanıdılır və dünyanın nüfuzlu yarışmalarına göndərilir. Alınsa çox yaxşı bir iş olardı. Ümidliyik. Çünki alternativimiz yoxdur.

- Bir müddətdir “Qanun” nəşriyyatında işləyirsiniz, tərcümə kitablarının durumunu bizdən daha yaxşı bilirsiniz. Tərcümələr haqda nə deyə bilərsiniz, vəziyyət necədir?

- “Qanun” ötən il 400-dən çox kitab çap edib. Demək, orta hesabla hər gün, hətta iki gündə üç kitab buraxılıb. Azərbaycan üçün böyük fabrik işidir. Belə bir istehsalat qarşısında bizim nə qədər yaxşı tərcüməçimiz, redaktorumuz və korrektorumuz var? Məncə, proses bütün çatışmazlığına baxmayaraq getməlidir. Yaxşılığa doğru dəyişməyin yeganə yolu budur. Yaxşı-pis, qüsurlu-qüsursuz iş davam etməlidir. Əlimizdə nə qədər imkan var, çalışmalıyıq.

500 min söz fondu olan ingilis dilindən 70-80 min sözü olan Azərbaycan dilinə əsər çevirirsən. Bu, bir dənizi bir borudan keçirməyə bənzəyir. Qəza qaçılmazdır. Özündən deyən bir redaktor bura gəlsin, ona elə bir cümlə verərəm, axşamacan düzəldə bilməz. Məcbur qalacaq cümləni bölsün. Xüsusən, sahə ədəbiyyatı - iqtisadiyyat, tibb, motivasiya, bizneslə bağlı terminologiyamız çox zəifdir.

Mən indi iqtisadiyyatla bağlı kitab redaktə edirəm, bir terminin adekvat tərcüməsi üçün bütün iqtisadçıları bir-birinə vurdum, axırda məlum oldu ki, dünyaca məşhur bir ifadənin bizdə qarşılığı yoxdur.

Proses getməsə qüsurlarımız da görünməyəcək. Buna görə, bir-birimizə ittiham tonunda yox, xeyirxah məqsədlərlə yanaşmalıyıq. Tənqid kimisə aşağılamağa deyil, həqiqəti ortaya çıxarmağa yönəlməlidir.

Elə bir ölkədə yaşayırıq, hamı bir-birinə güzəştlə yanaşmalıdır. Ən yekə danışan adamın məşğul olduğu sahəni araşdırsan, əlləri havada qalacaq.

- Son olaraq da, istərdik, dünyada gedən proseslərə də münasibət bildirəsiniz. Bir çox ölkə müharibənin astanasındadır, vəziyyət də getdikcə pisləşir, bir tərəfdə də pandemiya - dünya qaynar qazan kimi qaynayır. Sizcə, niyə dünya insanların sülh içində yaşaya biləcəyi məkan ola bilmir?

- Təəssüf ki, belədir. Bundan ən çox əziyyət çəkən də mədəniyyət olur. Meşəyə zaval gələndə birinci çiçəkləri vurur. Bu səbəbdən dünyada sülhü ən çox istəyən yazarlardır. Qarabağ müharibəsindən sonra, birmənalı olaraq, savaş istəmirik. Mənə elə gəlir, hələlik bizdə uzunmüddətli sakitlik olacaq. Arzu edirəm, heç vaxt qan tökülməsin, adamlar ölməsin – nə o, nə də bu tərəfdən. Biz iki xalq olaraq anlamalıyıq ki, heç birimiz buradan köçüb getməyəcəyik, gec-tez sülhə gəlib çıxmalıyıq.

Ukraynaya gəldikdə, mənə elə gəlir, Rusiya ora qoşun yeritməz. İnanmıram göz görə-görə belə bir vəhşi addım atılsın. Krıma baxma, orada ruslar yaşayırdı, təhlükəsizlik bəhanəsi vardı. İndiki vəziyyət başqadır. Ukraynaya müdaxilədən ən çox itirən Rusiya olardı.

Bütün inkişaf etməkdə olan ölkələrin yeganə çıxış yolu Qərbdir. Rusiya isə öz dövlət quruluşu və idarəçilik mexanizmi ilə bu yolda ən ciddi əngəldir. Necə deyərlər, əjdaha suyun yolunu kəsib. Bizim özümüz 30 ildir ərazi bütövlüyümüzü tam təmin edə bilmirik. Müharibədə qalib gəlmişik, yenə də məsələ axıracan həllini tapmır. Niyə? Çünki Rusiyanın müdaxiləsi var və o, hər tərəfdə müharibə ocaqlarının qalmasında maraqlıdır. Eləcə də Ukraynada. Məşhur deyim necə idi? Coğrafiya taledir. Ondan qaçış yoxdur.