“Dolu”nu tənqid elədim, Aqil Abbas məni görəndə... – İradə Musayeva /Video

Teleqraf.com-un “Brifinq” layihəsinin qonağı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tənqidçi İradə Musayevadır.

Qurban Yaquboğlu: Bu il ölkə başçısının sərəncamı ilə “Nəsimi İli” elan olundu. Nəsimişünaslığın bugünki vəziyyəti ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Mən Nəsimişünas deyiləm, amma bir müəllim kimi Nəsimi ilə bağlı bir neçə məqalə yazmışam. Məqalələrin mahiyyəti və ideyası ondan ibarətdir ki, sovet dövründən fərqli olaraq müstəqilliyin bəxş etdiyi azad söz mühitində Nəsimiyə yenidən baxılmalıdır. Çünki həm orta, həm də ali məktəb dərsliklərində Nəsiminin tədrisində xeyli problemlər var. Dərsliklərdə hətta onu ateist kimi təqdim edirlər.

Ümumiyyətlə, ədəbiyyatşünaslığın klassik irs problemləri çoxdur, o problemlərdən biri də İmadəddin Nəsimi ilə bağlıdır. Nizaminin Azərbaycan mütəfəkkiri olması ilə bağlı 1940-cı illərdə problem qalxmışdı, hətta Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bunu öncədən görüb “Böyük Azərbaycan şairi Nizami” adlı monoqrafiya da yazmışdı. Fikrimcə, o tendensiya davam etməli idi. Müstəqillik dövründə elmimizin bu sahəsində xeyli geriləmə oldu. Nəticədə beynəlxalq konfranslarda, dünya miqyasında keçirilən tədbirlərdə Nizaminin fars, İran şairi kimi qeyd olunduğunu görürük.

Eləcə də Nəsiminin türkmən və ya başqa xalqlara aid edildiyinin şahidi oluruq. Bu yaxınlarda Yazıçılar Birliyinin tədbirində Vaqif Əlixanlı dedi ki, mənə türkmən alimi Nəsimi ilə bağlı böyük kitab verdi, çox sevindim. Ona təşəkkür elədim ki, bizim şairi yüksək qiymətləndirirsiniz, yazırsınız, evdə gəlib kitaba açıb baxıram ki, Nəsimi böyük türkmən şairi kimi təqdim edilib.

Dünyada bu proses gedir, klassiklərimiz haqda fundamental monoqrafiyalar yazılır və yayımlanır, amma bu problem bizdə hətta dərsliklərimiz səviyyəsində belə lazımınca həll olunmur.

Niyə Nəsimi barədə məqalələri yazdım? Bilirik ki, Nəsiminin yaradıcılığı klassik ana dilinin sütunlarından biridir. Bundan bəhrələnməliyik. Nəsimi bu baxımdan da tədqiq olunmalıdır. Yəni Nəsimi müxtəlif rakurslardan araşdırılmalı, həmin materiallar tərcümə edilib dünyaya çatdırılmalıdır. Bu sahədə çox gecikmişik. Prezidentin sərəncamı ilə bu il “Nəsimi İli” elan edilib, ilin sonunda nəticələr bilinəcək.

Qurban Yaquboğlu: Klassik Azərbaycan şairləri ilə bağlı AMEA sistemində araşdırmaların da qənaətbəxş olmadığını vurğulayırsınız...

- AMEA-da Nizamişünaslıq şöbəsi var. Demirəm ki, oranın əməkdaşları yaxşı işləmir... Amma bu şöbənin müstəqillik dövründə dünyanın Nizami tədqiqatçıları fonunda fundamental əsərlər ortaya qoymadığı faktdır. Akademiklərimiz müxtəlif beynəlxalq konfranslardan gələndə deyirlər ki, biz acizik. Nizaminin fars şairi kimi təqdim olunması formatında çıxışlar müqabilində böyük layihələr icra olunmalıdır ki, xəzinəmizə uzanan əlin qarşısı alınsın. Xırda məqalələr, kitablar onların qarşısını ala biləcək gücdə deyil. Bunu AMEA əməldaşları özləri də etiraf edirlər.

Nəsimişünaslıq şöbəsi isə deyəsən, AMEA-da yerli-dibli yoxdur. Fikrimcə, müxtəlif elmi qurumlarda Nəsimişünaslar məktəbi yaradılmalıdır. Nəsimi ilə bağlı illik tədbirlər planı hazırlamışıq, təsəvvür edin, bu layihələrin reallaşması üçün Nəsimişünas axtaranda üç-dörd adamdan başqasını tapa bilmirik. Onlar da etiraf edirlər ki, Nəsimi ilə mütəmadi məşğul olan, fundamental tədqiqatlar ortaya qoyan müəlliflər çox azdır, demək olar, yoxdur.

Nəsimi tədqiqatlarına ehtiyac ortaya çıxanda Səadət Şıxıyevanın adı çəkilir, onun da əsərləri tərcümə olunmalı, çap edilməlidir. Ədəbiyyatşünaslıqda da klassiklərlə bağlı ayrıca məktəb olmalıdır. Məsələn, Füzulişünaslıq məktəbi. Çünki vaxtilə belə olub. Təəssüf ki, bəzən ədəbiyyatşünaslıqda süni fiqurlar yaradılır, bəzən ədəbiyyatşünaslığın sərkərdəsi, fundamental araşdırıcısı kimi ifadələr səslənir, axı, ortada iş olmalıdır. Müəllim kimi metodik vəsait olaraq onlardan güvənlə istifadə edə bilərəmmi? Nəsimi haqda olan yazıların böyük əksəriyyəti bəzən bir mənbədən götürülmədir, yaxud təkrar, yaxud plagiatlardır. Bir oxucu, filoloq, müəllim kimi bu məni qane etmir.

Bir tezisi götürək. Nəsimişünas kimi təqdim olunan müəlliflər şairə yanlış yanaşaraq yazırlar ki, Nəsimi İslam dininə qarşı çıxır. Nəsimi öz əsərlərində Quranın 70-dən çox surəsindən istifadə edib. Onun Məhəmməd peyğəmbərlə, Həzrət Əli ilə bağlı nə qədər şeirləri var. Belə çıxır, onun öz dövründəki cahillərlə müasir alimlərin fərqi yoxdur? Nəsiminin “Mənəm Allah” fəlsəfəsi lazımınca açılmır.

Qurban Yaquboğlu: Nizaminin əsərlərini Azərbaycan romançılığı ilə bağlamağınız yəqin böyük şairi bizə bir az da yaxınlaşdırmaq cəhdi idi?

- Dünyanın roman tarixi ilə bağlı materiallarına baxanda görürük ki, Qərb ədəbiyyatşünasları klassik Şərq ədəbiyyatını, eləcə də Nizamini tarixi romanın banisi kimi təqdim edir. Bu fikri tədqiqatçılar Həmid Araslı, Azadə Rüstəmova əsaslandırmır, sadəcə epizodik şəkildə Nizaminin poemaları bir mənzum romanı kimi qeyd edirlər. Bu sual məni çox düşündürdü.

Bilirsiniz ki, “Genjinin hekayəsi”ni dünyanın ilk romanı hesab edirlər, XI əsrdə yapon sarayında şeirlə yazılıb. Nizaminin də əsərləri nəzmlə yazılıb, mənzum romandır. Nizaminin fars dilində yazdığını nəzərə alıb, onu ədəbiyyatımızda roman janrının banisi saymaqda tərəddüd ediriksə, onda “Genjinin hekayəsi” də çin dilində yazılıb, amma yaponlar onu nəinki özlərinin, hətta dünyanın ilk romanı kimi təbliğ edir.

Bizdə fars dili sənət, ədəbiyyat, mədəniyyət dili olaraq göstərildiyi kimi yapon sarayında da o vaxtlar Çin dili hakim dil idi. Bizim alimlər milli romanın başlanğıcını bəzən Nəriman Nərimanovun “Bahadır və Sona” əsərindən götürürlər, halbuki bu, bir hekayə siqlətində belə deyil, yəni qətiyyən güclü əsər sayıla bilməz, həm də tendensiyalıdır, erməni- azərbaycanlı məsələləri var.

Nəsr formasını nəzərə alırlarsa, heç olmazsa başlanğıcı Mirzə Fətəli Axundovla da götürək... Zeynəlabdin Marağayinin “İbrahim bəyin səyahətməsi”ndən də əvvəl Axundovun “Aldanmış kəvakib”ini, yaxud “Kəmalüddövlə məktubları”nı başlanğıc əsər kimi götürmək olar. “Kəmalüddövlə məktubları”ndakı məktub sözünü eşidərək demək olmaz ki, bu, roman deyil.

Məqalələrimdə Axundovun hər iki əsərini roman kimi təhlil edib dünya romanları ilə müqayisə edirəm. Dünyada məktub formasında romanlar çoxdur. Niyə dünyada o forma roman kimi tədqiq edilir, bizsə əlimizdə olan sərvətin qarşısına şlaqbaum qoyuruq? Əlimizi sanbalı olmayan, kiçik formatlı və təksüjetli əsərlərin üstünə qoyuruq. Bunları araşdıra-araşdıra Nizami Gəncəvidə gedib dayandım.

Nizami bütün əsərlərində yazır ki, şahdan istək aldım, filan dastanı yazmağa başladım, “Leyli və Məcnun” dastanını bitirdim və s. Dastan nəzmə, yoxsa nəsrə yaxın janrdır? Təbii ki, romanın ilkin şərti epik qaynaqlara söykənməkdir. Nizami Gəncəvinin istənilən əsərini nəzm, yoxsa hekayə, əhvalat kimi qavrayırıq?

Başlıqlara baxın, “Xosrov və Şirin” əsərində hər şey hadisədə verilir. Tərənnümdən və təsvirdən daha çox hadisəçilik var. Yaxud Nizaminin digər əsərlri... Romanın ilkin şərtlərindən biri də hadisə nəqlidir, Nizaminin dastanlarında süjetlərin şaxələnməsimə, tarixiliyə, fəlsəfiliyə şahid oluruq. Fikrimcə, Nizaminin əsərlərini roman mətni kimi nəql eləsək, nəsrə çevirsək, müasir dünya romanlarının əsası kimi qəbul etmək olar.

Mən məqalələrimdə Qərb ədəbiyyatı ilə müqayisələr aparmışam, Markesin əsərləri ilə Nizami və Füzulinin “Leyli və Məcnun”unu paralel təhlil etmişəm, zaman məsələsi, dünya ilə ziddiyyətdə olmaq və sair motivlər eynidir. Qərbdə də etiraf edirlər ki, mənbə Şərq ədəbiyyatı, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləridir.

Qurban Yaquboğlu: Orxan Pamukun “Mənim adım qırmızı” əsərində də Nizamiyə belə desək, istinadlar, “Xosrov və Şirin”lə analogiyalar var.

- Bəli... Antik ədəbiyyatda da başlanğıc nəzmlədir. Bu məntiqlə gərək “İliada” və “Odisseya” poeziya nümunəsi kimi qəbul olunsun. Mən “Sirlər xəzinəsi”ndən başqa Nizaminin digər dörd əsərini sırf roman kontekstində təhlil etmişəm, yəni Azərbaycan romançılığının birinci mərhələsi, klassik romanlar, sonra yeni roman tendensiyası gəlir, nəsrlə olan romanlar Axundovdan başlanır, bu, ikinci mərhələdir. Daha sonra sovet və müstəqillik dövrü romanlarıdır.

Qurban Yaquboğlu: Aqil Abbasın “Dolu” əsəri çıxanda hamının təriflədiyi əsərə siz fərqli yanaşmışdız.

- Bəli, bəlkə daha kəskin tənqid eləmişdim... Aqil müəllim istedadlı adamdır, biz Yazıçılar Birliyində rastlaşdıq, poeziya ilə bağlı müsabiqədə münsif idim, adım elan olunanda Aqil Abbas gülə-gülə dedi ki, İradə Musayeva sizsiniz, məni tənqid edən...

Qurban Yaquboğlu: Üstəlik də yerlisiniz...

- Hətta ola bilər qohumuq, amma bu cür davranışından sonra Aqil müəllimə hörmətim bir az da artdı. O da mənim fikirlərimi qəbul etməyə bilər, necə ki “Dolu” əsərində çox şeyi mən qəbul etmədim və tənqidi fikirlərimi yazdım. Amma kin bəsləsin, adamlara yazılar yazdırsın və sair, bunlar olmadı. Yazıçı ilə tənqidçi düşmən deyil ki... Yazıçı ilə tənqidçi ortaq məxrəcə gəlib, müzakirə aparsa, böyük ədəbiyyat problemi aradan qalxar.

Mənsur Rəğbətoğlu: Ədəbi tənqidçilər niyə daha yaşlılara üstünlük verirlər, nədən gənclərin əsərlərini təhlil edib ciddiyə almırlar? Gənclərə münasibətdə bir növ inkarçılıq var. Sizin özünüzdə də müəyyən qədər bu meylləri sezirəm.

- “XXI əsrdən baxış: ədəbi tənqid və bədii söz” kitabımda gənc şair və yazıçılarla bağlı məqalələrim var. Hətta istedadlı Orxan Bahadursoy haqda məqalə yazanda öz həmkarlarım irad tutdu ki, gəncdir, hələ tanınmır, amma onun barəsində belə məqalə yazmısınız. Məqalə “Şeirimizdə yeni intonasiya” adlanırdı. Pərviz Cəbrayıl, Əsəd Qaraqaplan, Sərdar Amin, Fərid Hüseyn, Şərif Ağayar, Sevinc Elsevər, Şəhriyar Del Gerani haqda məqalələrim olub.

İlkin yadıma düşənlərin adlarını sadalayıram, orta nəsildən Orxan Fikrətoğlu və digərləri barədə yazmışam. Tənqid olunanları da, təbliğ edilənləri də müsbət mənada qarşılayanları da var. Deməzdim gənclərə laqeydəm, əksinə... Bir də mən haqqı tapdananlardan daha çox yazıram.

İsa Hüseynov böyük yazıçıdır, ictimai auditoriyanın və ədəbi mühitin dərk və tam şəkildə qəbul etmədiyi ədibdirr. Məşhur fizik Robert Lanza rus dilində bir məqalə yazıb, halbuki bu ideya “İdeal”da da yer alıb. “İdeal”da elə paralellər var ki, insan dəhşətə gəlir, bunu yalnız fizik görə və ya kəşf edə bilər. Həmin əsərdə insan bədəninin ölmədiyi qeyd edilir, sadəcə insan kainatda yerini dəyişir – yazıçı bunu əsaslandırır da...

Beyin enerjisinin ayrıldığını, şar formasına düşdüyünü və bunu görənlərin olduğunu yazır, bir sözlə, insan ölmür, başqa planetdə həyatına davam edir.

Robert Lanzaya fizik kimi milyonlarla pul ayrılıb və o, insanın ən qədim kodlarına qədər tədqiqat aparıb. Yazır ki, ölüm yer planeti üçün düşünülmüş şeydir, insan ölmür, şüurla, beyinlə bağlı ölməyən hüceyrələri hesabına insan sağ qalır, başqa bir kainatda yaşayır. Bu, nağıl deyil, fizikin gəldiyi nəticədir.

İsa Hüseynova inanmırlar, deyirlər əfsanə danışır. Amma Nobel mükafatı laureatı olan dünya fizikləri Robert Lanzanı dəstəkləyir. Lanzadan əvvəl yazılan “İdeal” əsərindəki fikirləri açmalı, tərcümə edib dünyaya yaymalıyıq ki, ədəbiyyatımızda belə yazıçılar olub. Biz faktı tutuşdururuq, yenə də inamsızlıq var. Axı, bu da ədəbiyyatşünaslığın problemidir.

Çox hörmət etdiyim professor Məmməd Qocayevlə bu əsər barədə danışanda dedi ki, Yunqu oxuyanda qəflətən İsa Hüseynovun “İdeal” əsərini dərk elədim. Deyir, oradakı tezislər eynən “İdeal”dadır, o fəlsəfə və psixologiyanı İsa Hüseynovda kəşf elədim. Məmməd Qocayev üçün ən ağrılı məqam ondan ibarətdir ki, İsa Hüseynov ədəbiyyatda layiqincə yerini almayıb.

Mənsur Rəğbətoğlu: Ədəbiyyat kifayət qədər gəncləşdi, yeni nəsil yetişdi, bəs elm niyə gəncləşmədi? Gənclərin elmə gedən yolunda əngəl olan faktorlar nədir? Yoxsa gənclərin özünün elmə meyli zəifdir?

- Məncə, ədəbiyyatla elmin vəziyyəti yenidir. Ola bilər, gənclər ədəbiyyata gəlir, amma onların hamısı ədəbiyyatçı deyil. Forma baxımından çoxlu romanlar çıxır. 2010-cu ildən sonra roman axını oldu, ancaq müəlliflərin çoxu qələmi yerə qoydu, başa düşdülər ki, böyük ədəbiyyat adamı deyillər, duruş gətirə bilmədilər.

Çox qəribədir ki, povest həcmində olan 80-100 səhifəlik əsərlərə də roman yazdılar. Deyirsiniz, ədəbiyyat gəncləşib, bu dövrün ədəbiyyatından 10-15 il sonra çox az adam qalacaq.

Mənsur Rəğbətoğlu: Sizcə, kimlər qala bilər?

- Adətən, ad çəkməyə tərəddüd etmirəm, amma eyni adları da sadalamaq istəməzdim. Yerində saymasa, nəsrdə Şərif Ağayara inanıram, onun əsərlərində üfüq görürəm, gedib ora çıxacaqmı, yoxsa öz miqyasında təkrarlayacaq, bilmirəm. O qədər təbliğ olunmasa da Orxan Fikrətoğlunun yaxşı mətnləri var, post-sufizmə qayıtmalıyıq deyə ideya ortaya qoyub.

Sevinc Elsevərdən 2001-ci illərdə ilk dəfə şair kimi danışmışdım, amma davam eləmədi. Sonra nəsrə keçdi, bəlkə də son yazılarını oxumuram, yaxud təbliğatı aparılmır, yarıda qırılmalar da olur, amma inamla istinad etdiyimiz müəlliflər var.

Mənsur Rəğbətoğlu: Bəs şairlərdən kimlərin adını çəkmək olar?

- Orxan Bahadursoyun adını bayaq çəkdim, bu, əsl poeziyadır. Ramiz Rövşənin şeirlərini tələbəlikdən əzbər bilirəm, onun bu yaxınlarda təqdimatları oldu. Rəsul Rza özü sərbəst şeirlə bağlı Əli Kərimə, İsa İsmayılzadə, Vaqif Səmədoğluna dəstək olmuşdu. Ramiz Rövşən hamının inandığı şair kimi Orxan Bahadursoyun adını çəkib gözəl şeirlərinin olduğunu deməsini, təqdir etməsini istərdim.

Bizim istedadlı gənc şairlərimiz çoxdur, Orxan Bahadursoy haqda yazmışam deyə konkret fakt kimi onun adını inamla dedim. Orta nəsildən Salam Sarvan haqda məqalələrim olub. Salam Sarvan poeziyada təmənnasız, yeri olmasa boş qalan, olanda çox dolu görünən bir şairdir. Müasir poeziyanı tədris edəndə proqrama onun adını salıram.

Dövlət təhsil proqramlarında 1960-cı illərdən sonrakı adlar yoxdur, ən müasir nümayəndənin adı Bəxtiyar Vahabzadədə, nasir kimi Mövlud Süleymanlıda, uzaqbaşı Seyran Səxavətdə bitir. Bəs bundan sonrakı ədəbiyyat hanı? Sanki tədrisə layiq müəlliflər yoxdur. Ramiz Rövşənin, Vaqif Bayatlının adını bir dövrdə proqrama salmırdılar, sonradan salındı. Siz filologiya fakültədə təhsil alan auditoriyaya girin, tələbə öz zamanının şair və yazıçısını tanımır.

Nərgiz Ehlamqızı: Əsərlərdəki dil məsələsinə toxunmaq istərdim. Bəzi yazıçılar dialekt sözlərldən ehtiyatla istifadə edir. Elə Qurban Yaquboğlu da deyir ki, “Mən yoxam” romanını yazanda müəyyən tərəddüdlərim vardı, dialektləri saxlayım, yoxsa onları əvəz edim deyə... Sizcə, yazıçı dialekt sözlərdən qənaətlə istifadə etməlidir?

- Dialekt sözlər ümumişlək olmayan sözlər qrupuna aiddir. Dilçilik nəzəriyyəsində dialekt sözlərin bədii və məişət üslubunda işləndiyi qeyd edilir. Obrazlı sözün bir çeşidi də dialektlərdir, əlbəttə, dialektlər işlənməli və onların hesabına lüğət fondu zənginləşməlidir.

Xalq dilindən bədii əsərə, oradan ədəbi dilə keçən sözlərin müəllifləri yazıçılar olur. Qurban müəllim deyir ki, “Mən yoxam”ı anamın dilində yazmışam. Söyləyirik ki, lüğət fondumuz azdır, məhduddur, fikrimizi ifadə edə bilmirik, müasir dünya dillərinin müqabilində tərcümədə çoxlu problemlər yaranır.

Lüğət canlı orqanizmdir, onu dayanmadan zənginləşdirməliyik. Tarixən bu işi yazıçılar yeni söz yaratmaqla ediblər. Yazıçının təfəkkür azadlığı var. O, təkcə məzmunu bizə danışmır, həm də dili yaradır. “Mən yoxam” romanında qədim türk mənşəli sözlər vardı, mənim yaşadığım bölgədə işlənməyib, amma ədəbi dilimizə gələ, onu işləkləşdirə bilərik.

Yəni dialektlərdən qətiyyən qorxmaq lazım deyil. Təbii ki, yaşamaq haqqı olan dialektləri ədəbiyyatşünaslar, tədqiqatçılar, tələbələr üzə çıxarıb dilçiliyin materialı etməlidir.

Mənsur Rəğbətoğlu: Bəzi gənclər də var, yazı tərzinə görə 80 yaşlı birini xatırladır. Sıradan çıxmış sözlərin yenidən istifadəsi müəllifi yaşlı göstərir.

- Düşünürsünüz ki, gənc olmaq mütləq modern dildə danışmaq deməkdir?

Mənsur Rəğbətoğlu: Haradasa dil də müəyyən qədər gəncləşməlidir.

- Razıyam, dil qətiyyən daşlaşmış, donuq bir şey deyil, o, daim təzələnməlidir. Tutalım, müəllif özü gəncdir, amma klassik dildə danışır, mən bunu irad tutmazdım. Görünür, mühiti o cürdür, yaxud nənə-baba himayəsində böyüyüb. Axı, adamın yaşadığı mühitin şüuraltında atılmış dil formatı var. Görürsən, balaca uşaqdır deyir, bir hovur dincəl, bilirsən ki, bunu bağçada yox, çox güman, nənəsindən eşidib. Bu sözlər qala-qala da dili yeniləmək olar. Amma demək olmaz yaşlı adam müasir texnoloji dildə, gənc də köhnə dildə danışa bilməz.

Mənsur Rəğbətoğlu: Yəni ədəbiyyata təzə gələnin yeni ruh, enerji gətirdiyini görmək istəyirsən.

- Poeziyada “sevgilim”, “gülüm” kimi müraciətlər qalıb. Çoxu Nazim Hikmətdən gəlir. Düz deyirsiniz, hər şairin, yazıçının fərqli müraciət forması, leksikonu olmalıdır. Görünür, ənənədən çıxmaqdan qorxurlar.

Mənsur Rəğbətoğlu: Yeni dillə yazanda da yazarı xarici ədəbiyyatdan, filmdən təsirlənməkdə günahlandırırlar...

- Dildə xarici ədəbiyyatdan təsirlənmə ola bilməz. İdeyanı, mövzunu təqlid edə bilərsən, dili yox. Təəssüf ki, nitqimizdə də, yazılarımızda da seriallardan gəlmə şeylər var. Maqazin xəbərlərində yazırlar ki, filankəs şahanə geyimi ilə gecəyə damğa vurdu, yaxud müğənnilərə kral deyirlər və s. Hər bir sözün özünün sanbalı, obrazı var. Sözü aidiyyəti məqamda işlətməyib süniləşdirir, istənilən adama yapışdırırlar: toylar kralı, musiqinin şahzadəsi, primadonna və sair. Bununla həm də ifadələrin sanbalına təcavüz edirlər, haqqını tapdayırlar. Olmaz belə.

Sözdən istifadə etmək etikası və estetikası var. Sözlə qeyri-etik davrananda dil qaba olur, korlanır. Əsəri oxuyanda hiss edirsən ki, yazıçı əsərin üstündə çox, yoxsa az işləyib. Yazıçı var ki, bilirsən sözü silkələyib, bir çuval sözdən bir damcı saxlayıb, saf-çürük edib. Poeziyada belə yanaşma ilə işləyən bəlkə də yeganə şair Ələkbər Salahzadə idi. Onun poeziyasında sözlər elə bil, əl-ələ tutub yallı gedir. Ona görə də onun az şeirləri var.

Mənsur Rəğbətoğlu: Bəs siz özünüzü niyə yazıçı hesab eləmirsiniz?

- Əslində tələbə olanda ilk hekayələrim çıxdı, Bakı Dövlət Universitetində Ağamusa Axundov, Tofiq Hacıyev, Elmira Həsənova, Cəlal Abdullayev və bir çoxları israrla deyirdilər ki, dayanma, gözəl hekayələr yazırsan. Sonra bir müddət heç nə yazmadım. Şeir də bütün azərbaycanlılar kimi yazırdım.

Elə şeirlər idi ki, onu hamı yaza bilər. İndi də çox vaxt soruşurlar ki, yazanlardan tələb edirsiniz, özünüz niyə yazmırsınız? Deyirəm mənim ədəbiyyat bilgim elə şərtlər qoyur ki, yazıçı kimi o tələbləri ödəyə bilmərəm. Onda Belinskiyə də desinlər ki, Dostoyevskini, Qoqolu əsərini tənqid edirsən, get özün ondan yaxşısını yaz. Bizim mühitdə bunu deyənlər də var.

Axı, səndə tənqidçi, o adamda yazıçı təfəkkürü var. Tutaq ki, Sabir Əhmədli, Seyran Səxavət, Mövlud Süleymanlı tənqidçi ola bilməzdi, məhz yazıçı olmalı idilər. Bir qrup adamlar da var ki, onlarda elmi-tənqidi, ədəbiyyatşünaslıq təfəkkürü var.

Mənim ağlımdan yazmaq keçəndə tənqidçi İradə Musayeva yazıçı İradə Musayevanı ilk başdaca tənqid atəşinə tutur, susdurur. Bax bu məsuliyyət hissi var.

Nərgiz Ehlamqızı: Dissertasiyaların plagiatlığı ilə bağlı da tez-tez məsələ gündəmə gətirilir...

- Dissertasiya ilə elmə yenilik gəlməlidir, alimə elmi dərəcə ona görə verirlər ki, bu adam yeni kəşf edib dövriyyəyə buraxmalıdır. Eşidirik, filankəs barəsində bəh-bəhlə yazırlar ki, elmi işi uğurla müdafiə elədi. Soruşuruq, olarmı o dissertasiyanı verəsiniz oxuyaq? Dissertasiyanı vermirlər, sayta qoymurlar, elektron variantı yaymırlar. Niyə? Çünki problemi var.

Təbii ki, ekspert şurasının üzvləri daha yaxşı məlumat verə bilər, amma hər halda gördüyümüz və içərisində olduğumuz elmi-ədəbi mühitdə qarşılaşdığımız problemlər bunlardır. Deyirsən, dissertasiyaya verin baxaq, deyirlər, hələ yox. Müdafiədən sonra yenə deyirlər, hələ yox. Bəs ictimaiyyət dissertasiya haqqında nə vaxt məlumat əldə edə bilər?

Son illərin dissertasiya siyahılarını ədəbi ictimaiyyətə təqdim eləsinlər, görək alimlərimiz hansı yeniliyi gətirib, biz də bəhrələnək. Yəni müdafiədən keçmiş elmi əlçatan olmalıdır.

Bu yaxınlarda yazmışdılar ki, bir nəfər başqasına dissertasiya yazıb, sonradan həmin dissertasiyanı halal malıdır deyə silsilə məqalələr kimi öz adına çap edib.

Qurban Yaquboğlu: Feysbukda statusunuzda Sorokindən bir sitat gətirmişdiz: yazıçı müəllim, peyğəmbər və dissident olmalıdır. Bununla yazıçını çox yükləmirikmi? Azərbaycan cəmiyyətində də yazıçının, şairin üzərinə böyük missiya qoyulur.

- Sorokin çox azad adamdır. Rusiyada ona münasibət birmənalı deyil. Hətta onu dəli hesab edənlər də var. Amma o, postmodern ədəbiyyat nümayəndələrindən biridir. Əslində postmodernist ədəbiyyat və postmodern yazıçı kimliyi ayrıca mövzudur. Azərbaycanda niyə postmodern yazıçı tipi alınmadı?

Sorokinlə bizdə özünə postmodernist yazıçı deyənləri müqayisə edin. Postmodernist yazıçı həyatda da postmodern tərzi seçməlidir. Sorokin öz dövrünün insanlarını tənqid edir. Öz müasirlərini ədəbiyyatının qəhrəmanına çevirir və bundan çəkinmir. Bizdə postmodernist addım atmaq istəyənlər ya mifologiyaya, ya da folklora, yəni təhlükəsiz yerlərə gedib çıxır. Ona görə də bizdə postmodernist ədəbiyyat alınmır. Bizdə yazıçı sanki auditoriyada müəllimdir. Ola bilər mən nümunəvi müəlliməm, amma yazıçı kimi tamam başqa adam ola bilərəm. Əxlaqi-didaktik və tərbiyəvi məsələləri ədəbiyyata gətirmək məcburiyyətim yoxdur.

Yadınızdadır, Lütfi Zadənin Azərbaycanda dəfn olunması ilə bağlı ajiotaj yaranmışdı, hətta ziyalılar etiraz edirdi ki, niyə o, Qarabağ məsələsini dünyada qaldırmayıb. Lütfi Zadə alimdir, o, tamam başqa sahənin adamıdır. Onun elə bir missiyası yoxdur. Nə səfirdir, nə də siyasətçi, amma çox böyük adamdır, azərbaycanlıdır.

Lütfi Zadəni adımıza bağlamaq bizə şərəfdir.