“Elçiliyinə özü gəldi, heç niyəsini soruşmadım...” – Etimad Əsədovun xanımı ilk dəfə danışdı/Müsahibə

İnsan gələcəyi necə belə aydın təxmin edə bilir? Təxmin etdiklərinin hamısı başına gəldi. “Başıma gəlməyən qalmadı, bircə həbsdə olmamışam” deyərdi. Həbs edildi. “Bilmirəm, bu adamlar xərçəngdən niyə qorxur, o da bir xəstəlikdir. Xərçəng olsam, heç vecimə də gəlməz” söyləyərdi, xərçəng qonağı oldu.

“55 yaşadək yaşasam, böyük işdir, çətin 60-a çatım. Bizim nəsil tez gedir” deyirdi, 55-də getdi... – deyir Qarabağ Əlillər Cəmiyyətinin və “Qarabağ qaziləri” İctimai Birliyinin sədri Etimad Əsədovun xanımı Məlahət Rzayeva...

Məlahət xanımla xeyli müddətdir müsahibə üçün vədələşmişdik, nədənsə hər dəfə təxirə düşürdü görüşümüz. Küləkli bir gündə axşamçağı Yeni Günəşlidə məni qarşıladı, dar küçələrlə evə tərəf yol aldıq, darvazaya çatanda dedi, bax, gələn dəfə gələndə qapımızı asılan üçrəngli bayraqdan tanıyacaqsan...

“Əvvəlki evimiz bir neçə tin yuxarıda idi, qar yağanda çətinliklə keçirdik, elə olurdu maşını çölə çıxara bilmirdik, Etimad bəy mənə deyirdi, sən də getmə, soyuqdur, işə necə gedəcəksən... “Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlı çox sağ olsun, həmişə anlayışla yanaşıb. Təbii ki, baş redaktor istəyər işçi işdə olsun, amma bizim də yaşadığımız ərazi elədir ki, az qala 2 saata redaksiyaya çatıram. Qar yağanda Etimad bəy həmişə uşaqlara zəng edirdi, soruşurdu , necəsiniz, ev istidirmi, dərsə getmişdinizmi? Özü evdən çıxa bilmirdi deyə hal-əhval tuturdu. Ötən günlərdə qar yağanda ürəyimdən keçdi, Fidana zəng elədim. Aviasiya Akademiyasını bitirib, işləyir, atası belə havalarda zəng edərdi, onlara görə narahat olardı, telefonu açanda dedi ki, işə gedirəm, yollar sürüşkəndir, dedim, maşını ehtiyatla idarə et. Etimad bəy də həmişə deyərdi ki, Fidan maşını yaxşı sürür. Deməzdim tez-tez, amma hərdən danışırıq, çalışıram əlaqəmiz itməsin, ad günlərini təbrik edirəm...”

- Məlahət xanım, Etimad bəyin doğum günündə ona həsr etdiyiniz kitabı təqdim etdiniz. Vərəqlədikcə aydın olur ki, kitabı yazan elə onun özüdür...

- Doğrudur. Başa gələ biləcək hər cür hal üçün əvvəlcədən bir yol, çıxış nöqtəsi qoyurdu. Həqiqətən bu kitabı o, özü yazıb. Kitabda da yazmışam, bunlar sənin yaşadıqlarındır, həyatı özün yaşamısan. Yaşamaq həm də elə yazmaqdır, o demək deyil ki, əlinə qələm alıb yazasan. Öz taleyini yazan bir insan idi. Fikirləşdim ki, bunlar yazılmalı, qalmalı, gələcək nəslə çatmalıdır. 2001-ci ildə Qarabağ qazilərinin aclıq aksiyası olmuşdu, Etimad bəyin həyatının müharibədən də artıq məsuliyyətli, gərgin dövrü idi. Sanki insanın özünü təsdiq edən dövrüdür, yəni mən buyam, qazilər üçün çalışmalıyam, onların həyatı yaxşı olmalıdır. 29-30 yaşında bir insanın protezə möhtac qalması nə deməkdir?... İnsan həmişə yaxşıya ümid edir axı, deyirsən, döyüşəcəyəm, torpağımızın işğal olunmasına icazə verməyəcəyik, qalib olacağıq . İnsandır, fikirləşir ki, birdən şəhid olaram, məni vurarlar, yolun sonunda ölüm gözləyir, amma o yolu gedirdi.

2001-ci il aksiyasını xüsusi olaraq vurğulayıram, çünki o vaxtadək artıq Qarabağ Əlillər Cəmiyyəti adında təşkilat formalaşmışdı, əlaqələr vardı, böyük işlər görürdülər. Aksiyanı başdan-ayağa kimi kitabda qeyd eləmişəm. Üstündən illər keçib, detal və təfərrüatları xatırlamaq üçün Mirzə Fətəli Axundov adına Milli Kitabxanadakı qəzetlərin arxivinə baxdım. Qəzetləri vərəqlədikcə düşünürdüm, mətbuatımızın necə gözəl dövrü olub, heç nədən çəkinmədən həqiqətləri ortaya qoya bilirdik. Cəmiyyətin 75 rayon şöbəsi də aclıq aksiyasına qoşulmuşdu, hər şey mətbuat səhifəsində öz əksini tapmışdı. Etimad bəyə yaxşı mənada heyrətlənirdim. İnsan necə əzmli ola bilər ki, bu cür mübarizə aparsın, ölkəyə bu boyda səs salsın. Nəyə görə? Təqaüdlər artsın, qazi, əlillər ailələrinin yanında başıaşağı olmasın, evə aparmağa çörəyi olsun deyə...Etimad bəy ehtiyac içində olan insan deyildi. Demirəm, yağ-bal içində yaşayırdı, bu, əsla belə deyildi, amma dolanışığını təşkil edən bacarıqlı insan idi. Deyirdi, yanıma əlillər gəlir, baxıram çox ehtiyaclıdır, uşağını məktəbə qoyur, onun tələbatını ödəyə bilmir. Belə şeylərə dözə bilmirdi. Axı niyə biz Vətən uğrunda döyüşüb qazi olduğumuz halda sıxıntı, ehtiyac içində yaşamalıyıq? Şəhiddən, qazidən artıq kimin daha yaxşı yaşamağa haqqı var?

- Kitabın ilk səhifəsindəcə Etimad bəyin Sizə yazdığı məktub yer alır. Aranızda məktublaşma Bayıl təcridxanasından başlayıb?

- Məktublaşma “Bayıl”dan başladı. Telefonla danışmaq, görüşmək mümkün deyildi. Vəkillə müqavilə bağlananda dedi ki, istəsəniz, nə isə yazın verin, mən aparım. Vəkil Yavər Hüseyn kitabın təqdimat mərasiminə gələndə dedim, çox əziyyət çəkmisiniz, haqqınızı halal edin. Etimad bəy həbsdən çıxdı, başımız özümüzə qarışdı, vəkili heç görməmişdim. Etimad bəy özü də deyirdi ki, baxıram bizdən başqa heç kim bu qədər məktublaşmır, elə Yavər bəy ancaq məktub daşıyır.

Təbii ki, işi gərgin idi, müdafiə işini təşkil etmək, istintaq materialları ilə tanış olmaq, vəsatətlər qaldırmaq və sair işləri görürdü. Bizim üçün əsas məktub idi, istəyirdik məktubları aparıb-gətirsin, biz bir-birimizdən xəbər tutaq. Bayıl təcridxanasından göndərdiyi məktublarda elə bil gələcəyi görərək yazırdı. Sən mənimlə bağlı hər hansı qəzetdə məlumat getsə, yığ, topla, lazım olacaq. Ola bilər, mən burda ölərəm, sən onlardan öz kitabında istifadə edərsən. Yazırdı ki, darıxmağı və üzülməyi sənə yasaq edirəm, möhkəm ol, adımı üstündə gəzdir, səbrli və soyuqqanlı ol.

- Bir-birinizə olan xitablara diqqət etdim, böyük eşq yaşamısınız. Tanışlıq isə...

- Tanışlıq aclıq aksiyası dövründə idi. Mən “Şərq” qəzetinin əməkdaşı idim, hadisələri diqqətdə saxlayırdıq, siz gəlməzdən qabaq fikirləşirəm, bizim nəslin qəribə taleyi olub. 1966-cü il təvəllüdlüyəm. Sovet dönəminin ən “parlaq” dövrünün uşağıyıq. O vaxt heç kimin ağlına gəlməzdi ki, müstəqillik görəcəyik. Böyük Vətən müharibəsi olmuşdu, biz İçərişəhərdə yaşamışıq, uşaqlar taxtadan tapança götürüb deyirdilər, müharibə-müharibə oynayaq. Kim fikirləşə bilərdi ki, müharibə başımıza gələcək. Özü də artıq həyatı başa düşdüyümüz dövr idi.

Təsəvvür edin, məktəbi bitirəndən 5 il keçib, artıq Milli Azadlıq Hərəkatı başlayıb, Ermənistandan soydaşlarımızı qovurdular, 20 Yanvar hadisələri yaşandı, Xocalı faciəsi oldu. Bilirdik ki, şəhidlərimiz var, hadisələrin içində idik. Jurnalist kimi Qarabağ Əlillər Cəmiyyəti barədə də məlumatlı idim, bilirdim ki, rəhbəri Etimad Əsədovdur, amma yaxın münasibətimiz yox idi. Hansısa hadisə olurdu, Akif müəllim tapşırıq verirdi ki, bu barədə açıqlama alın. Bir dəfə cəmiyyətə getmişdim, ofisləri “Dərnəgül”də yerləşirdi. Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti ilə mübahisəli məsələ vardı, əlillərlə bağlı idi, yaşayışlarını təmin etmək üçün torpaq sahəsi ayrılması, iş yeri ilə bağlı tələb irəli sürülmüşdü, bu barədə Etimad bəydən müsahibə almışdım. Amma aclıq aksiyası dövründə sıx getməyə başladıq. Çox dəhşətli vəziyyət idi, əlillər, qazilər aksiya keçirirdi, öz canlarına qıyırdılar, hökumətə qarşı çıxmadan, sivil formada tələb irəli sürürdülər, deyirdilər, nə olacaqsa, özümüzə ziyan edirik, onlar müharibənin ağrı-acısını görmüş, narkoz qəbul edib dəfələrlə ağır əməliyyat keçirmiş insanlar idilər, kimsə dözməyə də bilərdi. Arada artıq münasibətlər yarandı, tez-tez getməyə başladıq...

- Bəs nə zaman ailə qurdunuz?

- Etimad bəy həbsdən çıxandan sonra.

- Deyirlər, Etimad Əsədov çox çılğın, sərt olub. Ailədə necə idi, sərtliyi sezilirdi?

- Həqiqətən çox ciddi, sərt idi. Bu insan haqda yazmaqdan doymadım. Bilmirdim, onu hansı sözlərlə ifadə edim. Elə bil bu insanın keyfiyyətlərini açmaq üçün söz tükənmişdi. Çox ziddiyyətlidir, insan nə qədər sərtdirsə, necə bir o qədər də yumşaq ola bilər? Mən bu insana ancaq “canım” deyirdim. Elə o da mənə “canım-gözüm” deyə səslənirdi. Həyata baxışı, ailəyə, atasına, övladlarına münasibəti necə fərqli idi. Anası tez rəhmətə getmişdi, mən görməmişdim, onun haqqında elə nəvazişlə danışırdı ki. Fikirləşirdim ki, anası yanında olsa, bu insan onun üçün nələr eləməz. Dəhşətli dərəcədə mərhəmətli insan idi.

1988-ci ildə əsgərlikdən sonra bir müddət kənddə olub, sonra Rusiyaya gedib, Kuybışev şəhərində zavodda işləyib. Həyatını təkbaşına yaşaya bilərdi, yemək də bişirərdi, paltarları elə səliqə ilə ütüləyərdi ki... Düzdür, ailə qurandan sonra dedim, qoy, daha özüm edim ev işlərini. Amma onun üçün problem olmazdı, ömrünün sonuna qədər də tək yaşaya bilərdi, bacarardı. Baldızım deyir, kənddə yaşayanda evdən çıxanda cibinə dəsmal qoyurdu ki, ayaqqabım batsa, yolda silərəm.

- Müharibə kimi ağır sınaqdan keçdi, bəs həyatın növbəti zərbəsi olan xərçəng xəstəliyi barədə necə öyrəndi?

- Xəstəlik bəlkə də ondan çoxdan başlamışdı, hiss eləmirdi. Bəlkə də güclü və qüvvətli idi deyə fikir vermirdi. Xərçəng elə xəstəklikdir ki, ən son mərhələdə özünü büruzə verir. Faciəli tərəfi də odur ki, insan xəstəlik barədə bilmir, biləndə də artıq çox gec olur. Gecələr çox tərləyirdi, deyirdi, görəsən, nədəndir belə tərləyirəm. Həkimə getdi, dedilər, qaraciyərində problem var, dərmanlar yazıldı, içirdi. Deyim ki, özünə qarşı diqqətsiz idi, yox, dərman qəbul edəndən sonra həkim soruşub necəsən, deyib sanki dəyişiklik var. Aldadıcı şeylər idi təbii. Həkim bu müalicə kursunu təkrar etmişdi. Həkim fikirləşmir ki, gecələr tərləyirsə, kompüter tomoqrafiyası olsun, ciyərini yoxlayım. Üstündən təxminən 1 il keçəndən sonra qızdırma başladı, ciyərini rentgenə saldı, onunla da bildik ki, xəstədir. Sonra İran səfərləri başladı, əməliyyat olundu. Hərdən deyirlər, bəlkə də əməliyyat olmasaydı, daha çox yaşayardı. Biri də deyir, əməliyyat olmasaydı, daha az yaşayardı, 2-3 ay ömrü qala bilərdi. O qədər bəlkələr var ki... Qismət, Allahın təqdiridir, fikirləşirsən, bu insanın alın yazısı bu imiş.

Özlüyümdə çox düşünürəm, deyirəm Ay Allah, 55 yaş çox deyil, insan həyatı boyu nələr görmədi ki. Bu insanın həyatı başdan-ayağa mübarizədə, keşməkeşli vəziyyət və sınaqlarda, çətin imtahanlarda keçdi. Danışırdı ki, artıq minaya düşmüşdüm, məni qospitala apardılar, bilmirdim hansı vəziyyətdəyəm, orada bildim ki, ayağım parçalanıb. Həkim gəldi dedi ki, Əsədov, ayağını kəsəcəyəm. Həkim də çox cəsur idi, o sözü də hər adama demirlər axı, fikirləşib onsuzda müharibə görüb, bu həqiqəti deməliyəm, gizlətməyin yeri yoxdur. Həkim Qulamovla münasibətləri sonra da davam edirdi. “Qarabağ Qaziləri” İctimai Birliyi və Vətən Müharibəsi Əlilləri birgə layihə keçirməyə başlamışdılar. Müharibə vaxtı əsgərlərə yardım göstərmiş, müharibədə olmuş, indi də Qarabağ əlillərini müalicə edən həkimlərə hörmət əlaməti olaraq diplomlar verməyə başladılar. Sonra Qulamovun yanına getdilər, çox savadlı həkim idi. Etimad bəy deyirdi ki, məni həyata o insan qaytarıb, Qulamov olmasaydı, sağala bilməzdim.

Təsəvvür edin, infeksiya varmış, qızdırması düşmürmüş, həkim deyib zəhər qana qarışmasın deyə donuz dalağı lazımdır ki, bu qanı dalaqdan keçirək. Həkim bu prosesi Rusiyada olanda hərbi həkimdən öyrənibmiş. Minaların tərkibi zəhərli olduğu üçün qanda infeksiya qızdırmanı düşməyə qoymur, orada kimsə tətbiq edibmiş. Etimad bəyin böyük qardaşı donuz tapıb dalağını gətirmişdi, dalaq mikrobu özünə yığıb, ondan sonra qızdırma düşüb, bədənin müqaviməti artmağa başlayıb.

Etimad bəy danışırdı ki, Qulamov ayağımı kəsəcəyini deyəndə dedim, kəsirsən kəs, bundan o tərəfi yoxdur. Belə həkim olsaydı, bəlkə də müalicəsinin üstünə tez düşərdik. Qulamova diplomu verməyə gedəndə demişdi ki, get ciyərini rentgenə sal. Kimsə deyibmiş ki, bir ayaq protezdir deyə istər-istəməz onurğa sütununda əyilmə gedir, bu da sinir sıxlığı verir. Amma sonra məlum oldu ki, bu sancını verən ağ ciyər imiş. Qulamov yoxlamışdı, əlini onurğa sütununa çəkəndə soruşub kim sənə deyir əyrilik var, sən get ağ ciyərini rentgen elə. Belə başa düşürəm ki, Qulamov onda xəstəlikdən agah olub. Bizim evimizdə internet yox idi, Etimad bəyin telefonu köhnə model idi, sosial şəbəkələrlə filan maraqlanmırdıq. Hiss edirdim ki, Etimad bəyə də maraqlı deyil. Özümüzü hər şeydən yaxşı mənada təcrid edirdik.

- Niyə?

- İşdən evə gələndə iş mənim üçün bitirdi, feysbukum olsaydı, başım ona qarışacaqdı, vatsapda kiminləsə yazışacaqdım, onda Etimad bəyə diqqət azalacaqdı. Çox insan mənə deyir, siz mənalı ömür yaşamışınız. Aramızda çox böyük məhəbbət olub. Bunu çəkinmədən deyirəm. Sevgi çəkiniləcək bir şey deyil, sevirsənsə, bundan çəkinməməlisən. Deyirdik, sanki biz ikimiz bir-birimizə yetirik. Televizorda xəbərləri, maraqlı veriliş, proqram və filmləri izləyirdik, hiss edirdim ki, dincəlmək istəyir. Səbirsiz adam idi, toya gedəndə görürdüm, tez evə gəlmək istəyir. Şükür Allaha, evdə o dincliyi tapıb. Deyirəm, nə yaxşı bu insan ömrünün hansısa məqamında dinclik tapa bilib, sıxıntı çəkməyib, rahatlanıb. Etimad bəy “nə yaxşı evdəyəm, rahatlanıram” deyəndə elə bil dünyanı mənə verirdilər. Bu, sanki mənim üçün böyük mükafat idi.

- Hər qadın hərbçi ilə ailə qurmağa razı olmur. Siz artıq tanış olmuşdunuz, sevgi münasibətləri vardı, bəs bu evliliyə ailə üzvlərinizin münasibəti necə oldu?

- Yaşımızın elə çağı idi ki, bacı sözünə baxacaq, nədənsə çəkinəcək bir dövr deyildi. Evlilikdən qabaq qərarımızı vermişdik. Qərarın verilməsində ancaq ikimiz iştirak eləmişik. Qohum deyildik, heç kəs bizi tanış eləməmişdi. Allah-Təala bizi bir-birimizin qabağına çıxardı, haradasa yollarımız kəsişdi. Özümüzün müstəqil qərar verən vaxtımız idi, bir-birimizi seçmişdik. Mən artıq bilirdim ki, bu insan olmadan yaşaya bilmərəm, bu, mənim taleyim, qismətimdir. Mənə heç kəs mane ola bilməzdi. Fikirləşirəm ki, Etimad bəyə də kimsə mane ola bilməzdi. Yəni artıq bu qərarı vermişdik ki, birgə olacağıq, bir yerdə həyat sürəcəyik.

Bir məqamı da qeyd edim, kitabda da yazmamışam, elçiliyi Etimad bəyin özü eləmişdi. Həbsdən sonra birgə yaşamağa qərar verdik. Birgəlik başqadır, birgəyaşayış başqa. Atası sağ idi. Heç soruşmadım, elçiliyə niyə atan gəlmir? Bilirsiniz, bu sualı ağlımdan belə keçirmədim, çünki Etimad bəy öz işini özü görməyi bacarırdı. Etimad bəyin deyə biləcəyi sözləri düşünmürəm ki, kimsə deyə bilsin. Bu insan artıq kamil insandır, ömrünün bir hissəni yaşayıb, həyata çox sərrast baxan insan kimi öz taleyinə özü qərar verirdi. Dedi, sizə gələcəyəm, demədim, başqası gəlsin. Etimad Əsədov adının yanında başqa bir insana ehtiyac yoxdur.

- Ailəniz tanıyırdı?

- Eşitmişdilər, bacım bilirdi. Həbs müddətində mən məktublaşırdım, danışırdım, onlar da hadisələrdən xəbərdar idilər. Bir yerdə Etimad Əsədov varsa, orada artıq başqa adama ehtiyac qalmır. Bu insan hamını əvəz edə bilir. Bibisinin həyat yoldaşı ilə gəldi, təfərrüatları yadımda qalmayıb, dedi ki, uşaq deyilik, kifayət qədər kamil yaşda olan insanlarıq, belə qərar vermişik. Elə bil Allah-Təala bütün müsbət keyfiyyətləri ona vermişdi, cəsur, mərd, mübariz, əzmkar, şəfqətli, nəzakətli idi. Üstəlik də romantik idi...

Ardı var...

Foto: Ceyhun Rəhimov