Ateistlə ilahiyyatçı

Bir qızın kinayəsi

Mənim 1937.az saytında çıxmış "Çağdaş Azərbaycanda ateizm və İslam" adlı məqaləm “Fasebook”da bir qızda qımışıq doğurmuşdu. Sonralar dəfələrlə gördüm ki, dini simvollar, törənlər onda atamda gördüyüm istehzanı doğurur. Sovet dönəmində belə qızlara rast gəlmək olardı, komsomol və partiya karyerası etmək üçün ateizmdən vasitə kimi istifadə edirdilər. Ancaq indiki dövrdə bu ateizm mənə qəribə gəldi, çünki statistikaya görə, ateistlər qadınlar arasında kişilərə baxanda xeyli az olur. Qadınlar inanca daha duyğun, həssasdırlar, ona görə də bu qız məni təəccübləndirməyə bilməzdi.

Yeni nəsli xarakterizə edən bir məsələ var. Haqqında danışdığım qız daxil, çoxları üçün bu anlaşmazdır ki, mən - Niyazi Mehdi imanın İslam yolunda buluna-buluna ateizmi normal sayıram. Yəni mən söyləmirəm ki, Allah var, Quran müqəddəs kitabdır, ona görə ateizm yanlışdır. Mən hətta sufilərin "ən yüksək iman küfrlə qonşudur" diskursundan itələnərək "küfrü" (yəni adi dindarlıqda dinə təhqir sayılan dediləri) iman düşüncəsinin yağı düşməni saymıram. Nəyi bəyənib-bəyənməmək məsələsinə gələndə isə mənə saldırqan, yəni aqressiv dinçilik dalaşqan ateizm qədər yaddır. O qızın ateizmi elə olduğu üçün də mənə belə yaddır. O qız - heç özündən soruşmadan ki, necə ola bilər, mənim oxumadığım kitabları oxumuş, mənim anlamağım üçün hələ nə qədər çalışmağım gərəkən nəsnələri anlamış bu adam din, konkret İslam tərəfindədir - mənə gülür. Aydın saydıqları bir şeydən tutub adamlara kinayə edən gənclər çağımızın yetirmələridirlər - buna "intellektual" barbarlıq deyərdim. Əslində intellektual deyillər, ancaq intellektin bəzi oyun qaydalarını mənimsədikləri üçün "avam" deyə bilmirsən, ona görə də "intellektual barbarlar" deməli olursan.

Özünətəlqin məsələsini qurdalayanda

Belə "intellektuallara" başa sala bilmirsən ki, Sovet dönəmində ateistlərin "özünətəlqin" dedikləri heç də onlara göründüyü qədər güclü silah deyildi. Özü ateist olan Bertarn Rasseldən sizə bir olay danışım. O təəccüb edirdi ki, psixika maddə olmaya-olmaya necə bizim əzələlərimizə əmr verib yönəldir. Maddə nədir? Eni, qalınlığı, uzunluğu olan, yəni məkan biçimli nəsə. Psixi dünyamız nədir? Nəsimidən eşitdiyimiz "laməkan", yəni məkansız nəsə.

İndi baxaq Rassel nəyə mat qalırdı. Biz nərdivanı havaya qoyub dırmaşa bilmərik, çünki onu nəsə bərk şeyə dirəməliyik. Əslində hava da maddədir, külək əsəndə maddə olduğundan ağacları yıxır. Ancaq sakit durumunda bərkliyi az olduğu üçün nərdivanı saxlayammır. Bizim ruhumuz, psixi dünyamız isə heç hava kimi yüngül maddə də deyil. Hərçənd əski yəhudilər ruha "nefeş" (nəfəs) deyirdilər, çünki o dönəmlərdə insan laməkan ruh olqusunu qanammadığı üçün hava, nəfəs metaforalarından istifadə edirdi. İndi sorumuza qayıdaq. Psixi dünyamızla əzələlərimiz arasında körpü qoymaq havaya nərdivan qoymaq kimi alınmaz bir eyləmdir. Belədirsə, bəs necə olur ki, bilincimizdən (şüurumuzdan) komandı əzələlərimizə keçib onları dəbərdir? Axı, keçməyə körpü yoxdur. Heç bizim sinir sistemimiz də körpü deyil, çünki maddədir. Körpü maddi olanda maddə tərəfdə, psixi olanda ruh tərəfdə qalir, ona görə də ikisini birləşdirə bilmir.

Özünətəlqin o deməkdir ki, adam özünü Quranın sağaldıcı gücünə inandıranda bu inam bədənininin molekulalarına keçib orada xərçəngin kökünü kəsir. Ancaq necə və hansı körpü ilə keçir? Sual bax budur!

Bu belə deyəndə o nə deyir?

Sovet dönəmində mən bir ara ateizmdən dərs demişdim. Deməyə bilərdim. Di gəl bu fənn mənə ilginc olduğu üçün deyirdim. Ancaq mən heç vaxt alovlu ateizm dilində danışmazdım. Dərsi çox vaxt ateist və teoloji diskussiyaların, dartışmaların üstündə qururdum. Bu, mənim öz bicliyim idi, ateizm dərsini deyə-deyə öz baxışlarıma xəyanət etməmək və dinlə ilgili ağıllı nəsnələri tələbələrə çatdırmaq. Məsələn, Sovet dönəmində ateistlərin sevimli marksist ideyası vardı: din insanın Təbiət qarşısında acizliyindən doğub. Yəni dinin qaynağı Allah deyil, insan psixolojisnin zəifliyidir. İldırım, tufan, lap elə bədənin xəstəlikləri qarşısında aciz qalıb onlardan qorxan insan bu qorxudan qurtulmaq üçün ovundurucu vasitələrə möhtac idi. Allaha yalvarışla havanı dəyişmək, ibadətlə sağalmaq ümidləri, yeni dinə gərək bundan yaranmışdı. Dərsdə hətta bu məşhur ateist ideyaya özümdən etgili örnək də vermişdim: xəstəlikdən aspirinlə sağalanda Allah yada düşmür. Ancaq elə ki adam ağır xəstəliyə tutulur, tibbin köməyindən əli üzülür, ümid Tanrı və dinə qalır.

Bax, beləcə, ateistlik edəndən sonra din tərəfin cavabını "ixtira edirdim": qarşı arqument kimi ilahiyyatçı deyə bilər: bəli, insan imanının kökündə qorxu dura bilər. Ancaq bu o deməkdir ki, Allah-təala insan psixolojisinə qorxunu qoyub ki, insan Onu həmin pəncərədən "görə" bilsin. Necə ki düşüncəsi, dili hələ ilkin aşamada olan uşaqlar "qorxu" pəncərəsinin sayəsində Allah ideyasını həməncə mənimsəyə bilirlər.
Özünətəlqinlə bağlı, oxşar olaraq, ilahiyyatçı söyləyə bilər ki, bəli, insan Özünətəlqinlə sağala bilər. Ancaq özünətəlqinin hansı körpü ilə bədənə keçdiyini bilmədiyimiz üçün deməli oluruq, o, Allahın insana əta etdiyi qabiliyyətdir. İlahiyyatçının bu cavabına ateistin başqa arqumenti var. Ona görə biri belə deyəndə o biri elə deyir.

Və bu dartışmanın sonu görünmür. Bu səbəbdən də ötən yüzilin 90-cı illərində Vaqif İbrahimoğlu "Ustad və Marqarita" romanının sonunda Ay işığında yeriyən Ustadla İsanın arasında əbədi söhbət getdiyini söyləyəndən sonra mən əbədi söhbət "janrında" çoxlu müsahibələr apardım.

Beləliklə, din və ateizm arasında əbədi söhbət gedir. Mənə din yaxındır, ancaq imanımı yandırıb bu əbədi söhbəti dinin xeyrinə olan yerdə kəsə bilmərəm. Qoy söhbət etsinlər ki, biz də söhbət edə bilək.