Azərbaycanda İslama münasibətin uğradığı dəyişmələr

Dövlət ateizmi və xalq İslamı

Sovet dönəmində ateizmin arxasında Dövlət dursa da, azərilərin çoxunun ürəyində ona yer yox idi. Düzdür, azsaylı ateistlər baxışları ilə fəxr edib İslam imanlı adamları qaragüruhçu, geridə qalmış sayırdılar və bunda Mirzə Cəlil, Sabir satirası onların dadına çatırdı. Ancaq elə o dönəmlərdə də pıçıldayanlar tapılırdı ki, axı, Sabir, Mirzə Cəlil ateist olmayıblar, İslamı yox, müsəlman geriliyini tənqid ediblər. Bax, bu etirazları eşitmək mənim üçün də gözlənilməz olmuşdu, çünki Universitet illərindən onların anti-müsəlmançılığına inanmışdım.

Sovet dönəmində azərilərin çoxuna qalanda onlarda ateistlərə nə qəzəb, nə nifrət olmasa da, ürəklərində İslama böyük rəğbət vardı. Belələrindən savadlı olanlar dinçilərin avamlığını, Mirzə Cəlil, Sabir tənqidinin haqlılığını qəbul etsələr də, İslamı o ləkələrdən qıraq sayırdılar. Çox qəribə bir durum yaranmışdı. Sovet dönəminin savadlı azəriləri bir yandan, Bakı kəndlərindəki, ölkənin bölgələrindəki dinçiliyə Mirzə Cəlil və Sabir kimi pis baxırdılar, o biri yandan isə İslamı bütün başqa dinlərdən üstün sayırdılar. Onlar üçün İslamın müdafiəsi milli ləyaqətin müdafiəsi idi. Ancaq incələmək üçün soruşanda ki sənin avam müsəlmanların İslamından ayırdığın əsl İslam nədir, ağıllı cavablara az rast gəlirdin. Belə çıxırdı ki, onların başındakı İslam elə adi adamların bilincindəki İslamdan bəzi savadlı cümlələrlə ayrılır. Həmin savadlı cümlələr isə Ortaçağ müsəlman dünyasının yetənəkləri, nailiyyəti ilə bağlı idi. Bu məsələdə azərilərə həm Avropa araşdırıcıları, həm də öz Şəqşünaslarımız həyan olurdular. Onlar Uvot Montqomerinin Ortaçağ İslam dünyasının Avropaya təsirindən belənçi bilgiləri alıb qürrələnirdilər: müsəlman mədəniyyətinəcən, avropalılar nəfis geyimlər, nəfis yeməklər nədir bilmirdilər. İndiki terminlə söyləsək, Avropa "qlamurluğu" ərəblərdən öyrənmişdi. Avropa cərrahlığı da Müsəlman Doğusundan öyrənmişdi. İslamla qürrələnməyi milli qürur faktına çevirənlərə ayrıca bir ləzzəti İslam fəlsəfəsinin Avropa düşüncəsinə etgisi haqqında Batı alimlərinin tapdıqları verirdi. Alfarabius (əl Fərabi), Avisenna (İbn Sina), Averrous (İbn Rüşd) kimi latınlaşmış adları biz ona görə məmnuniyyətlə çəkirdik ki, onlar Avropa üçün bilgəlik (müdriklik) simvolları idilər.

İslam və milli identiklik

Türkçülüyə Çar Rusiyasında qısqanclıq vardı, ona görə bizə "tatar" deyirdilər. Sovet hakimiyyəti gücləndikcə milli identikliyimizdən "türklük" elə uzaqlaşdırıldı ki, hətta əlifbamız latından kirilə keçirildi. Keçirildi ki, Türk düşüncəsi, yazı mədəniyyəti ilə ilişgilərimizdə türlü əngəllər düzülsün. Bax, bu durumda özümüzü identifikasiya etməmizdə, yəni kimlik duyğumuzda, psixolojimizdə və düşüncəmizdə türkün yerini İslam tutdu. İslamla öyünmək, İslam təəssübkeşliyi bizdə nə qədər dinlə bağlı idisə, o qədər də millətçiliyimizlə bağlı idi. Sovet siyasi kontekstindən dışarıda ümmətçillik (İslam birliyi) millətçiliyə qarşı qoyulurdu. Sovet sistemində isə ümmətçilik millətçiliyin aracına çevrilmişdi. Yalnız 60-70-ci illərdə türkçü ideyalar açıqdan səslənməyə başlayanda milli kimliyimiz məsələsində İslamın yeri daraldı, hətta millətçilər arasında İslamı türkçülüyə ziyan sayanlar da oldu (bu zaman Boz qurdlar ortaya çıxdı).

Bütün bu proseslərdə bir ilginc məqam vardı. Sovet ideolojisində marksizm-leninizm müstəvisində bütün dinlərə ateist amansızlıq özünü göstərirdi. Bu amansızlığa görə hər hansı dinin hətta ötəri müsbət rolu haqqında belə heç nə demək olmazdı. Sovet ateizminin İslamla, Xristianlıqla bağlı dili, aşağılamaq, kinayə etmək, neqativlər tapmaq üstündə qurulmuşdu. Ancaq elə həmin dövrlərdə də Şərqşünaslıq çərçivəsində Sovet alimlərinin diskursları başqa cür idi: aşağılamağın, kinayənin yerini gizli sayğı, edilənlərin qədrini bilmək tuturdu.

Bu baxımdan Sovet ideolojisində Xristianlığa qarşı saldırqanlıq (aqressivlik) İslama qarşı saldırqanlıqdan azca yumşaq idi, çünki Şərqşünaslıqda Şərqi Xristianlıq İslam dünyası və mədəniyyətindən qat-qat az yer tuturdu. Hərçənd Xristianlıqla bağlı "nəzakət" və sayğı fəlsəfə tarixində önə çıxırdı: Ortaçağ Avropa fəlsəfəsindən yazan rus alimləri Xristianlıqla bağlı normal səslə danışa bilirdilər (eyni hal fəlsəfə tarixçilərinin İslamla, Buddizmlə ilgili araşdırmalarında da vardı).

Bağımsızlıq dönəmində İslam

Ötən yüzilin 80-ci illərindən başlayaraq azərilərdə İslam sevgisi yavaş-yavaş tam azadığa çıxdı. 88-90-da TV-lərdə adamlar ürəklə, ləzzətlə "İnşallah", "Allah qoysa", "Rəhmət" sözlərini işlətməyə başladılar. Bu zikr formulaları rəsmiləşdi. Satirik ədəbiyyatda abırdan salınmış "məşədi", "hacı" sözləri yenidən hörmətə mindi. Hərçənd İslam üçün bu əlverişli mühitdə, görürdün ki, adamların çoxunda İslam biliyi yenə aşağı səviyyədə qalırdı. Hətta ziyalıların də xəbəri yoxdu ki, İslamda küfrlə oynayan iman (Şathiyyə) ola bilər. Ötən yazımda "İslam intellektuallığı" terminini işlətmişdim. Bu sözlə o düşünərləri bildirirdim ki, onlar iman adamları olsalar da, İslamla bağlı standartlardan qıraq, cürətli düşüncələrdən qaçmırdılar. Tarixdə belələri daha çox filosoflar və sufilər arasından çıxardı. Ancaq ötən yüzilin son illərində İslamla ilgili azadlıq mühiti yaransa da, ağıllılarımız İslama gəncləri heyran etmək üçün Hədis aforizmlərindən, rəvayət dilindən qırağa çıxa bilmirdilər.

Bu hal İslamın xalq dini, rəvayət dini olmasına gətirib çıxarmışdı. İslamda bulunan xeyli adamın ikiüzlü, yaltaq, dayazdüşüncəli olması isə bu dinə qarşı qəzəb formalaşdırmışdı. Beləcə, İslamı sevsələr də, İslamı sevdirmək məsələsində məsuliyyətsiz olanların üzündən yeni gənc ziyalılar, yazarlar ortaya çıxmışdı ki, onların ateizmi Sovet ateizmindən daha sərt idi. Sovetlərdə ateizmi dolanışıq üçün müəllim kimi, alim kimi qalmaq amacı ilə götürürdülər. Təxminən 90-cı illərin axırından isə gənc yazarlar İslam dininə və adamlarına qəzəbli olduqları üçün ateist oldular. Nəinki oldular, hətta bunu intellektual dəbə çevirə bildilər də. Görünür, bu yeni prosesdən rahat və geniş danışmalıyıq.