“Kamal Abdullanı qürurla dünyaya təqdim edə bilərik...” – TƏNQİDÇİ

Teleqraf.com tənqidçi-ədəbiyyatşünas Elnarə Akimova ilə müsahibəni təqdim edir.

– Elnarə xanım, ədəbi tənqidlə bizdə ilk dəfə kim və nə vaxt məşğul olub?
– Bizdə peşəkar ədəbi tənqid ilk dəfə XIX əsrin sonlarında Mirzə Fətəli Axundzadənin tənqid risalələri ilə başlayıb. Əlbəttə, klassik təyinat XI əsrdə Xətib Təbrizini baneyi-kar elan etsə də tənqidin bədii-estetik şüur aktı kimi doğuluşu məhz Axundzadənin adı ilə bağlıdır.

– Bəs Xətib Təbrizinin şərhlərini ədəbi tənqidin ilk nümunəsi saymaq olmazmı?
– Xətib Təbrizinin ərəb poeziyası nümunələri əsasında vəzn və qafiyə, üslub və bədiyyat məsələlərini çözməsi, bədii əsərlərin şərhi və təhlili üçün formalaşdırdığı ədəbi meyarların əksəriyyəti ondan ilk mətnşünas alim, tənqidçi kimi danışmağa imkan verir. Xüsusilə Əbu Təmmamın divanına yazdığı müqəddimədə Xətib Təbrizi bədii təhlilin, nəzəri-estetik fikrin prinsiplərini hazırlamışdı.

– Yəni Axundzadənin tənqidi artıq professional tənqid idi...
– Sistemli elmi tənqidi, müəyyən metoda əsaslanan konseptual yanaşmanı biz Axundzadənin məktubları, qeydləri, nəzəri baxışlarında görürük. Yəni Axundzadədən sonra ədəbi tənqid yalnız təzkirə və risalələrdə ifadə olunmaq səciyyəsindən qurtulub daha geniş müstəviyə adladı, ədəbi-estetik faktora çevrilərək professional sahə kimi funksionallıq qazandı.

– Bəs siz necə oldu ki, tənqidçi oldunuz? Yolunuz haradan başladı?
– Yolum aspiranturaya daxil olduğum dövrdən müəyyənləşdi. O vaxt unudulmaz Yaşar Qarayevlə aramızda ədəbiyyatımızın müxtəlif yaradıcılıq problemləri ilə bağlı söhbətimiz olurdu. Söhbət əsnasında Yaşar Qarayev məndə tənqidi təfəkkürün qabarıq olduğunu dedi. Bu, təbii ki, bir stimul idi. Bəlkə də ədəbiyyat yolumun sonrakı davamına yön vermək üçün bir stimul.

– Bundan sonra başladınız yazmağa?
– Elə o zamandan ədəbi proseslə bağlı ard-arda yazılarla çıxış etməyə başladım və əlbəttə, tənqidçi olum deyə xüsusi cəhddə bulunmadım. Sadəcə bəyəndiyim, haqqında danışılmağa əsas verən mətnlər haqqında çıxış etməyə çalışdım.

– Görəsən, bu sahəyə dünyanın hər yerində ədəbi tənqid deyirlərmi?
– Dünyanın hər yerində necə adlandığını deyə bilmərəm, amma müasir ədəbiyyatla məşğul olan tənqid bütün cəmiyyətlərdə var. Sadəcə, başqa ölkələrdə daha çox esseçilik əsas yol kimi götürülür. Yəni yazıçının, şairin mətnləri əsasında sözün və insanın taleyi, zaman və dünyanın gərdişi haqqında müxtəlif fəlsəfi kombinasiyalar qurur, bir növ yazarın konsepsiyalarına qarşı özlərinin həyat və sənət konsepsiyalarını qoyurlar. Bizdə isə mətnin təhlili, daha çox isə tənqidi yanaşma meyar seçildiyindən, yəni əsərin yozumunu daha çox bu istiqamətdə apardığımızdan tənqidçi ifadəsi işləkdir.

– Elə tənqidçi var ki, məqaləsinin dili çox rəvandı, axıcıdır, maraqla oxunur, eləsi də var yazılarını oxumaq olmur, maraq yaratmır, dil çox qurudur. Qəliz ifadələr, terminlər və s. Sizcə, müasir ədəbi tənqidin dili nə cür olmalıdır? Yalnız akademik üslub, yoxsa necə?
– Dediyin o rəvanlıq, yaxud quruluq ilk növbədə üslub məsələsidir. Üslub isə insandır, düşüncə tərzimizin mətndə təzahürüdür. Düşüncə tərzimizi öyrəndiyimiz biliklər formalaşdırır və hər kəs o biliklərdən çıxış edərək mətnə yanaşır. Sən quruluq deyirsən, mənsə estetik özünüifadənin yoxa çıxması deyərdim. Daha çox kənardan əxz olunmuş təhlil metodlarının milli mətnlərə tətbiqi. Ümumiyyətlə isə, tənqidin bir dili var. Və o dil oxucuya mətnin bədii-estetik mahiyyətini anlamaqda kömək etməlidir.

– Qəliz ifadələr, terminlər necə?
– Qəliz ifadələr, terminlər... Bəlkə problem həm də bədii mətnin özündədi. Hər kəs postmodernist roman, çoxqatlı əsər yazmağa aludə olub. Sosial-realist əsərləri metaforik plana təhkim etməklə süni mücərrədlik yaratmağa cəhdlər var. Tənqid bu mətnlərlə hansı dildə danışmalıdır? Hər şey sürətlə dəyişirsə, ədəbiyyatın yaradıcı-intuitiv dərki ilə məşğul olan tənqid də dəyişməli deyilmi? Çalışmalıdır ki, heç olmasa müasir elmi baxışlardan çıxış edib onun səciyyəsini verməyə qadir olsun. Akademik üsluba gəlincə isə, akademizm yalnız termin cəbbəxanası demək deyil ki... Rəvan dil və anlaşıqlı tərzdə də akademik yanaşma sərgiləmək mümkündür. Sadəcə, bu fikirdəyəm ki, tənqid elmli olmalıdır. Oturuşmuş elmi-nəzəri postulatlardan, arsenaldan çıxış etməlidir. Əks halda onun adi bir oxucu rəyindən heç bir fərqi olmaz.

– Sizcə, tənqidçilik istedad məsələsidirmi? Yəni şair kimi, yazıçı kimi tənqidçi də “anadan tənqidçi doğulurmu?”
–Yalnız istedad deyil, əlbəttə. Mətni duymaq üçün mütaliə genişliyi, dəyərləndirmək üçün elmi-nəzəri baza hazırlığı olmalıdır. Bunları elə vahid sistemdə birləşdirmək ki, “anadan tənqidçi doğulduğuna” şübhə qalmasın.

– Elnarə xanım, mən cavan bir yazaram, hələ çox təcrübəsizəm, amma həvəsim var, öyrənmək və bilmək istəyirəm ki, bu günün yaxşı tənqidçisi necə olur? Nə məsləhət görə bilərsiniz?
– Oxucu kimi mətnlə bağlı duyduqlarını tənqidçinin elmi səviyyədə təqdim etməsi, səni inandırması, əsərin oxunuşunda sənə görünməyən, yaxud naməlum qalan qatların özün üçün kəşfi məlum tənqidçi obrazının səviyyə göstəricisinə çevriləcək yəqin ki... Bir də əsl tənqid qarşıdurmaların fövqündə durmağı bacarmalıdır. Yəni həm öz imzasına, həm də tənqidi yanaşmasının predmetinə çevirdiyi yazara münasibətdə etik davranmalıdır.

– Bəzən gənc yazarlar deyirlər ki, bizdən əvvəlki nəsillər dilə çox önəm verib. Mətndən dil, cümlənin enerjisi kimi söhbətlər boş şeylərdir. Siz necə düşünürsünüz bu barədə?
– Necə boş şey ola bilər ki, bədii əsərin özü bilavasitə dil faktıdır, bütün sonrakı məsələlər – kompozisiya, süjet, xarakter və.s hamısı bu materiya vasitəsilə dərk olunur. Bu baxımdan, mənim üçün əsərin təhkiyə mədəniyyəti çox əsasdı. Dil elə bir passionar enerjidi ki, yazarın milli düşüncəsini, koloritini, ümumiyyətlə bütün səviyyələrdə özünüifadəsini təyin edir. Ona görə dilin səciyyəsi elə əsərin səviyyəsini təyin edən əsas meyarlardan biridir, təməl daşıdır.

– Sizcə, bügünkü Azərbaycanın şairi öz duyğularını heca şeiri ilə ifadə eləyə bilərmi? Heca bir vəzn kimi öz dövrünü başa vurmayıb ki?
– Başa vurmasa da əvvəlki siqlətini itirib sanki. Sərbəst vəzn daha önə keçib və bu, yəqin ki, zamanın ruhu ilə əlaqədar bir məsələdir. Ədəbiyyat həmişə zamanın ruhunu ifadə eləməyə çalışır axı. Məsələn, Eliot yazırdı ki, XIX əsr romantik poeziyası real həyat təcrübəsindən təcrid olunmuş və şişirdilmiş emosiyaların ifadəsidir. Yaxud ona əks bir fikir, bu ilin Nobel mükafatçısı Svetlana Aleksieviç öz nitqində nə deyirdi: “Mənim müəllimim, adını bu gün minnətdarlıqla çəkdiyim Ales Adamoviç hesab edirdi ki, XX yüzilin dəhşətləri haqda nəsr yazmaq kafirlikdir. Bu yerdə özündən nəsə uydurmaq olmaz. Həqiqəti vermək lazımdır – olduğu kimi”. Bütün bunları niyə deyirəm: ədəbiyyatda janr da, bu janrlarda özünüifadə vasitələri də, həmçinin şeir şəkillərinin işləkliyi də sənətkar içi ilə bağlı nəsnədir. Sənətkarın içi isə zamanın durumu ilə müəyyənləşir. Bu gün dünya o qədər aramsız problemlərlə üzləşir ki, ritmə, avaza köklənmək çətin olur. Hamı düşüncəsini sərbəstdə vəzndə ifadə eləməyə çalışır və bir növ şeiriyyətdən çox nəsr havasına transfer olur.

– Xahiş edirəm, səmimi deyin. İndiyə kimi, sizə yazı qarşılığında rüşvət təklif edən, məndən yaz, hörmətini edəcəm deyən olubmu?
– Olub təbii. Şəxsən deyən də, xəbər göndərən də olub. Amma mən də o adamı tanımaq istərdim ki, çıxsın irəli və desin ki, Elnarə Akimova mənim haqqımda olan yazısını nəyinsə müqabilində yazıb. Heç bir yazımı təmənna əsasında yazmamışam. Ya qonorar qarşılığında yazmışam, ya da sadəcə mətni bəyənib haqqında fikir bildirməyi mənəvi borcum hesab eləmişəm. Bu baxımdan, hələ də o kəslərdənəm ki, ədəbiyyat sevdamı qorumuşam.

– Dostoyevski deyirdi ki, "Don Kixot"u qiyamət günü Tanrının hüzuruna çıxarmaq olar. Sizcə, biz öz milli ədəbiyyatımızdan hansı əsəri Tanrı dərgahına daşıya bilərik?
– “Ölülər” əsərini.

– Nə üçün?
– Milli insan olaraq bizi daha yaxşı xarakterizə etdiyinə görə.

– Bizdə tez-tez dünyaya çıxmaqdan, dünyada çap olunmaqdan danışırlar. Sizcə, bizim dünya ədəbiyyatına gedən yolumuz haralardan və nələrdən keçir?
– Dünya pilləkənlərini inamla qalxa biləcək layiqli əsərlərdən, onların peşəkar tərcüməsindən və güclü təbliğat mexanizmindən.

– Dünyada ciddi ədəbiyyat faktı kimi tanınan və ən çox əsərləri çap olunan yazıçımız Kamal Abdulladır. Onun yaradıcılığına münasibətiniz necədi? Kamal müəllimin romanlarını, hekayələrini bir tənqidçi kimi necə dəyərləndirirsiniz?
– Bayaq dünyaya çıxmaq məsələsindən danışdıq. Bu baxımdan Kamal Abdulla qürurla dünyaya təqdim edə biləcəyimiz yazarlarımızdan biridir. Hekayələrini də bəyənirəm, romanlarından isə daha çox “Unutmağa kimsə yox” əsərini bəyənib, haqqında yazmışam.

– Üzv olduğunuz Yazıçılar Birliyinin fəaliyyəti mətbuada tez-tez tənqid olunur, siz bu qurumu necə görmək istəyirsiniz? İndiki sədrin fəaliyyəti sizi qane edirmi?
– AYB ilə bağlı məni “Ədəbiyyat qəzeti”nin indiki durumu və səviyyəsi qane edir. Bu səviyyənin qorunmasında isə Azər Turanla bahəm həm də Anar müəllimin payı olduğunu düşünürəm...

– Sizin “Teymur Kərimlinin lirikası” adlı bir məqaləniz çap olunub. Teymur müəllim şairdirmi?
– Teymur Kərimlinin “Hicran ömrü” şeir kitabı onun şair kimi poetik yaşamından xəbər verirdi və məqaləmdə də bu kitabda yer almış şeirlərin təhlilini aparmışam.

– Ədəbiyyat İnstitutu bu günün yazıçısını, şairini tanıyırmı, imzalardan xəbəri varmı? Yoxsa universitetlərdə olduğu kimi, orada da müasir ədəbiyyat deyiləndə Səməd Vurğun və Bəxtiyar Vahabzadə nəzərdə tutulur?
– Əvvəla, Ədəbiyyat İnstitutu onu təmsil edən alimlərinin yazıları vasitəsilə çağdaş proses haqqında mütəmadi məlumat alır. Daha sonra ən azı ildə bir dəfə “Ədəbi yekunlar” adlı yaradıcılıq müşavirəsi keçirilir, müxtəlif janrlarla bağlı geniş məruzələr dinlənilir və disskusiyalar aparılır. Bu mənada, yaxşı olar ki, akademiyanın alimlərini yalnız yeməkxana köşələrindən müşahidə etməyəsiniz, qalxasınız müşavirə odalarına, ədəbi proseslə bağlı məruzələrin də canlı dinləyicisi olasınız. Yazılı şəkildə isə artıq ikinci nəşri çıxmaqda olan “Ədəbi yekunlar” kitabına nəzər yetirmək kifayətdir.

– Bir müsahibənizdə özünüzü gənc tənqidçi kimi təqdim eləmisiniz. Bəs qocaman tənqidçilərdən kimlər sizin üçün daha maraqlıdır, əhəmiyyətlidi? Ustad hesab elədiyiniz tənqidçi varmı?
– Ustad hesab elədiyim tənqidçi nadir istedada və geniş erudisiyaya malik olan Yaşar Qarayevdir. Yaşar Qarayevin Azərbaycan humanitariyasına gətirdiyi özəllik ilk növbədə, bənzərsiz zəkaya, fərqli düşüncə mədəniyyətinə qadir olması və bu mədəniyyətin bütün çalarlarını ədəbiyyatımıza ötürə bilməsi oldu. Mərhum Aydın Məmmədovun ədəbi fakta, prosesə yanaşmada nümayiş etdirdiyi obyektivliyi meyar sayıram. Qocaman tənqidçilərdən isə elmi-analitik təhlil bacarığına görə Elçinin, Akif Hüseynlinin tənqidi mənim üçün çox əhəmiyyətlidir.

– Bu qədər saytlar, qəzetlər var, mükafatlar təsis olunur, qaliblər müəyyənləşir, nə qədər kağızlar sərf olunur, mübahisələr, polemikalar gedir, müsahibələr alırıq... Bəs sizcə, ədəbiyyat yaranırmı? Bu günün ədəbiyyatını kimlər yaradır?
– Dediyin o polemikalar, kitablar, imza günləri, diskussiyalar, heç biri ədəbiyyat, ədəbi proses demək deyil. Ədəbi proses ilk növbədə əsərlər deməkdir. Bu mənada, hazırda nəsrlə bağlı bəlli bir irəliləyişin olduğu fikrindəyəm. Həm hekayə, həm də roman janrında maraqlı nümunələr ortaya qoyulur. Poeziya ilə bağlı isə təəssüf ki, Salamdan sonra istedadlı şairlərin olmasına rəğmən möhür imza meydana çıxmayıb.

– Heçmi yoxdu?
– Ayrı-ayrı istedadlı şairlər var, əlbəttə...

– Kimlərdir?
– Qismət, Şəhriyar, Aqşin Evrən, Fərid Hüseyn... Amma poeziya ilə bağlı işıq zolağı gur saçılmır nəsə.

Kəramət Böyükçöl