“Soyqırımından sonra Mütəllibov səsinin tonunu qaldırdı” - Müsahibə

Teleqraf.com 1992-ci ildə Xocalı xocalı soyqırımı zamanı Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibovun mətbuat katibi vəzifəsində işləyən Rasim Ağayevlə müsahibəni təqdim edir.

- Rasim müəllim, Xocalı soyqırımı zamanı kifayət qədər məsuliyyətli vəzifədə çalışmışınız. Soyqırımının baş verdiyi haqda ilk məlumatı necə əldə etdiniz?
- Bəli, həmin vaxt mən prezidentin mətbuat katibi vəzifəsini tuturdum. Xocalı faciəsi baş verdi və mən fevralın 26-da dərhal Moskvaya uçdum, Moskvadakı Azərbaycan səfirliyində mətbuat konfransı keçirdim.

Əslində fevralın 25-də, axşam saatlarında dəqiq informasiya yox idi. Gecə saatlarında mənə zəng edildi və bildirildi ki, ermənilər Xocalıya hücum edib. Lakin yenə də dəqiq informasiya yox idi. Səhərə yaxın isə informasiyalar tədricən ortaya çıxdı.

- Sizə ilkin məlumat kimi hansı informasiya verilmişdi?
- Gecə mən bildim ki, Xocalıya hücum edilib, amma insanların qətliamına dair informasiyamız yox idi. Ola bilsin ki, xüsusi xidmət orqanlarında məlumat var idi, amma mənim informasiyam yox idi. Mən səhərə yaxın bildim ki, Xocalıya hücum zamanı çoxlu sayda vətəndaşımız öldürülüb, şəhər ermənilər tərəfindən işğal edilib, yüzlərlə vətəndaşımız əsir alınıb. Mənə gecə general Kamil Məmmədov zəng edib informasiya verdi.

- Amma sizin hakimiyyətin Xocalı ilə bağlı yaydığı ilkin informasiyada cəmi 2 nəfərin öldüyü bildirilirdi...
- Əslində bu hər dəfə deyilir. Sizə deyim ki, bu ilkin məlumat və Azərtac-ın müxbir informasiyası idi. Səhv etmirəmsə, bu məlumat Xocalıya hücumdan əvvəl getmişdi. Gecə məlumat belə idi ki, döyüşlər başlayıb, 2 nəfər ölüb. O zaman müxalifət bu informasiyanı əsas götürərək belə təqdim etdi ki, guya biz Xocalının dağıdılması, insanlarımızın öldürülməsi haqda xəbəri gizlədərək cəmi 2 vətəndaşımızın öldüyünü elan etmişik. Əslində bu, belə deyildi. Bizə gecə məlumat gəlmişdi ki, döyüşlər başlayıb, səhər isə artıq işə gəldikdə hər şey məlum idi.

- Səhər işə gəldikdən və informasiyalar aldıqdan sonra prezident Mütəllibov müşavirə keçirdimi?
- Artıq camaat prezidentin yanına gəlib-gedirdi. Mən təklif etdim ki, Bakıda qəzet və jurnallar, televiziya var, məlumatı yayacaqlar. Lazımdır ki, Moskvaya gedərək informasiyanı oradan yayaq. Nəzərə alın ki, o zaman xarici müxbirlərin hamısı Moskvada olurdu. Bizim də Moskvadakı səfirliyimiz yenicə işə başlamışdı. Mən fevralın 26-da Moskvaya getdim, Azərbaycan səfirliyində böyük mətbuat konfransı keçirdik, xarici jurnalistlərə hadisə haqqında informasiyalar verdik. Mənim yadıma gələn odur ki, bu yeganə mətbuat konfransı idi ki, ermənilər susmuşdu və həyasızlıq etmirdi. Məhz Moskvadakı Azərbaycan səfirliyində ilk məlumatları yaydıq. Bizə artıq aydın idi ki, soyqırımı hadisəsi baş verib, mülki əhalimizi vəhşicəsinə qətlə yetiriblər. Bu haqda informasiyanı xarici jurnalistlərlə paylaşdıq. Hətta erməni jurnalist bizə sual verəndə zalda onu boykot etdilər. Əslində bu böyük mətbuat konfransı idi və səfirliyimizə çoxlu sayda insanlar toplaşmışdı. Artıq bu göstərirdi ki, Moskvaya Xocalı haqqında məlumatlar çatmışdı. Düzdür, biz fevralın 25-dən 26-na keçən gecə əlimizə gələn informasiyaları bütün kanallar vasitəsilə Moskvaya çatdırmışdıq. Ola bilsin ki, bunun da təsiri olmuşdu.

- Çingiz Mustafayevin Xocalıya gedərək bu hadisələri çəkməsindən Mütəllibov hökumətinin xəbəri yox idi?
- Niyə yox idi? Mənə o zaman müxbir olan Mais Məmmədov zəng etdi. Mən də Çingizi dəvət etdim. General Kamil Məmmədovla danışdım. General vertolyot təşkil etdi və Çingizlə Maisi ora göndərdik. Çəkilişi belə təşkil etdik və Mən Moskvaya gedəndə bu görüntüləri də özümüzlə götürüb orada nümayiş etdirdik. Bu hadisələr fevralın 26-da səhər saatlarında baş verib.

- Hadisədən sonra prezident Mütəllibov hansı addımlar atdı, nələr etdi?
-Mütəllibov neyləyə bilərdi? Yadıma gəlir, Mütəllibov Moskva ilə ciddi danışıqlar aparırdı, qışqırırdı, səsinin tonunu qaldırırdı. Onda bizim əlimizdə heç nə yox idi. Ordu lazım idi, amma ordumuz yox idi. Vəziyyət indiki kimi deyildi. Həm də faktiki olaraq Azərbaycan informasiya blokadasında yaşayırdı. O zaman Rafael Hüseynov səfirlikdə bizə ciddi köməklik edirdi. Çalışırdıq ki, informasiya blokadasından çıxaq. Həmin vaxt bir tərəfdən Azərbaycan müstəqilliyini bəyan etmişdi, digər tərəfdən SSRİ qoşunları ölkələrdə qalırdı, əlaqələr var idi. Və belə bir durumda iki respublika arasında müharibə gedirdi. Ermənistan müstəqilliyini elan etmişdi və sərhədlərini açmışdı, ora müxtəlif adamlar gəlirdi. Amma Moskva heç nə edə bilmirdi. Yalnız yerlərdə olan SSRİ hərbi hissələri ilə danışmaq, pul, araq, qonaqlıqla nəsə etmək olurdu. Moskva faktiki başını itirmişdi, SSRİ dövlət kimi yox idi. Rusiyanın özündə də əmin-amanlıq, qayda-qanun yox idi, vilayətlər istədiyini edirdi.

- Belə anlaşır ki, o zaman Bakı hökuməti ermənilərin belə qəddarlıq edəcəyini, əraziləri işğalına cəhd edəcəyini bilmirmiş...
- Sizə, deyim ki, Moskvada ermənilərin özləri çaşmışdı, onların tərəfini saxlayan Moskva da onlara deyirdi ki, neyləmisiniz. Ermənilər də deyirdi ki, bizdə belə bir məlumat yoxdur. Necə yəni məlumatınız yoxdur, fotolar, video görüntülər var.

- Vətəndaşın təhlükəsizliyini təmin etmədiyinə, insanları qoruya bilmədiyinə və erməni silahlılarla üz-üzə buraxdığına görə, Mütəllibov hökuməti məsuliyyət daşıyırmı?
- Faktiki olaraq Azərbaycan erməni aqressiyasına məruz qalmışdı. Bu elə bir dövr idi ki, hökumətin adı var idi, özü yox idi. Normalda hökumətin ordusu, xüsusi xidmət orqanları, strukturu olar. Amma bunlar yox dərəcəsində idi. Üstəlik Naxçıvan qalmışdı blokadada, Qarabağda əhalimiz isə erməni hücumları altında qalmışdı. O dövrdə ölkənin reallığı belə idi. Üstəlik biz keçid mərhələsini yaşayırdıq.

Əslində SSRİ dağılmışdı, lazımı qərarlar həyata keçirilməmişdi, sərhədlər qeyri-müəyyən idi. Bu tərəfdən də, erməni aqressiyası. Əlbəttə, hökumətin mənəvi məsuliyyəti vardı. Birinci variant o idi ki, hökumət istefa versin. Prezidentdə istefa verdi və hökumət başsız qaldı. Bu necə olacaqdı? Normal və sakit şəraitdə buna getmək olardı. Amma biz gərgin bir dövrdən danışırıq. Kənardan baxanda məsləhət verən çox idi, amma kömək etmək istəyən az idi. Məsələn, məndən qabaq noyabrda vertolyotu güllələdilər. Osman Mirzəyev başda olmaqla tanınmış dövlət adamları məhv oldu. Həmin vaxt mən xaricə getməyə hazırlaşırdım. Zəng edib dedilər ki, gəl Prezident Aparatına. Düşündüm ki, xaricə getsəm deyəcəklər ki, ağır durumda vətəni qoyub qorxudan çıxdı getdi. Durub getdim Prezident Aparatına. Açığı heç iş, vəzifə tutmaq, mətbuat sahəsində olmaq niyyətim də yox idi. Çünki ölkə ağır, medianın özü pis halda idi. Bu tərəfdən də Xalq Cəbhəsi sanki bolşevik mövqeyini tuturdu. Necə ki, 1917-ci ildə bolşeviklər deyirdi ki, Nikolay müharibəni uduzsa inqilab baş verə bilər, bizim Xalq Cəbhəsi də əlindən gələni edirdi ki, Mütəllibov hökuməti müharibəni uduzsun.

Faktiki olaraq yaranan hərbi qruplar onların əlində idi və prezidentə tabe olmurdu. Mən bu durumda dedim ki, vəzifə tutmaq istəmirəm, Prezident Aparatının faktiki səlahiyyəti yoxdur. O zaman hərbi dəstələri Etibar Məmmədov, Rəhim Qazıyev və digərləri idarə edirdi. Hərəsinin bir dəstəsi var idi. Belə mühit mövcud idi. Təsəvvür edin ki, o zaman allahın əmək haqqını vaxtı-vaxtında ala bilmirdik. O ağır günlər getsin, heç gəlməsin. Bilirsinizmi, mən ərəb ölkələrində uzun illər işləmişdim, müharibə gedən ölkələrdə də olurdum. Məsələn, səhrada Liviya ilə İordaniya arasında müharibəni müşahidə etmişdim. İnanın ki, o müharibə başqa idi, bizdəki isə tam fərqli şey. Məncə, indiyə qədər də, bu müharibə ilə bağlı konseptual bir araşdırma ortaya qoyulmayıb. Bəzən deyirlər ki, Moskva satqınlıq etdi. Elə Qərbin özünün Qarabağ hadisələrində günahı Rusiyadan az deyil. Çünki Ermənistana fitva verən, ona dəstək göstərən Qərb idi. Qərbin dəstəyi olmasaydı ermənilər o dövrdə belə addım ata bilməzdi. Əlbəttə, o zaman ermənilər Qarbaçov, daha sonra isə Yelsin hökuməti ilə əlbir idi. Bunu da qeyd edirəm.

- Xocalı qətliamında keçmiş SSRİ-dən qalan və Rusiyaya tabe olan 366-cı alayın iştirakı haqda informasiyaya malik idinizmi?
- Bəli, həmin vaxt 366-cı alay Qarabağda mövqe tuturdu. Mümkündür ki, onlar Xocalı hadisəsində ermənilərə gömək edib. O dövrdə belə xəbər gəlirdi ki, alayın əsgərləri Xocalıya hücumda iştirak edib. Amma bunu təsdiq etmək, ortaya fakt qoymaq lazımdır. Mən bunu mümkün sayıram. O zaman hərc-mərclik idi, komandanlıq yox idi. Ermənilər araqla, pulla, qonaqlıqla həmin hərbçiləri öz xeyrinə istiqamətləndirə bilirdi. Yəni Moskvadan əsgərlərə göstəriş gəlməməşdi, onlar sadəcə pul qarşılığında bu hərəkətləri edirdilər. Vay o uçulan, dağıdılan və rəhbəri olmayan ölkənin halına.

Həm də əsas məsələ ondan ibarət idi ki, Azərbaycan digər ölkələr kimi müharibəyə hazır deyildi. Camaat öyrənmişdi ki, hər şey mərkəzlə razılaşdırılır. Mərkəz də faktiki olaraq satqın çıxdı. Mərkəzdə oturanlar SSRİ-nin dağılmasını istəyirdi. Bir daha deyirəm ki, o dövr siyasi-iqtisadi baxımdan ağır bir dövr idi və biz erməni aqressiyası ilə üz-üzə qalmışdıq. Kənardan da heç bir dəstəyimiz yox idi.