Türk tarixinin gizlədilmiş səhifələri - Herakl, Adəm və İsa…

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Ələkbər Ələkbərovun yazısını təqdim edirik:

“Xalqı tarixindən məhrum etsən, qul qazanarsan...”

Rus xalq misalı

Azərbaycan Qədim Şərqin tərkib hissəsidir. Qədim Azərbaycanın əhalisi, əsasən də türklər, Qədim Şərqin digər xalqları ilə birlikdə dünya mədəniyyətinə çoxlu töhfələr vermişdir. Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, 200 illik təqiblər və repressiyalara baxmayaraq, Türk dili öz yaşamaq qabiliyyətini sübuta yetirə bilmişdir və onu qədim yəhudi, yunan, latın və erməni dilləri ilə bir cərgəyə qoymaq olmaz.

Əgər biz müqəddəs kitablara əsaslansaq görərik ki, bütün insanların mənşəyi eyni kökdəndir. Lakin müasir Qərb terminologiyası məqsədli olaraq ayrıseçkilik yaratmaqla bəşəriyyəti “Qərb” və “Şərq” prinsipləri əsasında bölməyə davam edir. Aydındır ki, Allah qarşısında yalnız ümumbəşəri dəyərlər mövcuddur və bəşəriyyətin Şərq-Qərb prinsipi əsasında bölüşdürülməsi yalnız müəyyən ideologiyanın xidmətidir. Bu ideologiyanın əsasında isə həmişə “parçala və hökmranlıq et” (divide et empera) siyasəti durub.

Qeyd etməliyik ki, müasir dövrdə qarşılaşdığımız bütün bəlalar uzunmüddətli bir prosesin nəticəsidir. Avropada kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi, reformasiya, müstəmləkəçi imperiyaların yaranması, “mədəni” Avropanın və “geridə qalmış” Şərqin qarşı-qarşıya qoyulması, onun nəticəsi kimi isə “avropamərkəzçiliyin” yaranması bir çox Qərb mütəxəssislərini metodoloji baxımdan düzgün istiqamətləndirmədi. Həmin proseslərin nəticəsidir ki, hazırda biz “Qərb qlobalizmi” ideyası ilə qarşı-qarşıya qalmışıq. Bu cür yanaşmanın bir adı da ikili standartlardır.

Məhəmməd Peyğəmbərin belə sözü var: “Özünü dərk edən, Allahını da dərk edər”. Şübhəsiz, özünü tanımayan, özünə hörmət etməyən şəxs (millət) digərinə (yaxınına) də hörmət edə bilməz. Buna görə də, müasir dövrdə əsl mənada beynəlmiləl olmaq üçün hər birimiz ilk olaraq özünü, öz xalqını, yəni xalqının qan yaddaşına əsalanan və minilliklərlə onun adət-ənənələrini formalaşdıran “Mən”ini dərk etməyi bacarmalıdır. Xalqımızın hansı maddi-mədəni varlıqdan qidalandığını başa düşməsək, biz “biz” ola bilmərik. Rus xalqının gözəl el misalı var: “Hər bir qəpik manatı qoruyur”. Buna görə də, hesab etmək olar ki, “mən-millət-Vətən”anlayışları qarşılıqlı olaraq bir-birinə bağlı və ayrılmazdılar onun da nəticəsində “biz” anlamı formalaşır. Qərb qlobalizminin demokratiya pərdəsi altında gətirdiyi “ideyalar” isə məhz həmin adı çəkilən vəhdətin parçalanıb, məhv edilməsinə yönəlmişdir.

Vətəninin gələcəyindən narahat olan hər bir vətəndaş kimi düşünürük - bəs nə baş verdi ki, bu cür nəhəng maddi-mənəvi dəyərlərə malik olan xalqımız qısa müddət ərzində Qərbin siyasi və iqtisadi ekspansiyasına məruz qala bildi? Bizim əcdadlarımız hansı səhvləri buraxdılar ki, XVIII əsrdə ümumi ərazisi 421,6 min km2 olan Azərbaycanımızın indiki sahəsi 86,6 min km2-dir. Əlbəttə, bütün bunlar sosioloji və kulturoloji elmlərin tədqiqat obyektləridir. Bizim qarşıya qoyduğumuz məqsəd isə xalqımıza “Qərbin” ümumdünya hökmranlığı naminə tariximizi necə saxtalaşdırıb, bizi hansı mirasdan məhrum etməsini göstərməkdir.

IX əsrə aid olan Bizans salnaməsində avar xaqanlığının dağılması haqqında maraqlı məlumatlar var: bunlar Türk-bulqar xaqanı Krumun əsirliyində olan avar döyüşçülərinin etiraflarıdır. Görüş zamanı Krum xan avar döyüşçülərindən soruşdu: “Necə düşünürsüz, nəyə görə ağalarınız və xalqınız talan edildi?” Onlar belə cavab verdilər: “Əvvəl, xaqanımızı həqiqi və düzgün olan məsləhətçilərdən məhrum edən mübahisələr nəticəsində hakimiyyət natəmiz adamların əlinə keçdi. Sonra xalqın qarşısında həqiqəti qoruya bilən hakimlər yollarını azdılar. Bunun əvəzində onlar riyakarlar və oğrularla qardaşlaşdılar; şərabın bolluğu isə sərxoşluğa səbəb oldu və avarlar fiziki cəhətdən zəifləyərək ağıllarını itirdilər. Nəhayət xırda alverə meyl gücləndi, avarlar alverçi oldular. Biri digərini aldadır, qardaş qardaşını satırdı. Bunlar, hökmdar, rüsvayçı fəlakətimizin səbəbləridir”.

Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, SSRİ-də kommunist və “velikorus” ideologiyası hökm sürdüyü şəraitdə xalqımızın tarixi qərəzli olaraq saxtalaşdırılırdı. Bu baxımdan sovet və bəzi yerli tarixçilər həmin yabançı ideologiyaya əsaslanaraq, xalqımızı İran-Qafqaz-Türk etnik elementlərinin qarışığı nəticəsində meydana gəlməsi ideyasından indiyə kimi əl çəkmir.

Azərbaycan xalqının tarixinin bütün saxtakarlıqlarına baxmayaraq, heç kəs üçün sirr deyil ki, yerli türklər Türk Dünyasının tərkib hissəsidir. Buna görə də yerli türklərin tarixi başqa türk xalqlarının tarixindən ayrılıqda öyrənilə bilməz. Məhz, yerli türklərin digər türk xalqlarının tarixi ilə bir kontekstdə öyrənilməsi Azərbaycan xalqının etnogenezinin mürəkkəb məsələlərindən biridir. Bu məsələnin meydana gəlməsi nəticəsində mütəxəssislər iki qarşı-qarşıya duran qola bölündülər. Məsələnin mahiyyəti isə ondan ibarətdir ki, Azərbaycan torpaqlarında çoxluq təşkil edən türklər buranın avtoxtonudur, yaxud onların bura gəlişi yalnız xalqların Böyük köçü ilə bağlıdır? Məhz, ikinci nəzəriyyənin tərəfdarları bizim bura “gəlmə” olmamız ideyasını qızışdırıb, mütəmadi olaraq Azərbaycanın “Türkləşməsi" kimi cəfəng bir ideyanı ortaya atırlar. Albanları Qafqaz (udin), atropatenalıları İran mənşəli, Türkləri isə bu ərazilərə gəlmə kimi təqdim etmək istəyən tədqiqatçılar nəzərdən qaçırırlar ki, burada çoxluq təşkil edən Türklər antropoloji cəhətdən altaylılardan fərqlənir və yerli Türkləri bəzi hallar istisna olmaqla bütövlüklə Avropa irqlidirlər. Əgər Türklər bura gəlmə olsaydılar, onlar bu əraziyə özləri ilə birlikdə başqa etnoqrafik elementlər, məsələn, musiqi də gətirməli olardılar. Amma Altayın beşpilləli (pentatonika) və Avropanın yeddipilləli musiqi ladlarından fərqli olaraq, xalis Türk (müsəlman) təfəkkürü əsasında köklənmiş Azərbaycan muğamı səkkiz pilləlidir ki, bu da bizi bu torpaqlara gəlmə hesab edənlərin uydurmalarını tam alt-üst edir. Çox təəssüf ki, uzun müddət tariximizi düzgün işıglandırmağa cəhd edən mütəxəssislərin üzərinə damğalar qoyulurdu və onlar müxtəlif bəhanələrlə aradan götürülərək, məhv edilirdi.

Sevindirici haldır ki, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra, biz tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq imkanlarını qazandıq. Türk tarixi isə o qədər zəngindir ki, onu qabartmağa heç bir ehtiyac yoxdur. Tarixi qaynaqların təhlili isə onu deməyə imkan verir ki, Türklər dünya mədəniyyətinin formalaşmasında aparıcı yerlərdən birinə malikdirlər.

Qeyd olunmalıdır ki, hazırda Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi (Dərbənd və onun ətrafında yerləşən torpaqlar) Rusiya Federasiyasının tərkibindədir. Ümumiyyətlə, bu da sirr deyil ki, müasir Rusiyanın əsas ərazisini tarixi Türk torpaqları təşkil edir. Buna görə də Azərbaycan tarixindən yazdıqda istər-istəməz “rus” tarixinin bəzi “qaranlıq” məqamlarına da toxunmalı olursan. Həmin torpaqlar hazırda Rusiya tərkibində olduğu üçün, orada baş verən hadisələrin öyrənilməsi illər boyu “rus” tarixçilərinin inhisarında olmuşdur. Yerli tarixçilərimiz isə, Azərbaycan tarixi ilə bağlı bəzi məsələlər istisna olmaq şərti ilə, Dərbənddən şimalda baş verən bütün hadisələrə yalnız informativ qaydada toxunub, yaxud da “rus” tarixçilərinin tədqiqatları ilə kifayətlənmişdilər. Qeyd olunmalıdır ki, qədimdə və orta əsrlər boyu Türklərin Azərbaycana axınları məhz Dərbənd vasitəsi ilə həyata keçirilirdi.

Mütəxəssisləri maraqlandıran bir çox məsələləri öyrənmək üçün şərti olaraq IX-X əsr qaynaqlarına müraciət etməli olduq. Bu dövrdə Dərbənddən şimalda yerləşən torpaqlarda katolik Qərbin, müsəlman Şərqinin, VIII əsrin sonundan yəhudi dinini qəbul edən Xəzər xaqanlığının və sonralar Kiyev Rusu kimi adlanan dövlətlərin maraqları toqquşur. Yəhudilərin Xəzər xaqanlığında hakimiyyəti və beynəlxalq ticarəti əllərinə keçirməsi isə regionda siyasi vəziyyəti kəskinləşdirir. Maraqlıdır kı, məhz yəhudi xaqanlarının Azərbaycan torpaqlarına təcavüzünün qarşısını almaq məqsədi ilə Yusif ibn Əbu Sac 912-ci ildə Dərbənd səddini bərpa etdirir. 965-968/9-cu illərdə burada baş verən hadisələr regiondakı vəziyyəti köklü surətdə dəyişir ki, bu da Xəzər xaqanlığının tənəzzülü ilə nəticələnir.

Tarixçilər arasında qəbul olunmuş ənənəyə görə isə baş verən hadisələr Kiyev knyazı Svyatoslavın adı ilə bağlıdır. Lakin slavyan və ərəb qaynaqlarının təhlili göstərir ki, Svyatoslav 965-cı ildə yalnız xəzərlərin Sarkel qalasının dağıdılması ilə kifayətlənərək, geri dönür, yəni Kiyev knyazı təxminən 50 il sonra Yusif ibn Əbu Sacın siyasətini həyata keçirir. Fərq yalnız ondadır ki, Əbu Sac Dərbəndi möhkəmləndirdiyi halda, Svyatoslav, yəhudilərin Rus torpaqlarına axınının qarşısını almaq üçün Sarkel qalasını dağıdır. Göründüyü kimi, hər iki dövlət xadimi həmin addımı məhz yəhudilərə qarşı atmışdı.

O da qeyd olunmalıdır ki, Kiyev salnaməçisi Nestor rusların 968/9-cu ildə baş verən Bulqar və İtilə yürüşündən xəbərsizdir. Həmin hadisələrin təhlili onunla maraqlıdır ki, IX-XI əsrlərdə rusların Xəzər dənizinə və Azərbaycana 11-ə yaxın məlum yürüşləri baş vermişdir. Lakin ərəb tarixçiləri və səyyahları bu hadisələri nə qədər ətraflı və müfəssəl işıqlandırsalar da, slavyan qaynaqlarında onlar haqqında heç bir məlumat yoxdur. Ərəb müəllifləri İbn Misqəveyh və Mərvəzinin yazdıqlarına görə isə, Bərdəyə basqın edən “ruslar” müsəlman olmuşlar. Bu isə onu deməyə əsas verir ki, ərəblərin bəhs etdikləri yürüşlərin Kiyev dövlətinə heç bir aidiyyatı yoxdur. Bununla belə dövrün qaynaqlarında yenə də bu hadisələrin baş verməsində Xəzər yəhudilərinin izləri sezilir.

Qəbul olunmuş fərziyyələrə əsasən, tarixçilərin “normanist” qolu “rus” adını skandinaviyalı normanlarla bağlamaq istədikləri halda, “antinormanistlər” isə həmin adı Ros çayı ilə əlaqələndirirlər. Əvvəla qeyd olumalıdır ki, istər skandinavlar, istərsə də slavyan tayfaları arasında “r-s” kök samitlərindən ibarət olan tayfa yoxdur. Ros çayı ətrafında yaşayanlar isə özlərini “Rus/Ros” deyil, “porşane/поршане” adlandırırdılar. Əksinə olaraq, yunanlar rusları “Skif (Iskit)”, müsəlman müəllifləri isə onları türk adlandırırdılar. IX əsr müsəlman coğrafiyaşünası İbn Xordadbeh isə qəti olaraq bildirir: “O ki, qaldı rus tacirlərinə, onlar saklab cinsindəndirlər”.

Slavyan qaynaqlarının təhlili onu sübut edir ki, ilk slavyan salnaməsinin müəllifi Nestor (XI-XII əsr) Türk dilini yaxşı bilirdi. Məsələn, Nestor Türk “ağaçəriləri “древляне”, Buq (buğa) çayı üzərində yaşayanları isə “волыняне” kimi təqdim edir. Həmin vaxt Kiyevin Böyük Çöldə hökmranlıq edən qıpçaqlarla münasibətləri gərgin olduğundan, Nestor oxucunu dolaşığa salıb, “rus” adının həqiqi bağlılığını gizlətməyə çalışırdı. Lakin onun davamçısı, Nikon (Patriarx) salnaməsinin müəllifi (XIV əsr) və İvan Qroznının tapşırığı ilə yazılmış “Çar şəcərəsinin dərəcə kitabında ruslar “kuman/qıpçaqlar”la eyniləşdirilirdi.

Lakin sonraki müəlliflərdən fərqli olaraq Nestor “ruhların əcdadlarını slavyan hesab edərək, onları polyanlarla bağlayır. “Polyan” adının təhlili isə onu göstərir ki, həmin ad qıpçaqların slavyan salnamələrindəki “polovıy” adlandırılması ilə oxşardır və hər iki söz “sarı (sarışın)” adı ilə əlaqəlidir. Mənbənin təhlilindən aydın olur ki, Nestor polyanları slavyanlar arasında seçilmiş xalq kimi təqdim edir. Göründüyü kimi, slavyan tarixçisinin istifadə etdiyi “polyan” və “polovtsı” (половцы → polov+tsi/çi mənsubiyyət suffiksi) etnonimlərinin əsasını “pol/polovıy→sarı, çöl” ifadəsi təşkil edir ki, onun də Türk dilində sinonimi “ku”dur. Bu da “kuman/sarıyanız adam” adında öz əksini tapmışdır. Eyni ilə həmin ifadə ərəblərin Kiyevi adlandırdıqları “Kuyaba” adında əksini tapmışdır ki, XIII əsr müəllifi əl-İdrisi isə onu (ﺍﻠﺘﺮﻚ ﻤﺪﻴﻨﺔ ﻮ ﻛﻮﻴﺎﺒﺔ “ Kuyaba madinatu-t-turki” - yəni Türk şəhəri adlandırır. Slavyan müəllifi də birmənalı qeyd edir ki, Kiyev xəzərlərin torpaqlarında inşa edilmiş bir qaladır. Qənaətimizə görə, “Kuyaba” sözündə olan “aba” ifadəsi Türkcə “oba/məkan” sözünün əksidir.

Türk dilində “çöl” “yazı”, “çöldə yaşayan isə “yazıq”dır anlamını verir. “Yazıqları adı çəkilən ərazilərdə antik və erkən orta əsr müəllifləri də yerləşdirir. Slavyanlar “yazı”da yaşayanları “язычник” adlandırırdılar ki, Kiyevdə xristianlıq qəbul olunduqdan sonra bu söz xristianlar arasında “İsaya inanmayan (kafir)” demək idi. “Polovıyların isə “polyanlar"la eyniləşdirilməsi onu göstərir ki, Nestor Türk dilini bildiyi üçün, “yazı” sözünü hərfi tərcümə edir, çünki “polyanlar deyildiyi kimi, slavyan müəllifinin təxəyyülündə “seçilmişlərdir. Nestorun “yazıq” ifadəsinin işlətməməsi yalnız onun artıq xristian olması ilə bağıdır. Lakin maraqlıdır ki, sonraki slavyan müəlliflərindən fərqli olaraq Nestor, həmin dövrdə “kuman” ifadəsi geniş yayıldığı halda ondan da istifadə etmir. “Polyane/rus”ların sarıyanız olması və Nestorun onları “polovıy”larla fərqləndirməsi göstərir ki, mənbələrdə “kuman” sözünün başqa bir sinonimi də var. Türk dillərində “ku“ ifadəsinin sinonimləri “is-/iş-/ız-/uz-/az-“dır (məs. is-ti, iş-ıq, uld-uz, az-ar). “Kuman” adındakı “mən” isə “ər sözünün sinonimidir. Beləliklə də, bizim qənaətimizə görə, yunan və müsəlman qaynaqlarında istifadə olunan “Ρως/Ρωσοι , ﺮﻮﺲ “ adlarının ilkin formaları “Urus” olub (hərfi “ər+us; Aruz”). Hətta XIV əsr müsəlman müəllifi Nizaməddin Şami Moskvanı “Urus şəhəri” adlandırır.

Xristianlıqdan əvvəl Kiyevin Baş Allahı Perun adlanırdı ki, onun da Türkcə sinonimi “Kuar, yəni “Şimşək Əri”dir. Belə ehtimal olunduğu halda çox maraqlı bir analogiya üzə çıxır - Kuar/Perun (Od, Şimşək Allahı) → Kiev/Kuyaba (Od Allahının şəhəri) → urus/поляне (Od Allahı şəhərinin sarıyanız əhalisi).

Nestor slavyanların mənşəyindən yazarkən, onların əcdadlarını Bulqar torpağı ilə bağlayır. Slavyanların bulqarlarla bağlılığını XVIII əsr bolqar tarixçisi Xilendariyalı Paisiy də təsdiq edir. Mütəxəssislərin qənaətinə görə, “slavyan” adı yunan qaynaqlarında “Σκλαβηνα, Σκλαβοί ”, latın dilində isə “Sclavus” kimi istifadə edilirdi. Ərəblər bu adı الصقالبة i/əs-saqaliba kimi işlədirdilər. Bununla da aydın olur ki, qayanaqlarda bizi maraqlandıran tayfanın adı “k” samiti ilə istifadə olunur. Baxmayaraq ki, “slavyan” etnoniminin ilk forması “sclavus/sklavin”dir. Ad oxşarlığına baxmayaraq, onların arasında böyük fərq var. Qaynaqların müqayisəsi isə onu göstərir ki, yunan, latın və ərəb müəllifləri Σκλαβηνα və Σκλαβοί, Sclavus, الصقالبة işlətdikdə oğuz-bulqarları nəzərdə tuturdular. Məsələn, ərəb qaynaqlarında Volqa çayının adı “nəhr əs-saqaliba” kimi xatırlanır. Xatırladığımız Xilendariyalı Paisiy isə xüsusi olaraq qeyd edir ki, Volqanı həmin adla bulqarlar adlandırıblar və o “Volqa” adını “Bolqa” kimi verir. Türk dillərində “r” hərfinin qeyri-sabit mövqeyini nəzərə alsaq (arslan - aslan; kutriqur - kutiqur; yapraq-yarpaq və s.) qeyd etməliyik ki, “Volqa/Bolqa” “Bolqar” kimi oxunur. Beləliklə də, qaynaqlarda qeyd olunan Σκλαβηνα, Σκλαβοί, Sclavus, Սկլաւային /sklavayn/, الصقالبة adı bilavasitə oquz-bulqarlara aid olan bir ifadədir.

Məsələnin mürəkkəbliyi də bundadır ki, Nestor polyanlar vasitəsilə oğuzlala qıpçaqları eyni xalq kimi təqdim etdiyi halda, Mahmud Qaşqarlı onları fərqləndirir. Lakin biz hesab edirik ki, Nestor həqiqətə daha yaxındır, çünki biz həm oğuzları, həm də qıpçaqları ümumi ‘Türk” adı ilə adlandırırıq. Məsələn, qaynaqlarda “ku“ tərkibi ilə iki Türk tayfası qeyd olunur - kutriqurlar və kumanlar. Birincilər bulqar-oğuz olduqları halda, ikincilər qıpçaqdılar. Həmin parçalanmanın nə vaxt baş verdiyini isə indi söyləmək çətindir.

İran (İbn Mukaffa) əfsanələrinə əsaslanan ərəb müəllifləri iJLijı /əs-saqaliba” adının etimologiyasını verərkən, onu fars “səg (it)” və “ləb (dodaq)” sözlərindən meydana gəlməsini qeyd edirlər. Lakin əs-sakaliba adına gəldikdə, bu ad bütün qaynaqlarda / sad” hərfi ilə yazılır. Fars dilində istifadə olunan “it” sözü isə - səg/ ﺳﮓ ” kimi istifadə olunur ki, bu söz nə yazı üslubu, nə də ki, tələffüz baxımından ərəb qaynaqlarında istifadə olunan “iJL^Ji /əs-saqaliba” sözü ilə uyğun gəlmir.

Qeyd olunmalıdır ki, “əs-saqaliba” sözündə istifadə olunan “b” hərfi cəm şəkilçini bildirən suffiksdır, məs. lullubi, kaspi. Lakin əgər biz yuxarıda göstərdiyimiz kimi, “r” hərfinin qeyri-sabit mövqeyini nəzərə alsaq, onda “saqaliba” adında olan “la-“ cəmi bildirən suffiks sayılmalıdır. Məsələn, hazırda da balkarlar “qızlar” sözü əvəzinə “qızla” istifadə edirlər. Bütün bunları nəzərə alaraq, qeyd etməliyik ki, erkən qaynaqlarda istifadə olunan Σκλαβηνα, Σκλαβοί, الصقالبة -alı etnonimi Türk sakalara aid olan bir sözdür. Bu isə onu göstərir ki, iskit/sakaları itmiş xalqlar cərgəsinə aid etmək düzgün deyil, çünki onlar bu və ya digər ad altında ərəb qaynaqlarında qeyd olunurlar. Problemin bu səpkidə qoyuluşu bizim tədqiqat sahəmizi bir az da genişləndirir. Birincisi, ərəb müəlliflərinin bulqarları “sak/ skif’-lərlə eyniləşdirməsi Azərbaycan etnogenezi məsələsində indiyə kimi həll olunmamış albanların mənşəyi ilə bağlı bütün mübahisələrə son qoyur, çünki alban tarixçisi Kalankatuklu birmənalı olaraq adı çəkilən albanların “Sisak” nəslinə mənsub olduğunu göstərir. Tarixi Qafqaz Albaniyasının əsas hissəsini Şirvan təşkil edir ki, bu ad isə farsdillilərin bu əraziyə köçməsindən sonra bulqar nəsli olan “Barsel” etnoniminin hərfi tərcüməsindən yaranan sözdür.

İkinci məsələ də skif/sakların Azəbaycana gəlişi problemidir. Skif/sakaları farsdilli tayfa birliyi kimi təqdim etmək istəyən bəzi mütəxəssislərin qənaətinə görə, ümumiyyətlə, farsdilli tayfaların Azərbaycana axınları Qafqaz vasitəsilə şimaldan cənuba doğru həyata keçirilirdi. Lakin aparılan son tədqiqatlar onu göstərir ki, hind-avropalıların ata yurdu Urmiya gölü ətrafı torpaqlardır. Məhz bu ərazidən onların Avropa, Şimali Qafqaz və Asiya ərazisinə yayılma prosesi baş verir.

Məsələnin bu cür qoyuluşu isə artıq fəlsəfi kateqoriya sayılan “zaman və məkan” prinsiplərini ortaya qoyur. İndiyə qədər fomalaşmış tarix və dilçilik elmi qənaətlərinə gərə, miladdan əvvəl IV-III minilliklərdə Avroasiyada yaşayan Türk, sami və hind-avropalılar arasında heç bir təmaslar ola bilməzdi. Çünki sami dillilər Ön Asiyada e.ə. III minillikdə, hind-avropalılar e.ə. II minillikdə, Türklər isə eramızın ilk illərində məskən salmışdılar. Lakin apardığımız tədqiqatlar müəyyən etmişdir ki, artıq e.ə. III minillikdə Türk tayfalarının Təkallahlıq təfəkkürü Balkanlarda (Krit-Miken) və Misir daxil olmaqla Ön Asiyada aparıcı mövqeyə malik idi. İstər sami dillilərdə, istərsə də hind-avropalılarda “Allah~kahin~Ər (döyüşçü)” təfəkkürü məhz Türk dünyagörüşü əsasında formalaşmışdır. Yenə də təkrar edirik ki, adı çəkilən tayfalar arasında təmaslar olmasaydı, həmin xalqların dillərində “N” qədər Türkizmlər mövcud ola bilməzdi. Bunlar isə Türklərin Ön Asiyada azı e.ə. III minillikdən yaşamasını göstərir.

Məsələnin bu cür qoyuluşu isə metodoloji baxımdan “İnsan kimdir” sualını ortaya qoyur, çünki müasir dövrdə hələ də bir çox alimlər tərəfindən qəbul olunan “meymundan təkamül” nəzəriyyəsi elmi dolaşığa salaraq, həmin təmasların işıqlandırılmasında acizdir. Burada da növbəti fəlsəfi kateqoriya - “idrak-iradə” prinsipi yer tutur. Meymuna banan verib ona pianoda hansısa klavişləri basdırmaqla nə isə öyrətmək olar. Lakin meymun istəsə belə onun antropoloji qurluşu və şüur tərzi ona Bethovenin məşhur “Ay sonatasf’nı yaratmağa imkan verməyəcək. Əgər mütəxəssislərin qənaətinə görə, insanı heyvan aləmindən ayıran əmək alətlərinin hazırlamasıdırsa, onda bu artıq “idrak”la bağlı bir prosesdir. İdrak varsa, deməli, insan binaən şüurludur, çünki artıq “iradə”dən doğan “hazırlamaq” sözü “istehsal etmək” ifadəsinin sinonimidir. Lakin indi də alimlərin bir çoxu yanlış olaraq hesab edirlər ki, insan 3-2,5 mln il əvvəl yaranıb və yalnız 40 min il bundan əvvəl ağıllanıb. Digər tərəfdən də insan və meymunun xromosom quruluş fərqi onlar arasında yarana bilən “nəsil artımı” imkanlarını heçə endirir. Yəni, həmin alimlər istəsələr belə, insan və meymun arasında nəsil artımı üçün bioloji imkanlar yoxdur! Bu isə insanın meymundan əmələ gəlməsi nəzəriyyəsini inkar edir. Şübhəsiz ki, bu çür heç bir elmi əsası olmayan “meymundan təkamül” kimi absurd bir ideya indiyə qədər insanların arasında dezinteqrasiyaya səbəb olub və insanları bir-birindən ayırmasına gətirən amillərdən biridir.

Həmin absurd nəzəriyyədən fərqli olaraq Müqəddəs Kitablar İnsanın bir kökdən yaranmasını söyləyir. Müasir tədqiqatçılardan fərqli olaraq qədim “alim” bütün biliklərin əsasını Allahda görür və dünyanın varlığını Böyük Yaradanla bağlayırdı. Dünyaya gələn kimi insan əvvəl onu doqquz ay bətnində gəzdirən, sonra isə süd verən doğma anasını tanıyır. Ardınca o, ailənin təminatçısı olan atasını tanıyır, nəhayət, insan bütün dünyanın sahibi olan Allahını dərk etməyə çalışır. Məhz, “insan-Allah” vəhdəti insanın yaradılışından bəri onun düşüncəsinin ana xətti olmuşdur. Buna görə də etnogenez probleminin ən mürəkkəbi də insanın özünü necə dərk etməsi məsələsidir. Yaradılış prinsipini inkar etmək məqsədilə materialist düşüncəli tədqiqatçılar ilk baxışdan ortaya sadə, lakin çox cəfənq bir misal qoydular: “Əvvəlcə yumurta, yoxsa toyuq yaranıb?” Lakin minlərlə toyuq və yumurta olsa belə, xoruz olmasa, yumurtadan heç vaxt cücə çıxmaz! Olardımı Habil və Qabil əgər Allah Adəmi Hvvasız, Həvvanı isə Adəmsiz yaratsaydı. Bu cütlük prinsipi Allah tərəfindən Nuh peyğəmbərə də vəhy olunmuşdu. Baxmayaraq ki, tədqiqatçılar dini - monoteizm, politeizm və panteizm prinsipi əsasında bölürlər, qeyd olunmalıdır ki, hər üç istiqamətin əsasında Təkbaşlanğıc durur. Materialist düşüncəsi ilə bunu belə izah etmək olar - Kainat birdir, lakin onun təzahürü ahəngdir. Teizmdə isə Allah birdir, onun təzahürləri müxtəlifdir. Təsadüfü deyil ki, ‘Tövrat”, “Zəbur” və “İncil”də Allahın 900, “Quran”da isə 99 adı çəkilir.

Əgər biz dil və irq fərqlərini kənara qoysaq, deyə bilərik ki, İnsan ona xas olan bütün antropoloji, anatomik və fizioloji fərqləri ilə birdir və o yalnız zahiri təzahürü ilə fərqlənir. İnsanın bütün zahiri fərqlərinə baxmayaraq, (yevropoid, neqroid, monqoloid, akselerat, karlik) biz onu adicə “insan” adlandırırıq. Bu prinsipə əsaslanaraq demək olar ki, beyin onu qidalandıran qan, qrup fərqlərinə baxmayaraq birdir; beynin quruluşu birdir, yalnız təfəkkür tərzi müxtəlifdir və nəhayət “dil” birdir, onun zahiri ifadəsi müxtəlifdir. Beləliklə də, göstərilən analogiya əsasında Müqəddəs Kitablarda qeyd olunduğu kimi insanların bir kökdən meydana gəlməsi ideyasını tam doğru hesab etmək olar. Bu halda yenə də başqa mürəkkəb suallar yaranır - Allah kimdir və onunla insanın arasında vəhdət yaradan nədir? Müqəddəs “Quran”ımızın “Nur” surəsində deyilir ki, “Allah göylərin və yerin Nurudur”. Allahın “Nur/İşıq” prinsipi həm çoxinanclıqda (Ra, Zevs, Perun), həm də ki digər monoteist (Tanrıçılıq, Musəvilik, Xristian) dinlərində də əks olunub. Məşhur ərəb səyyahı İbn Fədlanın qeydlərinə görə, Türklər İslamı qəbul etməmişdən əvvəl artıq “Bir Tanrı” deyə and içirdilər. Hər bir elmin inkişafı sadədən mürəkkəbə doğrudur. Sadənin başlanğıcı isə işarədir. Buna görə də adı çəkilən vəhdəti anlamaq üçün biz tədqiqatlarımızı şərti işarənin öyrənilməsindən başladıq. Bildiyimiz kimi, “insan” bir varlıq kimi ikilik təşkil edir - ruh (can) və torpaq. Lakin Torpaq” Allah tərəfindən canlandırılmasaydı, Adəm adi palçıq olaraq qalacaqdı. Ruhun enerji olmasını sübut etməyə ehtiyac yoxdur, çünki cisim yaşadıqca onun əvvəlcədən müəyyən edilmiş hərarəti var. İnsan ölən kimi isə onun ruhu çıxır və cisim soyuyur. İnsanın istəyindən asılı olmayaraq onun bütün həyat fəaliyyəti “işığın/enerjinin” qəbul və sərf edilməsi ilə bağlıdır. İnsanın Allahla təmasları da məhz “işıq” səviyyəsində həyata keçirilir, çünki istər “söz”(dua), istərsə də hərəkət (ruku və səcdə) enerji ilə bağlı olan anlayışlardır. Allahla insan arasındakı vəhdəti isə “Nur” sütunu yaradır ki, Türklər ona “pir/bir” dedilər (bundan da slavyanların Baş Allahı “Perun”, “pervıy, perşıy” sözləri yaranır). Skandinav-vikinqlər Kiyevi işğal etdikdən sonra slavyan “bir/pervıy” sözü “odin” kəlməsi ilə əvəz olunur ki, bu da skandinavların Baş Allahı “Odin”-in adı ilə bağlıdır. İsland müəllifi Snorri Sturulson isə Odini Troyadan gəlmiş As Türklərinin başçısı kimi qələmə verir.

Ərəb “bir/^" rəqəminin quruluşu həmin dildəki “ ا /əlif” hərfinin quruluşunu xatırladır. Bildiyimiz kimi müasir yazının əsasında şəkli yazı (piktoqrafiya) durur. İstər ərəb “ا/əlif (öküz)”, istərsə də yəhudi “א / alef (öküz)” işarələrinin əvvəlki piktoqrafik təcəssümü ”/” idi ki, sonralar yunanlar həmin piktoqrafik işarəni finikiyalılardan alıb çevirməklə “≮ / alfa” hərfini yaratdılar. Sami çoxinanclığında, sonralar isə yəhudilərdə Yahvənin maddi təcəssümü / Tur” - תורא / Tora”- dır ki, bu söz də yalnız son hərfi ilə (“א / alef”) Musa peyğəmbərə (s) nazil olan “ תורה / Tövrat”-dan fərqlənir (yəhudi dilində samit “ ה / he» hərfi sözün sonunda “a” kimi tələffüz olunur). Maraqlıdır ki, yəhudilərin Şimşək Allahı olan Yəhvə bərəkət Allahı idi, çünki o “torpağı” yağış vasitəsilə canlandırırdı. Bu misallardan göründüyü kimi, qədim “alim” dünyanın dərk edilməsini müxtəlif şərti işarələrlə bildirməyə çalışırdı.

Bütün Kainat tək varlıqda cəmləşən ahənglikdir ki, onun da sahibi Allahdır. Şərti olaraq bu varlığı aşağıdaki işarə ilə ifadə etmək olar - ☉. Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, materialist düşüncəsinə qapanan tədqiqatçılar qədim din xadimlərinin şərti mifoloji işarələrlə ifadə etdikləri fikirləri aça bilmədiklərinə görə, ona həmişə qısqancılıqla yanaşmışdılar. Etnogenez məsələləri ilə məşğul olan həmin tədqiqatçıların elə ilk səhvləri də şərti işarənin (hərfin, rəqəmin) öyrənilməməsindən başlayır. Hər bir ifadənin ilkin dərketmə kateqoriyası olan həmin şərti işarəyə yalnız qrammatik (riyazi) kateqoriya kimi yanaşmaqla, sırf materialist düşüncəsinə malik olan həmin tədqiqatçılar şərti işarənin informativliyini nəzərdən qaçıraraq, onu dərk edə bilmirdilər. Tədqiqatçıların diqqət vermədikləri məsələlərdən biri də qədimdə kahinlərin işlətdikləri palindrom / metateza üsuludur ki (bütöv bir cümlənin yaxud sözün əksinə oxunuşu, məs. kab~bak), bu da öz növbəsində yeni sözlərin yaranması üçün bir vasitə idi. Ona bəzən “güzgü üsulu” da deyirlər. Məsələn, Türk “kişi" ifadəsi palindrom (güzgü əksi) vasitəsi ilə “işik” (işıq) oxunur. Türk dillərində “kişi” sözünün sinonimi isə “ər (ar, ala, ədə)”-dir ki, “ar/ər” sözünün metatezası “Ra” misirlilərdə Günəş Allahı, dünyanı yaradan, “Günəş oğlu” fironun “atasıdır”. “Ər/ar” sözünün mifoloji və dilçilik paralelləri də enerji ilə bağlıdır. Təsadüfü deyil ki “Koroğlu/Rövşən (روشن - işıqlı)”-in atası “Alı”dır. Qeyd etdiyimiz kimi, qədim Türk təfəkkürü bir çox xalqların dini görüşlərinə və simvolların meydana gəlməsinə böyük təsir etmişdir. Bu təsir misir, yunan, roma çoxinanclığındakı kimi, yəhudi, xristian və İslam dinlərində də öz əksini tapmışdır. Türklərin monoteizmə gətirdiyi şərti işarələrdən biri də “xaç” simvolu və rusların işlətdikləri “церковь (kilsə)” sözüdür. Xaçı sırf xristian işarəsi kimi qəbul edən tədqiqatçılar yanılırlar, çünki həmin işarə /krest/ xristianlığın meydana gəlməsindən çox-çox əvvəllər yaranmışdır. Həmin işarənin qədim izləri mezolit dövrünə aid olan Qobustan yazılarında əks olunmuşdur. Hər sahədə olduğu kimi, burada da ermənilərin iddialarına görə “xaç” erməni mənşəli sözdür. Lakin bu sözün erkən orta əsrlərdə qazax və qırğızların arasında yayılması və həmin dövrdə ermənilərin adı çəkilən tayfalar arasında təsir dairəsi sıfır dərəcəsində olduğu üçün, onların bu iddiaları rədd edilməlidir.

Xristian dinində İsa peyğəmbərin Allah elan edilməsi “xaç”ın bir simvol kimi açılmasına yardım edir. Əvvəla İsa peyğəmbər Roma prokuratoru tərəfindən edam olunduğu zaman, o xaç üzərində deyil, “T” hərfinə bənzər bir ağacda çarmıxa çəkilib. Yəni həmin ağacın xaçdaki kimi üst tərəfi yoxdur. Məsələyə başqa səmtdən yaxınlaşdıqda sual oluna bilər ki, nəyə görə İsa peyğəmbərin edam edildiyi ağac xristian təsvirlərində dörd tərəfli xaçı xatırladır?

Allahın müqəddəs kitablarda çəkilən bütün adları arasında, şübhəsiz ki, birinci yerdə onun “Yaradıcı” adı olmaladır. Əgər O, insanı yaratmasaydı, yer üzündə Onun böyüklüyünü dərk edən olmayacaqdı. Əgər biz Yer şəratində həyatın meydana gəlməsi şərtlərinə nəzər salsaq görərik ki, burada əsas dörd element (torpaq, su, hava, od) olmasa, canlıların meydana gəlməsi üçün heç bir şərait yarana bilməz. Məhz həmin dördlük “xaç”da öz əksini tapır.

Təbiətdə canlanma yağışla bağlı olduğu üçün bir çox xalqlarda Baş Allah şimşəyi təcəssüm edirdi. Yalnız yağış yağdıqdan sonra təbiətdə (istər əkinçilikdə, istərsə də maldarlıqda) canlanma başlayırdı. Şimşək isə yalnız iki əks qütblü buludların bir birinə çaxılması nətiçəsində baş verir.

Maraqlıdır kı, qədim insan odu əldə etmək üçün “çaxmaq daşından istifadə edirdi. Dilçilikdə çox geniş yayılmış metateza vasitəsi ilə “xaç” sözü “çax” oxunur. Məsələn X əsr ərəb müəllifi İbn əl-Fəqihin yazdığına görə Türkeş hökmdarı ərəblərə öz qüdrətini nümayiş etdirərkən, ərəb sərkərdəsi ilə birlikdə meşə ilə əhatə olunan yüksəkliyə gəlirlər. Burada onları günəş işığında parıldayan və yüksələn bayraqlar altında “Çax! Çax!” sədası ilə on minlik süvari qoşun qarşıladı. Təsadüfi deyil ki, Misir fironlarının əllərində saxladıqları “anx” işarəsi məhz yaradıcılığın təcəs sümü kimi, həmin fiziki hadisəni əks edir. Qeyd olunmalıdır ki, həmin “dördlük (torpaq, su, hava, od)” prinsipi Azərbaycan muğamı olan “Çahargah”da da öz əksini tapmışdır. Məşhur Azərbaycan muğamşünası Mir Möhsün Nəvvab isə onun haqqında belə yazırdı: “Çahargahı göyün guruldamasından götürüblər və əlavə çun dörd nəğmə və güşələri ilə ikmala yetişir”. O da təsadüfü deyil ki, Qobustan mezolit qayalarında əks olunan “Yallı” rəqsi məhz “Çahargah” üzərində köklənmişdir.

Xristianlar “ церковь (kilsə)” sözünü yanlış olaraq (? - müəllif) “lövbərli gəmi” kimi şərh edirlər. “Bibliya”da deyilir ki, “Allah işıqdır yə onda heç bir zülmət yoxdur” (Yəhyənin ilk müjdəsi 1:5). İsa peyğəmbərin (s) dekabr ayının 24-dən 25-nə keçən gecə anadan olması isə məhz İşığın zülmət üzərindəki qələbəsinin təcəssümüdür. Həmin gecədən “gün /işıq” saniyə-saniyə uzanmağa başlayır. İstər Musəvilikdə (minora) və İslamda (minarə), istərsə də Xristianlıqda “şam” yayılmış simvollardan biridir. Xristianlığın eramızın ilk illərində yaranmasına baxmayaraq, onun İsa peyğəmbərin (s) anadan olması ilə hesablanması yalnız eramızın V əsrində Romaya köçmüş və 526-cı ildə orada ölmüş mənşəcə iskit (skif) olan (!!! - müəllif) Kiçik Dionisi tərəfindən aparılmışdır.

Türk dilində “şam”-a “çıraq” deyilir. Rus dilidə isə “чиркнуть” feli “şamı (çırağı) yandımaq” deməkdir. “Ç/ц/s” hərflərinin əvəzlənməsini nəzərə alaraq [məs. polovçı (sarıyanız) -половцы; Xorenli-Xorenası, Gəncəli-Qanzakesi demək olar ki, Türk “çıraq” sözündəki “ç” hərfinin rus “ц” hərfi ilə əvəzlənməsi nəticəsində “čйраγ (çıraq)”, Qərbi Avropada isə “sirk (circus)” və “κυριακιων /circus/kirxa” sözləri yarandılar. Burada da bir ziddiyyət yoxdur, çünki istər minarənin, istərsə də kilsənin memarlıq quruluşu “çıraq (şam)”-ı xatırladır. Kilsənin isə Allah evi olmasını nəzərə alaraq demək olur ki, “церковь” sözündəki “-oвь” sonluğu Türk dilindəki “oba/məkan” sözündən alınmadır. Beləliklə də “церковь” sözü də Türk dili əsasında “Allah (Çıraq/İşıq) evi” deməkdir. İstər xristianlıqda, istərsə də İslamda İsa peyğəmbər (s) Məsih (Maşiah)-dır ki, yunanlar ona Xristos, ruslar isə Pomazannik dedilər. Sami dilindəki “masaxa” feli “yağlanmış” kimi tərcümə olunur. Türk dilində isə “yağı” “yaxırlar”, bu da “ğ / x (h)” hərf dəyişməsinin sübutudur. Əgər xristian ənənəsinə görə Məsih/Xristos “atası” Yahvə (Eloh) tərəfindən “yağlanmışdırsa” və sami təfəkkürünə əsasən Yahvə bərəkətverici qasırğadırsa, Türk dilində həmin qasırğanın nəticəsi “yağış” sözü ilə ifadə olunur. Maraqlıdır ki, qədim Türklərdə qurbanlıq “yağış” adlanırdı. Bu fəlsəfi düşüncəyə əsasən (yəni Allah yağış vasitəsilə torpağı canlandırır) “Yahvə (Allah) ~yağ~yağış~yaxşı” sözləri arasında mifoloji əlaqəni göstərmək mümkündür. Əgər biz sami sözlərinin ilk vaxtlar hərfi deyil, hecalı prinsipini qəbul etsək [məsələn, Şameş/Şəms (Günəş) -»“Şam” (səma) + Türk, “eş” (od) (Səma odu); Qüds -> Türk. “Qud/Kut (ruh) + Türk, “eş” (od) (Müqəssə işıq) ], onda “Yakut” və “Yahud” sözləri arasında da əlaqələri görmək olar. Müasir yəhudi “aşkenzların” əcdadları isə Türk əsilli “aşquz/iskitlər” olub. Biz artıq qeyd etmişdik ki, Allah Yaradıcıdır və biz O-na kişi kimi müraciət edirik. Məsələn, “Quran”da “qul huva Allahu əhəd” deyilir. Ərəb dilində isə “huva” üçüncü şəxsin kişi cinsinə aid olan şəxs əvəzliyidir. Yunan tarixçisi Herodotun yazdığına görə Türk iskitlər (skif/sakalar) Allaha “Baba” deyə müraciət edirdilər. “B/m” hərf əvəzlənməsi ilə “baba” “mama/ana” deməkdir. Həmin ifadələr metateza vasitəsi ilə sami dillərində də öz əksini tapmışdır - ərəblərdə “ata —> əbun”, “ana -> ümmun”, yəhudilərdə isə “ata – / אנא aba”, “ana → אמא /ima” səslənir. Lakin sami sözləri ilə müqayisədə Türklərin işlətdikləri “baba / mama (məmə)” ifadələri daha kamildir, çünki insani səviyyədə yaradıcılıq üçün “ata/baba”-nın iki yumurtası, “ana / mama (məmə)”-nın isə iki döşü olmalıdır. Əgər biz “O/huva (kişi)” prinsipinə əsaslansaq, onda İsa peyğəmbərin “Məsih” ideyasından irəli gələrək atası ‘Yahvə ('nın)”-nin adı iki hecalıdır və o Türk dili əsasında “Yah (yağ) + aba (baba)”, yəni “yağlayan Ata” kimi izah oluna bilər ki, bu da yuxarıda təqdim etdiyimiz “İsa Məsih” fəlsəfi fikirlə tam uyğun gəlir. Deyildiyi kimi torpağa bərəkət verici yağış göndərən Yahvənin maddi təcəssümü ‘/Tur” - nra / Tora”- dır. Lakin ‘Tur/Tot”-u sırf sami düşüncə tərzinin məhsulu hesab etmək düzgün deyil, çünki həmin simvol qeyri-sami tayfaları arasında da geniş yayılmışdır. Məsələn, skandinav mifologiyasında ‘Tor” As Türklərin başçısı Odinlə Yerdin oğludur ki, “Yerd” sözündə də Türk “yer/torpaq” anlamı sezilir. Əgər biz yaradıcılıq prinsipindən irəli getsək, qeyd etməliyik ki, adı çəkilən “dördlük” prinsipi nə çoxinanclı yunan (Zevs, Alkmena, Herakl) və skandinav (Odin, Yerd, Tor) mifologiyasında, nə də ki sami monoteist (Allah, Torpaq, Adəm; Allah, Məryəm, İsa) təfəkküründə öz əksini tapmamışdır. Əvvəla qeyd olunmalıdır ki, “tor” anlamı “tornada, tors, f(t)orum, töre (toy), tornaçı” sözlərində əks olunub ki, həmin sözlərin hamısı “dairə, dairəvi hərəkət” ifadə edən terminlərdir. Fizikada ‘for” kəsişməyən, lakin onunla eyni düz müstəvidə yerləşən və fırlanan dairədir ki, o öz quruluşuna görə “ellipsi” xatırladır. Maraqlıdır ki, istər zərrə, istərsə də Yer kürəsi quruluş baxımından “ellipsi” xatırladır, çünki bu forma adi dairədən fərqli olaraq ona daimi hərəkət üçün ideal bir şərait yaradır. Hərəkətlə isə artıq zaman və məkan ölçüsü başlayır. Bu da artıq həyatdır. Həyatı (Nuru/İşığı) verən isə Allahdır. Maraqlıdır ki, rus dilində “Yaradıcı” “Tворец»-dir ki, həmin söz də ‘tur / tor” anlamından meydana gəlmişdir. Türk təfəkküründə isə həmim adı çəkilən “dördlük” prinsipi (Törədən, Torpaq, Türk, Turan) tam aydınlığı ilə gözə çarpır → Tor(edən)/ Törədən Allah Nur vasitəsi ilə Tor(paq)ı canlandırır ki, bunun nəticəsində də ‘Tor(k) / Türk yaranır. 'Tork / Türk” sözündəki “k” hərfi “insanlığı” bildirən şəkilçidir, məsələn, Sparta~k; Mazda~k. Əgər biz 'Tor”-a “-an” suffiksi əlavə etsək, onda ‘Turan” “məkan” anlamı yaranır ki, bu da “ailə”-dir.

Beləliklə də ‘Türk” anlamı dar etnik çərçivədən çıxaraq superetnik bir anlam qazanır ki, ona əsasən də ‘Türk” ümumiyyətlə “xilqət”, yəni “Allah tərəfindən yaradılmış” kimi izah olunmalıdır. Buna görə də ‘Turan” Firdovsinin uydurduğu lokal bir ərazini deyil, bütövlüklə “xilqətin” yaşadığı “Yeri” nəzərdə tutur. “Türk”ün bu cür izah olunması bir daha onun tam mənada “demokrat” olduğunu sübut edir ki, həmin anlamda da heç bir ayrı-seçkilik yoxdur. Əgər biz həmin yaradıcılıq prinsipi əsasında skandinav, yunan və sami təfəkkürünü üst-üstə qoyub tutuşdursaq, onda “Herakl, Adəm və İsa” da “Türk”dürlər, deyə bilərik. Yunan mifologiyasında Herakl Zevsin oğludur. İskitlər “Zevs”ə Baba deyirdilər. “Baba”nın “nufluğu isə “Ər/Ar/AI”-in “isıq” kateqoriyası olmasını göstərir (məsələn, “ərimək, araq, alov”). Yunan dil qaydalarına uyğun olaraq isə Zevsin “oğlu” “Əroqlu /' Ήρακλης ” sonralar “Herakl / Herkules” adlandırıldı.

Lakin sami təfəkkürü ilə Türk düşüncəsi arasında böyük fərq var, çünki əgər Adəmin əsası palçıqdır, o ölümlüdür və onda nəfs varsa, Türkün əsasını enerji təşkil edir və o, tam mənada demokratdır. “Nur”da nəfs yoxdur və “enerji” əbədidir. Məhz bunu bizim bayraqda olan səkkiz güşəli ulduz əks etdirir.

Qeyd olunduğu kimi Allah Nurdur və onda heç bir zülmət yoxdur. Allah pakdır, paklıq isə ağ rəngdə olur. Bayrağımızda olan “ağ” rəng özünü ay və səkkiz guşəli ulduzda əks etdirir. O ki qaldı “ayparaya”, burada səma cismi deyil, Müqəddəs İşığı qoruyan “Qab” nəzərdə tutulur ki, maddilik baxımdan bu anlam “Bakı”da öz əksini tapıb ki, Azərbayçan bütövlüklə Odun vətənidir.

Ağ rəng “imperium” deməkdir. Bəşəriyyətdə isə bir “imperium” ola bilər. Ona da sahib yalnız Allahdır. Onu da təsadüfi saymaq olmaz ki, Azərbaycan gerbindəki Alov işarəsi “Allah” oxunur. Fizikada şüanın, ağ rəngin 7 müxtəlif rəngə parçalanması “spektr” adlanır. Lakin yalnız üç əsas “göy, qırmızı və yaşıl” rənglərin qarışığından “ağ” rəngi almaq mümkündür. Bayrağımızdakı bu çür rəng palitrası isə “Türk”-ün bir daha nə qədər demokrat olmasını əks edir, çünki digər bayraqlardan fərqli olaraq, bayrağımızda olan “ağ” rəng “göy, qırmızı və yaşıl” rənglərin fövqündədir!

Bir çox tədqiqatçılar Strabonun uydurmasına əsaslanaraq “Azərbaycan” adını Kiçik Midiya satrapı Atropatın adı ilə bağlayaraq, “atur~”, “azər~” sözlərini fars mənşəli hesab edirlər. Lakin onlar nəzərə almırlar ki, “Azər” qalası Mannanın Mazamua vilayətində e.ə. VIII əsr assur qaynaqlarında xatırlanır. Sonralar bu qala Strabon tərəfindən yad edilir. Bir də ki, əgər qalanın adı e.ə. VIII əsr qaynağında əks olunursa, bu heç də demək deyil ki, o məhz həmin vaxt tikilib. Digər tərəfdən isə həmin tədqiqatçılar unudurlar ki, “atur / azər” “od / işıq”-dır ki, o da öz fiziki xüsusiyyətlərinə görə müsbət və mənfi yüklərdən ibarətdir. Bu isə həm “azər”, həm də ki “atur” sözlərinin iki hecalılığı ilə təsdiqlənir. “Az, ər” və onların semantik oxşarları olan “ağ, al” və sair Türk (Azərbaycan) onomastikasında geniş yayılmış sözlərdir ki, bu da “Ağvan, Alban” adları ilə təsdiqlənir. Lakin “azər” sözündən fərqli olaraq “Azərbaycan” anlamında həm İlahiyyət, həm də ki, Qanun var. Hər bir nüvənin da-ğılmasının qarşısını alan, onu qanun çərçivəsində qoruyan örtükdür, ona da “maye” (cövhər, substasiya) deyilir ki, bundan da ruslarda “Boq” sözü yaranır. Bu söz isə “işıqla” bağlı olan “muğamın mayesi”-nde əks olunur. Onun dialektik /dil/ fərqi də “bay (buğa)/ white (ingl. dilində də “ağ” rəng)/maq/boq”-dur. Xatırladaq ki, Allahın ən qədimlərdə piktoqrafik təcəssümü “/ Tur”-idi. O ki, qaldı “Azərbaycan” adındakı “-qan/-can" suffiksinə, bu da şübhəsiz artıq “daşlaşmış” “məkan” bildirən sonluqdur. Buna görə də “Azərbaycan”-ın xalq tərəfindən əsrlər boyu “Odlar Yurdu (daha doğrusu “Allah evi”) kimi adlandırılması tam doğrudur və onu “Atropat”, yaxud digər adlarla bağlanmasına ehtiyac qalmır. Digər tərəfdən isə bu analogiya onu sübut edir ki, Azərbaycançılıq ideyası Türklükdən doğur. Biz isə düşünürük ki, Nəsiminin məşhur “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” fikri də məhz bu fəlsəfi ideyalardan qidalanıb.

Şübhəsiz, bu fikirlərlə razılaşmayan da olacaq. Lakin deyirlər ki, həqiqi elm mübahisədən yaranır. Elmin imkanları tükənməzdir. Bu fikirlərlə razılaşmayanlar isə buyursun, öz əsaslı fikirlərini ortaya qoysunlar. Elmdə isə “ola bilməz, çünki heç vaxt ola bilməz” prinsipinə yer yoxdur!