“Təyyarədə Əliyev dedi ki, mən gördüm, sən gedib ermənilərlə oturdun…” - Brifinq

Teleqraf.com saytının “Brifinq” layihəsinin növbəti qonağı Azərbaycanın keçmiş xarici işlər naziri (1998-1999), 2005-2010-cu illərdə Latviyada, 2007-2015-ci illərdə Estoniyada fövqəladə və səlahiyyətli səfiri olan Tofiq Zülfüqarovdur.

Əvvəli burada:

https://teleqraf.com/news/toplum/189320.html

“Prezident işimə bələd idi”

Səxavət Həmid: – Nazir təyin olunmağınız necə baş verdi?

– 1994‐cü ilin iyununda mən Xarici İşlər nazirinin müavini təyin olunmuşdum. Artıq 4 ilə yaxın idi ki, bu postda çalışırdım və Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə dair danışıqlarda cənab Prezidentin xüsusi nümayəndəsi idim. Yəni, nazirlikdə mənim statusum yüksək idi və mən danışıqlarda iştirak etdiyim, prezidenti və Azərbaycanı təmsil etdiyim üçün xidməti vəzifəmdən irəli gələn mövzularda dövlət başçısına birbaşa məruzələr etmək səlahiyyətim var idi. Demək istəyirəm ki, prezident artıq məni tanıyırdı, işimə bələd idi. Bəzən də tərifləyirdi. Onun tərifləməsi çox nadir hallarda baş verirdi, ancaq bir-iki dəfə məni və digər həmkarlarımı tərifləmişdi. Yəni, kənardan gələn deyildim. Demək çətindir, bəlkə buna görə mənim üzərimdə seçim edib. Qarabağ məsələsi ən həssas məsələ idi. Yəqin istəyib ki, Qarabağ məsələsində mütəxəssis, yaxud mütəxəssis sayılan bir insanın XİN-ə başçılıq etməsi daha məqsədəuyğundur. Bilmirəm, demək çətindir.

– Bəs gedişiniz necə oldu?

– Bilirsiniz, o vaxt danışıqlarla, ümumiyyətlə, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə əlaqədar çox mürəkkəb vəziyyət yaranmışdı. Təzyiqlər var idi. Bu baxımdan bu addımın atılması nəticə olaraq Azərbaycan dövlətinin mövqeyini gücləndirirdi və ümumi götürdükdə müsbət bir hal idi.

“Heydər Əliyev demişdi ki, Vəfa, bəlkə qayıdasan?!”

Çox məsələləri açmaq niyyətində deyiləm və təbii ki, açmayacam. Amma gördüyünüz kimi, istefaya getdikdən sonra nadir hal idi ki, Heydər Əliyevin istefaya getmiş şəxslə – Vəfa müəllimlə çox yaxşı münasibəti var idi. Hətta, bir dəfə onu dəvət etmiş və demişdi ki, Vəfa, bəlkə qayıdasan?! Eldar müəllim (prezidentin sabiq köməkçisi Eldar Namazov-S.Həmid) “Speys” televiziyasına rəhbərlik edib. Yəni, münasibət çox normal idi. Bir, yaxud iki ildən sonra həmsədrlər məni dəvət edib soruşmuşdular ki, bəlkə siz bu danışıqlara qayıdasınız, çünki Azərbaycanın mövqeyi və nümayəndə heyəti ilə bəzi problemlər yaranıb. Mənə dedilər, istəyirik təklif edək ki, siz qayıdasınız, mütəxəssis kimi bu məsələlərə yenidən baxasız. Biz 3 həmsədr olaraq Heydər Əliyevə müraciət edək. Sonra Heydər Əliyev xəstələndi. Siz bu prosesləri bilirsiniz. Nəticə etibarilə belə bir rəy söyləyə bilərik ki, bu addım Azərbaycan dövlətinin mövqelərini gücləndirdi.

– 1999-cu ilin oktyabrında istefanızdan sonra Ermənistan parlamentində gülləbaran oldu. Yəqin ki, bu təsadüfi deyildi...

– Hə, bu hadisə istefadan 3 gün sonra baş verdi. Mənə elə gəlir ki, bunlar bir-biri ilə çox bağlı məsələlərdir. Hər halda istefa parlamentdə 9 nəfərin güllələnməsindən daha yaxşıdır. Ona görə də Azərbaycanın güclənməsi nöqteyi-nəzərindən baxanda istefa ilə bağlı dediklərim təsdiqlənir.

“İctimaiyyətə və nazirliyə xidmətə davam edirəm”

Q.Yaquboğlu: – Ancaq sizin karyeranız çox ciddi risk altına düşdü. Bu gün də işsizsiz. Məsələnin bu tərəfi də var...

– Şəxsi karyeraya ziyan dəyib-dəyməməsindən danışsaq, sosial baxımdan deyə bilərəm ki, təbii, belədir. Qara avtomobil, mühafizəçilər, ətrafımda səs-küy yoxdur. Amma bilirsiniz, siz düşündüyünüz kimi addım atanda ömrünüzün qalan hissəsinin müsbət keçməsinə, özünə hörmət etməyə əsaslar yaradırsınız. Ən çox qiymət verilən şeylərdən biri budur. Bu baxımdan kimsə ömrünün axırınadək kürsüyə yapışıb qalırsa, bu, onun seçimi, həyatıdır. Amma həyatda çox şeylər var ki, onlar kürsü ilə birbaşa bağlı deyil. Yəni, mən həyatın digər hissəsini də görməyə çox şadam. Yəni, problem deyil.

O ki qaldı karyeraya, bildiyiniz kimi 10 ildən çox xaricdə işləmişəm. Hörmətli prezidentimiz məni bu işlərə cəlb edib. İstisna etmirəm ki, bəlkə də hansısa fikirləri var, bəlkə yenə cəlb edəcək, yaxud cəlb etməyəcək. Amma indiki vəziyyətdə mən hesab edirəm ki, ictimaiyyətlə işləmək çox vacibdir. Xarici İşlər Nazirliyinin nəzdində ictimai əlaqələr məsələsi çox zəif olduğuna görə nazirliyin bəzi işlərinin mənim tərəfimdən görülməsi hesab edirəm ki, çox vacibdir. Yəni, yenə də ictimaiyyətə və nazirliyə xidmət etməkdə davam edirəm.

S.Həmid: – Yəni, diplomatik xidmətə yenidən qayıdışınız mümkündür...

– Nəzəri baxımdan əlbəttə, mümkündür. Çünki pensiya yaşıma hələ var (gülür).

S.Səlimova: – Hər halda karyeranızın çiçəklənmə dövrünü yaşadınız...

– Həyat bununla dayanmır. Əgər biz hər şeyin karyera ilə bağlı olduğunu düşünsək, səhv etmiş olarıq. Əslinə qalsa, vəzifə eyni zamanda böyük zəhmət tələb edir. Çünki görünən ancaq xarici elementlərdir. Yəni, qara avtomobil, şıq kostyum, yaxud digər elementlər. Amma zəhmət də çoxdur. Yadımdadır ki, mən gün ərzində bir neçə yüz sənədə nəzər yetirməli idim. Eyni zamanda hansısa analitik fikirlər, dostlarla görüşmək üçün də vaxt qalmalı idi. Yəni, bu baxımdan çox əziyyətli bir işdir. Kimsə elə fikirləşir ki... Bilmirəm, hər halda bizim sahədə belədir. Ola bilsin, kimsə bu işlərə daha yüngül baxır. Bu da onun öz işidir. Kimsə xoşbəxt ola bilər. Bu da normal bir işdir (gülür).

“Cənab Prezident Riqada səfərdə olarkən...”

S.Həmid: – Səfir kimi fəaliyyətinizdən bəhs etməyinizi istərdik...

– Beş il Latviyada, beş il Estoniyada səfir oldum. Əvvəl nəzərdə tutulmuşdu ki, Azərbaycanın Latviyadakı səfirliyi 3 Baltikyanı respublikanı əhatə etsin. Sonra Prezidentin Latviyaya səfəri zamanı bizim Estoniyadakı icmamız müraciət edib ki, biz Tallində Azərbaycan səfirliyinin olmasını istəyirik. Mən iqamətgahı Riqada olmaqla bir müddət iki ölkədə səfir kimi fəaliyyət göstərdim. 320-340 kilometrlik yoxdur, Estoniyaya gedib orda da tədbirlərdə iştirak edirdim. Latviyada xidmət müddətim başa çatandan sonra tapşırıq oldu ki, Tallində də səfirlik açılsın və bununla məşğul oldum.

Mən Riqada olarkən, şəhərin yaxşı yerlərindən birində, Latviya Xarici İşlər Nazirliyinin 100 metrliyində Azərbaycan üçün 500 kvadratmetrlik mülk alındı. Bu, ayrıca bina deyil, binanın bir mərtəbəsidir. Ayrıca bina almaq çox baha başa gəlirdi. Cənab Prezident Riqada səfərdə olarkən, bizim almaq istədiyimiz yeri ona göstərmək imkanımız oldu. O, dəstək verdi və həmin il ərzində biz o yeri aldıq. Azərbaycana layiq bir yerdir. Bizim yanımızda Amerika səfirliyi var idi, sonra onlar təzə binaya köçdülər. Fransa səfirliyi 200 metr, Almaniya səfirliyi isə 250 metr aralıda yerləşirdi. Bunlar da önəmli məsələlərdir. Açığını deyim ki, ən ucuz alınan səfirliklərdən biridir.

Q.Yaquboğlu: – Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı prosesləri izah edən bir qədər fərqli, bir qədər özəl nə deyə bilərsiniz?

– Təbii ki, bu barədə təkcə mən yox, Azərbaycanın hər bir vətəndaşı düşünür. Retrospektiv baxımdan bəllidir ki, bu münaqişə xaricdən və bizi idarə etmək üçün bir mexanizm kimi yaradılıb. Bu münaqişəni yaradanlar və ondan istifadə edənlər çoxdur. Açıq deyək ki, təkcə Rusiya deyil və onların məqsədi nəticə deyil, prosesdir. Bəzən biz analiz edərkən deyirik ki, axırda nə olacaq, Qarabağ kimin olacaq? Amma bu münaqişəni yaradanlar nəticə barədə deyil, proses barədə fikirləşirlər. Yəni, bu və ya digər mərhələdə bu münaqişə onlara maraqlarını həyata keçirmək üçün nə verə bilər?

“Hərb sənətini yaxşı bilən adam bu fikri səsləndirməz”

Eyni zamanda biz də başa düşməliyik ki, bu prosesin iştirakçısıyıq və bu proses nəticəsində Azərbaycan çox inkişaf edib. Mənfi cəhətləri ilə yanaşı millət olaraq milli təfəkkürümüzün formalaşmasında bu münaqişə çox böyük müsbət dəyişikliklərə səbəb olub. Azərbaycanın bir millət və dövlət olaraq taleyi bu münaqişə nəticəsində 1988-ci ildə önə çıxdı. Müsbət cəhətlər deyəndə mən bunları nəzərdə tuturam. Təbii ki, yüz minlərlə qaçqınımızın olması, ərazilərimizin 20 faizdən çoxunun işğalı mənfi məqamlardır. Sözümün əvvəlinə qayıdaraq demək istəyirəm ki, onlar bu məsələyə bir proses kimi baxırlar. Biz bu prosesə düzgün yanaşmalıyıq. Bəzən belə fikirlər səsələnir ki, biz nəyə görə döyüşmürük, gedib döyüşək, ya ölək, ya da azad edək. Birincisi, hərb sənətini yaxşı bilən və təcrübəsi olan adam bu fikri səsləndirməz. Çünki məsələ o qədər bəsit deyil ki, hərə bir kənddən, bir məhəllədən tüfəng götürüb ora yollansın və pərakəndə şəkildə döyüsün. Bu, mümkün deyil. Nizami ordu, nizam-intizam, təlim olmalıdır və sair. Müharibə aparmaq böyük bilik və təşkilatçılıq tələb edir. Mən şəxsən deyə bilmərəm ki, biz buna hazırıq, ya yox. Çünki mən bu məsələlərin içində deyiləm. Mən necə deyə bilərəm ki, gəlin gedib, vuruşaq. Bəlkə biz gözləyirik ki, Ermənistan ordusunun hansısa problemi daha qabarıq şəkildə olsun. Dövlətdə bütün bunlara qərara verən yeganə şəxs cənab Prezidentdir. Çünki onun hər bir məsələdən məlumatı var. Qərar verən odur.

Bu o demək deyil ki, biz ictimaiyyət olaraq öz rəyimizi bildirməməliyik. Mən buna da qarşıyam. Çünki ictimaİyyətin “bəsdiR bu danışıqlar, nəticə olmalıdır” və sair kimi təzyiqləri çox vacibdir. İlk növbədə bu münaqişəni təşkil edənlər üçün dövlətin rəsmi mövqeyi ilə yanaşı ictimayyətin də münasibəti çox vacibdir. Ona görə də gördüyünüz kimi, Paşinyan indiki mərhələdə bu məsələlərlə çox ciddi şəkildə oynayır və bundan istifadə edir. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda da buna aid hansısa instrumentlər olmalıdır ki, cəmiyyətin mövqeyi beynəlxalq ictimaiyyətə daha yaxşı nümayiş olunsun.

“Birmənalı deyirəm ki, biz gec, ya tez qalib gələcəyik”

– Perspektivdə nə baş verə bilər?

– Müharibə olsa, Azərbaycan birmənalı qalib gələcək. Çünki müharibə iki dövlət arasındadır. Ermənistanın və bizim iqtisadi vəziyyətimizə baxın. Böyük fərqlər var. Azərbaycan iqtisadiyyatı qat-qat güclüdür. Loru dillə desək, onlara baxanda pulumuz qat-qat çoxdur. Gedib orda, burda dilənmirik. İqtisadi baxımdan biz qat-qat güclüyük və güclənirik. Demoqrafik baxımdan fərq göz qabağlındadır. Onların əhalisi 2 dəfə, bəlkə daha da çox azalıb, bizimki artıb. Yəni, demoqrafik baxımdan bizdə böhran yoxdur, onlarda var. Müdafiə baxımından biz görürük ki, doğrudan da qat-qat güclüyük. Hücuma keçən tətəf adətən 3 dəfə çox itki verir. Amma məndə olan məlumata görə 2016-cı ilin aprel döyüşlərində bizim itkilərimiz onlarınkından 3 dəfə az olub. Təlimə, hərbi texnikaya və canlı qüvvəyə baxanda bizim müdafiə imkanlarımız daha da üstündür. Əsas məsələ isə ondan ibarətdir ki, bizim xalqımızın iradəsi günü-gündən gücənir. İndi gənclərin fikirləri birmənalı olaraq Qarabağı azad etməkdən ibarətdir. Bu elementləri nəzərə alanda mən birmənalı deyirəm ki, biz gec, ya tez qalib gələcəyik. Əlbəttə, biz istəyirik ki, tez olsun və itkilərimiz az olsun. Meyar budur.

“Kimin hansı dildə oxumasını vətənpərvərliklə bağlamaq düzgün olmaz”

– Son vaxtlar orta məktəblər rus bölmələri ilə bağlı müəyyən fikirlər səsləndirlir. Siz də rusca oxumusunuz. Bizə rusdilli məktəblər lazımdırmı?

– Yaxşı olardı ki, gələcək vətəndaşlar ana dilini bilsinlər. Onunla yanaşı bəlkə də eyni səviyyədə rus və ingilis dillərini, bəlkə də fransız dilini bilsinlər. Bu, gələcəklə bağlı bir arzudur. Ancaq indiki mərhələdə kimin hansı dildə oxumasını birbaşa vətənpərvərliklə bağlamaq düzgün olmaz. Bizdə olan təcrübə fərqlidir axı. Bəzən rus millətindən olan Kovolyov, yaxud yəhudi Aqarunov milli qəhrəman olur, bəzən isə azərbaycanlı xain olur, gedib düşmənə satılır. Yəni, fərqlidir. Belə bir orta meyar yoxdur. Müstəqilliyin ilk illərində bu işlə kim məşğul olurdu? Diplomatik xidməti götürək, kim bacarırdı, o qabağa çıxırdı, bu işləri aparırdı. Bir misal gətirim, mən XİN-də işləyəndə Tofiq Qasımov nazir idi. Danışıqlara mən və Araz Əzimov cəlb olunmuşdu. O da rusdillidir. Ancaq bu mane olmurdu ki, biz ölkəmizi danışıqlarda təmsil edək. Tofiq Qasımov sizin dediyiniz siyasi əhval-ruhiyyədə hakimiyyətə gələn bir insan idi. Buna baxmayaraq, buna normal yanaşırdı. Çünki o başa düşürdü ki, vətənpərvərlik dillə bağlı deyildi. Bağlı ola bilməzdi.

Bir dəfə Cenevrədə türkiyəli diplomatlar da gəlmişdilər. Araz Əzimovla danışıqlar prosesini müzakirə edirdik. Biz bir sənəd üzərində işləyirdik. İngilis dili məndə peşəkar dil deyil. Yəni, orda-burda bir az öyrənmişəm. Araz Əzimov isə ingilis dilini yaxşı bilir. Türk diplomatı Turqut adlı soyadını unutduğum yaşlı bir kişi idi. Biz fikirləşirdik ki, bu sözü belə, o biri sözü başqa cür tərcümə edək. O da bizə qayıtdı ki, yapmayın ya, Şekspir-falan deyilsiz. Yəni, belə də gedər. Bu baxımdan əsas biliklərdir, istəkləridir. Dil vasitədir. Bu vasitə ilə vətənpərvər də, xain də olmaq olar.

Onu da deyim ki, Cenevrədə axşam Arazla hoteldən şəhərə gəzişməyə çıxmışıq. Onlar da çıxdılar. Biz soruşduq ki, Turqut bəy, siz burda ilk dəfə nə zaman olmusunuz? Qayıtdı ki, cavanlıqda – 1947-ci ildə (gülür). Yəni, biz 1990-cı illərin ortalarında olmuşuq, o 1947-ci ildə. Yenə də deyirəm, vətənpərvərliyi dillə birbaşa bağlamağın tərəfdarı deyiləm. Çünki reallıq bundan ibarətdir. Baxın, Əlcəzairə. Müstəqilliyin ilk illərində fransız dilindən istifadə etməyə başladılar. Bu mübarizəni aparanlar da fransızdilli ərəblər idi. Onlar indi-indi ərəbcə danışmağa başlayıblar.

“Köçəryanla Oskanyan kənarda tək qalmışdılar”

S.Həmid: – Ümummili lider Heydər Əliyevin keçirdiyi çoxsaylı görüşlərdə, o cümlədən xarici səfərlərdə iştirak etmisiniz. Həmin görüşlər, səfərlərlə bağlı hansısa xatirəni danışa bilərsinizmi?

– Heydər Əliyevin iş üslubu çox maraqlı idi. Cavan vaxtlarımda mən bu iş üslubu ilə rastlaşdım və bəzi şeyləri illər keçdikdən sonra başa düşməyə başladım. Bir misal gətirim. Yaltada Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının sammiti keçirilirdi. Orda qalstuksuz, yəni qeyri-rəsmi şam yeməyi düzənlənmişdi. Yaltada Mixail Qorbaçovun “Foros” adlanan iqamətgahı var. Kuçma göstərdi ki, bura Qorbaçovun iqamətgahıdır və sair. Gəzintidən sonra bir yerdə kabab verdilər. İndi Heydər Əliyev, Kuçma, Şevardnadze, Süleyman Dəmirəl oturublar. Görürəm ki, ermənilər – Köçəryanla Oskanyan kənarda tək qalıblar. Mən də gedib onların yanında oturdum ki, bunları bir az danışdırım. Müxtəlif məsələlərə aid fikir mübadiləsi oldu. Səhəri gün qayıtdıqda Heydər Əliyev təyyarədə məni yanında çağırdı. Oturduq, çay gətirdilər. Dedi, mən gördüm ki, sən onlarla gedib oturdun. Dedim, bəli, cənab Prezident. “Sən düz elədin”, – deyə Heydər Əliyev bildirdi. Əlavə etdi ki, bizə yaxşı olması üçün heç kim onları yaxın buraxmırdı və danışdırmırdı. Onların tək qalmaması üçün sən düz eləyib onlarla oturdun. Bəs yaxşı nə danışdılar? Mən də təbii ki, məruzə etdim. Yəni, bu baxımdan Heydər Əliyev çox maraqlı üslublar tətbiq edirdi və çox xoşlayırdı ki, kimsə ona uyğun addımlar atsın. Yada salınacaq şeylər çoxdur. Ancaq hər halda bəzən gedib düşmənlə yanaşı oturmaq da məsləhətdir. İndi bilmirəm, bəlkə mən rusdilli olduğum üçün gedib onlarla yanaşı oturdum (gülür). Bunu necə şərh edəcəklər? Vətənpərvərliyin az olmasına görə gedib onlarla oturub kabab yedim?

“Təzyiqlərə baxmayaraq Tofiq Qasımov XİN-ə bir nəfər də cəbhəçi gətirmədi”

– Əlbəttə, biz o düşüncədə deyilik ki, rus dilində təhsil alanlar az vətənpərvərdir. Ancaq hər halda cəmiyyətdə bu cür fikirlər var...

– Bilirsiniz, bu sosial rəqabət məsələsidir. Kim azərbaycandillidirsə, deyir mən onları sıxışdırım ki, daha üstün olum. Sovet vaxtı deyirdilər ki, ilk növbədə kommunistlər vəzifə alacaqlar və sair. Yəni, burada dilə münasibətlə yanaşı eqoizm də mövcuddur. Məsələn, Tofiq Qasımov. O, Xarici İşlər Nazirliyinə Xalq Cəbhəsindən bir nəfəri də gətirməyib. Ona o qədər təzyiqlər olub ki... Deyiblər, biz də vətənpərvərik, deyiblər, biz gedib danışıqlarda həqiqəti deyəcəyik. Deyib, a bala, sən elə bilirsən, biz həqiqəti demirik? Ancaq sən deyəcəksən? Heç kimi XİN-ə işə götürmədi. Bu, həqiqətdir. Deyirdi ki, kim bacarırsa, o işləsin. Sən gəlib orda nə edəcəksən? Meydan ayrı, şeytan ayrıdı.

“Köçəryanın məndən xoşu gəlmirdi”

– Yeri gəlmişkən, Köçəryan-Oskanyan cütlüyü ilə söhbətiniz nədən ibarət idi?

– Təbii ki, mənim onlarla çox söhbətim olub. Ancaq Yaltadakı söhbəti nəzərdə tutursunuzsa, üstündən 20 il keçib, nəyi açıqlayım? Amma onu deyə bilərəm ki, Köçəryanın məndən yumşaq desək, xoşu gəlmirdi. 1998-ci ildə birinci dəfə Moskvada “Prezident” hotelində görüşəndə Köçəryan məndən şikayət etdi. Görüşdə Heydər Əliyev, Köçəryan, Oskanyan və mən idim. Köçəryan elə mənim yanımdaca Heydər Əliyevə dedi ki, bu Tofiq Zülfüqarov sülhün əldə olunmasına mane olur. Bu cür adamları kənarlaşdırmaq lazımdır və sair. Mən də fikirləşdim, dedim ki, sən nə qədər məni tənqid etsən, bu bir o qədər mənim xeyrimədir. Mən bununla fəxr etdim. Mən fəxr etdim ki, düşmən mənə əsas düşmənlərdən biri olduğumu dedi. Təbii ki, bunu orda demədim. Düşmən bizi nə qədər söyürsə, demək, biz bir qədər düz yoldayıq.