“Bizdə ədəbi tənqid “tost” təəssüratı yaradır” – Brifinq/Video

Teleqraf.com-un “Brifinq” layihəsinin qonağı ədəbiyyatşünas, Azərbaycan Dillər Universitetinin dosenti Dilbər Zeynalovadır.

Onunla müsahibəni təqdim edirik:

Nərgiz Ehlamqızı: Tədrisdə problemlər fonunda ədəbiyyatşünaslığın ümumi mənzərəsini necə dəyərləndirərdiniz?

- Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üç bir-birinə çox doğma olan sahəni özündə birləşdirir: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, ədəbi tənqid və ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Əslində bu gün hər üç sahənin özündə ciddi problemlər var. Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə aid dərsliklərin adları “Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”, yaxud “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” şəklində yazılır. Hərdən mənə elə gəlir ki, tarix ədəbiyyatı məngənəyə salıb sıxır. Qərb ədəbiyyatlarında ədəbi proses, tutaq ki, modernist, simvolist ədəbiyyat önə çıxır. Bizdə ədəbiyyat tarixçiliyi tarixin kölgəsində gizlənib, sanki ədəbi proses yoxdur. Mənə elə gəlir ki, bu, Sovet dövründən qalma bir tendensiyadır. Məsələn, bizim qədim və orta əsr ədəbiyyatımız əsasən, təriqət üzərində qurulub, sufi, hürufi ədəbiyyatı olub. Görünür, bunu başlığa çıxarmaq istəməyiblər. Fikrimcə, ədəbiyyatımızın dövriləşməsinə yenidən baxmaq lazımdır. Məndə olan məlumata görə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında bu cəhdlər var, amma hər halda konkret bir konsepsiya yoxdur. Düşünürəm ki, bu konsepsiya məhz ədəbi prosesə söykənməli, ədəbi estetik konsepsiyalar üzərində formalaşmalıdır. Tənqidimizin “baneyi-kari” Mirzə Fətəli hesab edirdi ki, tənqid subyektiv mülahizələrdən ibarət olmamalı, heç kəsi təhqir etmədən obyektiv düşüncəyə əsaslanmalıdır. Bizdə tənqid fərdi, subyektivdir, mətn kənarda qalır, tənqidçi barədə az qala yubiley mərasimlərindəki “tost” təəssüratı oyanır. Burada da geri qalırıq. Düzdür, kimsənin haqqına girmək istəmirəm, bu gün öz sözünü deyə bilən, cəsarətli tənqidçilərimiz də var. Amma bütöv mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil. Ədəbiyyat nəzəriyyəmiz haqda danışcaq.. vəziyyət daha acınacaqlıdır. Ədəbiyyat tarixçiliyimizin, tənqidimizin müəyyən ənənəsi olub, amma nəzəriyyədə ənənəmiz olmayıb. Biz daha çox Avropa, rus nəzəri fikrinə əsaslanmışıq. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi kitablarımız olub, amma onların heç biri orijinal deyil. Ona görə də bu gün yazılan dissertasiyalar, tədqiqatlar çox təsviri xarakter daşıyır, orada təhlil, analitik düşüncə yoxdur, qeybətə oxşayır, filan obraz xoşuma gəlir, filan yazıçı belədir və sair. Nəzəriyyə açardır, onu bilmədən mətni təhlil etmək, əlbəttə, asan bir şey deyil, əks halda təsviri xarakter daşıyacaq. Amma o qədər də pessimist deyiləm, gənclər ədəbiyyatşünaslığa da gəlir. Dediyim kimi ədəbiyyat tarixçiyimizin yenidən yazılması, formalaşması istiqamətində cəhdlər var. Ümid edirəm ki, yeniliklərə imza atarıq.

Nərgiz Ehlamqızı: Həm dövlət, həm də özəl ali məktəbdə çalışırsınız. Tələbələr səviyyə baxımından ədəbiyyatşünaslığın tədrisinə adekvatdırmı?

- Hər iki tədris müəssisəsi Azərbaycandadır, tələbələr də bizim uşaqlardır, düzdür, Xəzər Universitetində xarici tələbələr də çoxdur, düşünürəm ki, bu məsələ öyrədən faktorundan asılıdır. Müəllim-tələbə münasibətində müəllim faktoru əsasdır. Oxuya bilməyən, yaxud istəməyən tələbənin də nəyəsə marağı var. Hərdən auditoriyada deyirəm ki, ola bilər bu mövzu sizin üçün maraqlı deyil, onda mövzu verin, gəlin, o mövzu ətrafında müzakirələrimizi davam etdirək. Bəzən görürsən çox sakit oturan, heç kimin diqqətini cəlb edə bilməyən tələbə o qədər maraqlı mülahizələr irəli sürür. Ona görə də düşünürəm ki, təhsilimizdə də yeniliklər etmək lazımdır. Müəllim auditoriyada gəlib “düz otur, başını çevirmə” variantı ilə işləyirsə, bu, özünü doğrultmur. Tələbə ilə müəllim dost olmalıdır. Mənim artıq dünyanın hər yerində tələbələrim var, gəldim, sizin redaksiyanızda da tələbəmi gördüm, mənim üçün çox xoş oldu. Adekvat deyəndə, bəzən tələbə təhsili qabaqlayır. Bu da normaldır. İndi gənclər dünyaya açıqdır, müxtəlif dillər bilirlər, tədris də ona adekvat olmalıdır. İndi elə tələbə var bir də görürsən, müəllimdən çox bilə bilər. Əslində müəllimlik elə peşədir ki, o, ömrünün sonuna qədər öyrənməlidir.

Qurban Yaquboğlu: İstərdim ədəbiyyatşünaslığın problemləri barədə bir qədər ətraflı danışasınız. Ədəbiyyatın indiyə qədərki təcrübədə ictimai-siyasi proseslərin kölgəsində getdiyini söyləmək istədiniz?

- Ədəbiyyatın tarixlə bağlılığını istisna etmirəm. Amma nəyi qəbul edə bilmirəm?! Ədəbiyyat ədəbi prosesdə baş verən hadisələrdən çıxış eləməlidir. Amma bizim ədəbiyyat tarixlərimiz elə yazılıb ki, ədəbi proses arxa plandadır. Ona görə də adama elə gəlir ki, tarix onu bütün hadisələr fonunda sıxıb. Hamımız bu fikirlə rastlaşırıq: Azərbaycan ədəbiyyatı niyə dünya ədəbiyyatına çıxa bilmir? Axı ədəbiyyat tarixçiliyimiz dünya ədəbiyyatı kimi heç mərhələlərə bölünməyib. Bu gün adlar çəkirik Anar, Elçin, Kamal Abdulla və başqaları. Onlar hansı ədəbi konsepsiyaları özündən birləşdirən yazıçılardır? Bu, ədəbiyyat tarixində öz əksini tapmır, icmal və ya portret tipli məqalələrdə gedir ki, filan əsərləri var, filan mövzularda yazırlar. Amma bizim ədəbiyyatımızda baş verən hadisələr dünya ədəbiyyatında baş verən hadisələrə nə dərəcədə adekvatdır? Məsələn, qədim və orta əsrlər dövrü ədəbiyyatımızı təriqət ədəbiyyatı kimi mərhələlərə bölsək, orada sufizm və hürufizmlə bağlı daha ciddi araşdırmalar ortaya qoyula bilər. Yəni, Füzulinin, Nəsiminin qəzəlləri məhz o baxımdan təhlil olunacaq. Bütün XIX yüzillik ədəbiyyatımız maarifçilik epoxasıdır. Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçilik epoxası yazmaqdan niyə çəkinirik? XX əsr ədəbiyyatı tarixi yazırıq, yazaq Sovet epoxası. Bu dövr tənqində konyunktura, ifrat sosiologizm baş alıb gedir. Olmazmı həmin sovet dövrünü obyektiv tənqidə məruz qoyaq? Həmin dövrdə gözəl nümunələrimiz də var axı.

Qurban Yaquboğlu: Yəni ədəbiyyat tarixi əslində ədəbi kriteriyalar əsasında yazılmalıdır, nəinki xronoloji əsasla...?

- Belə də demək olar. Yəni ədəbi estetik konsepsiyalara uyğun yazılmalı, ədəbi proses öndə olmalıdır. Axı bu, ədəbiyyat tarixidir. Dediyim kimi müəyyən cəhdlər var, ümid edək ki, məhsuldar bir şeyə nail olacağıq.

Nərgiz Ehlamqızı: Hərdən müəllimlər gənclərin mütaliəsinin azlığından şikayətlənirlər. Deyirlər, hətta öz dövrünün yazıçısını, gənc şairini tanımırlar. Bu hallarla rastlaşırsınızmı?

- Deməzdim oxumurlar. Biz auditoriyaya fənn proqramları ilə giririk. Bir dəfə eksperiment elədim, fənn proqramında müasir dövrdən, bu gün yazıb-yaradan gənclərdən başlayaraq keçmişə getdim. Çox gözəl də effekt verdi. Sonra dedilər xronologiya pozulub, Qurban müəllim dediyi kimi, etiraz elədilər. Amma yenə də mən mütləq mənada gənc, istedadına inandığım gəncləri proqrama daxil edirəm. Hesab edirəm ki, gənc yaşadığı dövrü bilməlidir. Qismət Rüstəmovu, Aqşin Yeniseyi, Aqşin Evrəni, Cavid Zeynallını, Şərif Ağayarı niyə tanımasınlar? Azərbaycan Dillər Universitetinin özəlliyi bundadır. Bakı Dövlət Universiteti elm məbədi olub, xətirlərinə dəymək istəmirəm, oranı bitirib magistraturada ADU-ya qəbul olanlar var, bu adların heç birini tanımırlar. Hərdən olur proqramı qurub auditoriyaya girirəm, sonra əhval-ruhiyyəyə uyğun onu dəyişirəm. Mənə elə gəlir Baloniya prosesinin üstünlüyü də elə ondadır ki, müəllim daha azaddır. Təhsil Nazirliyi standart bu proqramı verib, demir ki, bundan bir addım kənara çıxa bilməzsiniz, belə şey yoxdur.

Qurban Yaquboğlu: Maraqlı işarə verdiniz...Azərbaycan təhsilində, ictimai-ədəbi mühitində Bakı Dövlət Universiteti həmişə öncül olub. Son vaxtlar filoloji və ədəbiyyat sahəsində bu ağırlığın sanki digər universitetlərə - Bakı Slavyan Universitetinə, indiki halda Azərbaycan Dillər Universitetinə keçidi var?

- Bir dəfə rus futurist poeziyasında Bakı obrazı ilə bağlı araşdırma aparmışdım. Baxdım ki, BDU-da kimlər dərs deməyib...Özül çox güclü olub. İndi sanki yenilənmir, yeni kadrlar gəlmir. Qarşında oturan tələbənin atasına, anasına, babasına da eyni proqramı tədris eləmək olmaz axı. BDU-da tanıdığım, hörmət elədiyim, güvəndiyim insanlar var, amma tələbələrin realizm, romantizmdən başqa anlayışları yoxdur. Özü də bu cərəyanları məhz Azərbaycan ədəbiyyatında öyrəniblər. Axı bu cərəyan Azərbaycan ədəbiyyatında yaranmayıb, o, harada yaranıbsa, onu öyrənmək lazımdır, bizim ədəbiyyat da onun əks-sədasıdır. Bir var səs, bir də “exo” yəni əks-səda, o “exo” səsdən güclü ola bilməz axı.

Aqşin Evrən: Ötən əsrdə gedən böyük dəyişikliklər sənətin müxtəlif sahələrində, eləcə də ədəbiyyatda da özünü göstərdi, konsepsiya və cərəyanlar bir-birini əvəz elədi. Biz modernizm məsələsini həll edib postmodernizmə keçmişik? Eyni zamanda metamodernizmə keçməyə hazırıq?

- Modernizmi mərhələ, cərəyan olaraq keçə bilməmişik. Amma bu, o demək deyil ki, ədəbiyyatımız bundan yan keçib. Bizim bayrağımızın rəmzlərindən biri modernləşmək idi. Biz millət olaraq keçmişin əsiriyik, modernistlər isə keçmişi inkar edirdilər. Ədəbiyyatda da məzmun və formada köhnə ənənə inkar olunurdu. Hətta bəziləri deyirdi, “rədd olsun realizm, Aristotel”. Artıq Aristotelin təqlid mimesisi modernizmdə yoxdur, laxlayır. Bizim ədəbiyyat sosialist realizmi kimi çox sərt qayda-qanunları olan bir mərhələni keçib. 60-ıncılar deyirik, əslində onların gətirdiyi yenilik ondan ibarət oldu ki, həmin ənənədən yavaş-yavaş qopmağa başladılar. Mövzuda qopdular, amma bədii əsərin forması demək olar ənənəvi qalmışdı. Qolunu çırmalayan tədqiqatçı olsa Elçinin “Qatar.Pikasso.Latur.1968” hekayəsini eksiztensializm nümunəsi kimi verə bilər. Yaxud Vaqif Səmədoğlunun poeziyası, Anarın “Mən, sən, o və telefon”, “Gürcü familiyası”nın yazıldığı mərhələ də o cür təhlil oluna bilər. Bəzən həmin yazıçıların hətta özləri modernist deyəndə bəlkə narahat olurdular, xoşları gəlmirdi ki, deyəcəklər bunlar ənənədən qopub. Təbii, fərqində idilər ki, dünya ədəbiyyatı bu prosesləri çoxdan keçib. Bir neçə il bundan qabaq ADU-da “Azərbaycan ədəbiyyatında modernizm” adlı seçmə fənn təklif elədim, proqramını da hazırladım. Çox böyük səs-küyə səbəb oldu. Hətta məni psevdopatriotizmdə günahlandıranlar da tapıldı. Dedilər ki, siz Azərbaycan ədəbiyyatında olmayan bir şeyi zorla tətbiq etmək istəyirsiniz. Mən də dedim, hamınız deyirsiniz ki, Ramiz Rövşən. Vaqif Səmədoğlu nə isə başqa cür yazır. Bu başqanın adı nədir? Gəlin, o başqaya ad qoyaq. Bu, ədəbiyyat tarixçiliyimizin düzgün dövrləşdirilməməsindən, formalaşmamsından irəli gəlir. Bizim tədqiqatçılar hansısa prosesə ad qoymağa çəkinirlər. Professor Qorxmaz Quliyev Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyasında absurd teatrın elementlərini tapdı və təsbit etdi. Göstərdi ki, “Dəli yığıncağı” əslində fransız Öjen İoneska kimi olmasa da, hər halda absurd teatrın elementlərini özündə daşıyır. Tutalım bu gün də Elçinin, Firuz Mustafanın, elə Afaq Məsudun dramaturgiyasından yazırlar, amma yenə də ümumi yazılır. Hiss edirsiniz ki, bu dramaturgiya ənənəvi, Axundzadədən, Cabbarlıdan, Caviddən gələn dramaturgiya deyil. Onda nədir? Bu modernizmə xüsusi bir ehtiyatlılıq bu gün də var. Mənə elə gəlir ki, bunun kökündə bizim keçmişə dörd əllə bağlı olmağımız durur. Bu baxımdan mənə elə gəlir ki, modernizm problemi hələ də həllini gözləyir. ADU-da mən bunu tədris edirəm, çox da maraqla qarşılanır.

Qurban Yaquboğlu: Postmodernizm dövrünün elementləri haqda fikirləriniz nədən ibarətdir?

- Postmodernə daha loyal yanaşdıq. Postmodernizm ətrafında o qədər müzakirələr getmədi. Çünki postmodernizm keçmişi inkar etmir, nə oyun istəyirsən, keçmişin başına gətirir, ələ salsa da, gülsə də, ondan imtina etmir. Bizim postmodern ədəbiyyatımız bir az moderndir, inkarçıdır. Axı onlar modernizmi doya-doya yaşamayıblar. Gənclərin əksəriyyətində hiss edirəm ki, postmodernizmdən daha çox modernizmin elementləri var, qarışıqdır. Bəziləri hesab edirlər ki, nə eybəcər şeylər varsa, yazsaq və bu, postmodern ədəbiyyat olacaq. Elə deyil. Postmodernizm dünyaduyum fəlsəfəsidir, yalnız ədəbiyyat hadisəsi deyil. Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma”sından sonra yadımdadır, ajiotaj yarandı ki, neyləmisiniz, bir Dədə Qorqudumuz vardı, onun da başına oyun açmısınız. Əslində müəllif o dəyərlərə yenidən qayıtmaq istəyir. Dastanın özündə olan boşluqları görür və onu yenidən dəyərləndirir, postmodernist terminlə desək, dekonstruksiya edir. Dastanın poetikası belədir ki, yalnız işıqlı tərəflərdən danışır, amma cəmiyyət yalnız işıqlı tərəflərdən ibarət deyil axı. Postmodernizmə bizdə sanki neytral münasibət yarandı, onlar modernistlər kimi tənqid atəşinə tutulmadı.

Aqşin Evrən: Keçmişin müqəddəsləşdirilməsi xəstəlik halını alıb. Tutaq ki, Mikayıl Müşfiqin Sovet rejimini mədh edən şeir yazdığını deyəndə bunu qılınc-qalxanla qarşılayırlar. Təbii ki, o dövrün hansı addımları diktə etdiyi başqa söhbətin mövzusudur. Sizcə, bizdə keçmişin mühafizəsi, toxunulmazlığı nədən qaynaqlanır?

- Ədəbiyyatda, həyatda, cəmiyyətdə kultlaşdırmanın qəti əleyhinəyəm. Bu, sevgisizlik yaradır. Mən Səməd Vurğunu tədris edirəm, auditoriyanı Vurğunun tərəfdarları və əleyhdarlarına bölürəm, “Komsomol” poemasını çox sevirəm, düşünürəm ki, Səməd Vurğun siması yaxşı mənada görünür, müzakirələrimizin sonunda bəzən Vurğunun əleyhdarları özləri də bilmədən tərəfdarlara çevrilirlər. Amma tənqid edə-edə...Müşfiqin də, hətta Əhməd Cavadın da Soveti tərənnüm edən şeirləri vardı, amma yenə də onlar repressiyadan qurtula bilmədilər. Görünür, bu, bizdə keçmişə aşırı dərəcədə pərəstişdən qaynaqlanır. Bu isə nə insanı, nə də milləti irəli aparır. Keçmişdən yapışdıqca keçmişə sürüklənirik, ona görə də geri qalırıq. Sovet dövrü mərhələsini tədris edəndə çətinlik çəkirəm. Faciədir, cild-cild əsərlər yazılıb, amma o əsərlər tələbəyə heç nə verməyəcək. O qədər araşdırıram, kimi, hansı əsəri tədris edək. Amma imtina da etmək istəmirəm. Bu, çox asan şeydir, əksinə tozu bir az təmizləmək, bir az yeni baxış sərgiləmək lazımdır, ona görəcəyik ki, o müəlliflərin də, əsərlərin də özündə çox maraqlı məqamlar var, Sovet dövründə onları sətiraltı mənalara hopdurublar.

Qurban Yaquboğlu: Fikrimcə, Sovet ədəbiyyatına ədəbiyyatşünaslığın, ədəbi ictimai düşüncənin münasibəti nəhayət, müəyyənləşməlidir. Hələ tarixi demirəm, ədəbi estetik nöqteyi-nəzərdən bilinməlidir ki, bu ədəbiyyatı oxutmaq olarmı?

- Bu ədəbiyyatdan birmənalı şəkildə imtina edə bilmərik, amma çox obyektiv gözlə həmin müəlliflərə və əsərlərə yenidən baxmalıyıq.

Qurban Yaquboğlu: Siz də, deyəsən, keçmişdən qopmaq istəmirsiniz, çünki orada kifayət qədər mübahisəli məsələlər var...

- Çox böyük bir dövrdür, amma tələbəyə bütün müəllifləri keçmirəm. Bəzən tələbələr soruşur, Salam Qədirzadənin “46 bənövşə” povestini niyə keçmirik? Deyirəm, o, ədəbiyyata böyük şey gətirmədi, sizə təqdim olunan əsərlər ədəbiyyatda müəyyən dönüş edib. Mehdi Hüseynin “Yeraltı çaylar dənizə axır” romanını o qədər ixtisar etmək olar ki... O boyda romandan bəlkə 30 səhifəlik hekayə saxlamaq olar. Səməd Vurğunun “Mir Paşa”sı məscidə gedib it bağladı, Səməd Vurğunun tərəfdarı olaraq kimsə deyə bilər, baxın, Səməd Vurğun demək istəyir ki, ay camaat, bu təzə gələnlər var ha, komsomollar nəyiniz varsa, mənəviyyatınız, dininiz, əxlaqınızı əlinizdən alacaq. Digər baxış ondan ibarətdir ki, ateizmi təbliğ edir. Əlinə qələm götürüb yazan çox az adam var ki, Vətən haqda bir şey yazmasın. Amma bu günə qədər də Vətənə sevginin bir düsturu var: El bilir ki, sən mənimsən...Deməyim odur ki, arxivə verməyə tələsməyək, o tozu təmizləyək. “Zamanın bayraqdarı” poemasını, Əli Vəliyevin, Süleyman Rüstəmovun irsinin əksəriyyətini arxivə verək, amma elə nümunələr var ki, onları saxlamaq olar və ona yeni baxış sərgiləmək lazımdır. Tənqidçi və ya tədqiqatçı yeni ədəbi estetik konsepsiyalarla silahlanıbsa, ən standart əsərə də fərqli mövqedən yanaşa biləcək. Əks halda, yenə yazacaq ki, əsərin mövzusu budur, qəhrəman filankəsdir, bundan xoşum gəlir və sair. Bu, təhlil deyil. Sovet dövrü ədəbiyyatımıza yenidən baxmaq lazımdır və zəruridir. Buna bir fənn deyil, AMEA səviyyəsində baxılmalıdır.

Mənsur Rəğbətoğlu: Bayaq vurğuladınız ki, postmodernist yazıçılarda inkarçılıq meylləri var, tam olaraq modernizmdən qopa bilmirlər. Bunu onların modernizmi doya-doya yaşaya bilməmələri ilə əlaqələndirirsiniz. Bu qənaətə necə gəlmisiniz: həmin yazarların əsərlərini oxuyaraqmı, yoxsa sosial şəbəkədəki fəaliyyətinə görə?

- 1960-cı illərdən danışdım, həmin dövrdə ədəbiyyatda müəyyən modernləşmə prosesi gedib. Hətta kitablarda yazılır ki, modernləşmə Axundzadədən başlayır. Modernlə modernizm eyni şey deyil. Dünya ədəbiyyatında cərəyanlar ətrafında birləşib manifest şəklidə öz fikirlərini ifadə edirdilər. Bizim ədəbiyyatda bu olmayıb. Poeziyada Əli Kərim, Rəsul Rzada forma yenilikləri edib, İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadənin adını çəkmək olar. Dərsliklərgə Rəsul Rzanı sərbəst şeirin banisi hesab edirlər. Bu, belə deyil, sərbəst şeirin banisi Mikayıl Rəfilidir. Rəsul Rza inkişaf etdirib, o, danılmazdır. Rəfilini o qədər tənqid elədilər, bir daha yazmadı.

Mənsur Rəğbətoğlu: Gənclərdən kimlərin adını çəkə bilərsiniz?

- Aqşin Evrənin şeirini oxuyanda görürsən ki, hadisə, obraz ənənəvi şeirdəki kimi tərənnüm obyekti deyil. Yaxud Qismətin...

Mənsur Rəğbətoğlu: Bəs nəsrdə?

- Nəsrdə Seymur Baycan müəyyən eksperimentlər elədi, sonra da qeybə çıxdı. İlqar Fəhminin əsərlərinin strukturunu çox bəyənirəm. Şərif Ağayarın maraqlı təhkiyəsi var. Gəncləri soruşursunuz, gənc olmayan Kamal Abdullanın əsərlərini vurğulamaq olar. Gənc yazarlarda sanki intellektuallıq çatışmır. Əli Əkbəri nə qədər desəniz tənqid eləmək olar, amma o, yazdığını bilir. İntellektual səviyyə yüksək olduqca, əsər oxunaqlı olur. Cavid Zeynallının yaxşı dili var, süjet qurmaq qabiliyyəti, konflikti bacarır. Aqşin Yeniseyin adını çəkə bilərəm.

Mənsur Rəğbətoğlu: Onları postmodernist yazıçı hesab edirsiniz?

- Aqşini nəsrdə hesab etmək olar. Şərifə sual versəniz, bəlkə deyəcək yox, postmodernist deyiləm, amma mətnlərarası əlaqələr bunu deməyə imkan verir. Yazıçı modernistəm, yaxud postmodernistəm deməməlidir. Bayaq dediyim kimi bu, tədqiqatçının işidir. Adını çəkən də yoxdur, Vaqif Nəsib adında çox istedadlı yazıçımız var, onun yaradıcılığı ilə bağlı magistr işi vermişdim, tələbəyə də dedim ki, get özünə sual ver, deyəcək postmodernist deyiləm. Onun “Uzundərə” adlı çox maraqlı povesti var. O “Uzundərə”ni tədqiqatçı postmodernist nəsr nümunəsi kimi təqdim edə bilər. Bizim magistrimiz də onu edə bildi. Füzuli də yazanda bilmirdi ki, ona kimsə romantik şair deyəcək. Bizim ədəbiyyatımızda o proseslər gedir, biz onları ortaya qoya bilmirik, ya da istəmirik. Bizdə elə təsəvvür formalaşıb ki, postmodernizm qəribə, ayıb bir şeydir.

Mənsur Rəğbətoğlu: 50 il sonra da Azərbaycanda ədəbi nümunələr modernist, yaxud hansısa köhnə üslubdan çıxmazsa, amma gözəl nümunələr yaradılsa, bu, o deməkdir ki, biz geridə qalmış ədəbiyyat sayılacağıq?

- “İzm”lər yüksəliş göstəricisi deyil. Ancaq dünya ədəbiyyatına inteqrasiya etməyin ən kəsə yoludur. Tutalım, bir var deyəm ki, Aqşin Evrən yaxşı şairdir, bir də var tədqiqatçı yaza ki, postmodernist şairdir. Bu, diqqət çəkəcək. Cərəyan müəyyən çərçivə kimi görünə bilər. Axı yazıçı yazanda özünü o çərçivəyə sığışdırmır. Dünya ədəbiyyatı ədəbi proseslərlə tanınır. Bizim ədəbiyyat gələcəkdə mərhələlərə bölünəndə modernizm deməsələr də, modern, postmodern mərhələ yada salınacaq. Məsələn, Qismətin şeirlərində intertekstuallıq, fraqmentallıq, İlqar Fəhmidə kollaj və sair vardı. Demirəm ki, “izm” olmasa ədəbiyyat olmayacaq. Azərbaycan ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatına inteqrasiyası məhz bu “izm”lərdən keçə bilər.

Mənsur Rəğbətoğlu: “İzm”lərsiz hansı müəllifləri dünyaya çıxara bilərik? Şərif Ağayarın “Arzulardan sonrakı şəhər” əsəri Fransada tərcümə olunacaq. Bu əsər haqda fikriniz necədir? Azərbaycan ədəbiyyatının nümunəsi kimi daha hansı əsəri deyə bilərik ki, gəlin, oxuyun, bizimkidir?

- Demirəm, mütləq yazaq ki, “Arzulardan sonrakı şəhər” postmodernist əsərdir. Sonra bunu oxuyacaqlar. Əsas mətndir, müharibəni, ağrı-acını, psixologiyanı müəllif verə bilirsə, önəmli olan odur. Mətnə münasibət göstərə biliriksə, o mətn tanınacaq. Heç “izm” yazmayın. Oxucu mətnə daxil ola bilirsə, deməli Şərif yaxşı yazıçıdır.

Qurban Yaquboğlu: Müdafiə mövzunuz İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı olub, müasir romançılıq, Azərbaycan ədəbiyyatının qarşısında duran problemlər baxımından bu romanı necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu roman yalnız İsmayıl Şıxlının öz yaradıcılığında yox, XX yüzillik Azərbaycan ədəbiyyatında çox böyük dönüş yaratdı. Dönüş baş qəhrəmanla bağlı idi. İsmayıl Şıxlı milli Azərbaycan kişisi obrazını yaratdı. Ona qədərki ideal qəhrəman obrazını yaratmadı, amma “Dəli Kür”də Azərbaycan kişisinin faciəsini yaratdı. Özü illərlə qoruduğu normanı aşdı Cahandar ağa, namus, qeyrət mücəssəməsi özü bu məsələdə faciəvi sonluğa gəldi, başqasının həyat yoldaşını qaçırdı. Düzdür, əsərdə o, bilmir ki, Mələk Allahyarın arvadıdır. Mələyi evə gətirəndə bilir ki, başqasının arvadıdır, orada da yenə kişi kimi davranır, bilir ki, faciələr gələcək, çünki normanı aşıb. Amma yenə də “kişi tüpürdüyünü yalamaz” deyir. Bunu araşdıranda gördüm ki, Cahandar ağa obrazı haqda elə sənət adamı yox idi ki, yazmasın. Arxivə baxdım, həkimindən tutmuş psixoloqa qədər hamı yazmışdı. Çünki o dövrdə bəy obrazı birmənalı şəkildə mənfi planda verilirdi. Bəy elitadır, millətin elitası olar. Cahandar ağanın bəyliyi, sosial statusu deyil, daxili təbəddüladları İsmayıl Şıxlını daha çox maraqlandırırdı. Mənə elə gəlir ki, bunu da edə bilib. Digər tərəfdən bu obrazı uydurmayıb, Cahandar ağa İsmayıl Şıxlının ana tərəfdən babasıdır, bu iki qadın həqiqətən onun həyatında olub, bu gün də Şıxlıda Mələklə Cahandar ağanın qəbri yanaşıdır. Müasir romançılıqda bu tipli kişi obrazları dekonstruksiya, rekonstruksiya olunmuş şəkildə mövcuddur. Məsələn, Elçin Hüseynbəylinin “Yovşan qağayılar” romanı var, oradakı Məmməd obrazında Cahandar ağa xarakterinin bir az dekonstruksiyasını görürəm. Mənə elə gəlir ki, “Dəli Kür” aktuallığını hələ uzun zaman saxlayacaq. Çünki bu, xarakterin faciəsini göstərən romandır.

Qurban Yaquboğlu: Bacısını da təxminən eyni motivlə öldürdü...

- Əsərdə psixologizm çox güclüdür. Bacısı bilir ki, normanı aşıb, çünki Cahandar ağa demişdi ki, mənə sataşmaqdan ötrü Allahyar səni meyxana məclisinə sövq edə bilər, getmə. Şahnigar da tək yaşayır, əri ölüb, övladı yoxdur, nə isə ona maraqlı gəlir. Cahandar ağanı orada nə baş verdiyi maraqlandırmır. Bacı bilir ki, namus məsələsi ilə bağlı alternativ yoxdur, bir dəfə də olsun, nə ürəyindən keçirir, nə də qardaşına deyir ki, axı məni niyə öldürürsən, mən heç bir şey etməmişəm. Əksinə içində özünü didib-parçalayır ki, ay qardaş, mən sənin başına nə iş açdım, gərək mən oraya getməzdim. Cahandar ağa əslində bacısını öldürmək istəmir, doğrudan çox istəyir onu, analarını tez itiriblər, bu qız da eynən anasına oxşayıb. Amma namusla bağlı məsələdə tərəddüd də yoxdur. Özü də o məclis sufi məclisidir.

Qurban Yaquboğlu: Bəzən təhrif olunduğunu da deyirlər...

- İsmayıl Şıxlı filmdən özü də razı qalmayıb. Bildiyim odur ki, o vaxt qazaxlılar ona xeyli teleqram vurublar ki, bizim inanc yerimizi təhqir etmisən. Seyid Nigari ocağı deyilən yer var və insanlar oraya nəzir aparıb. Amma görünür, onun yaddaşında bu yer əxlaqsızlıq yuvası kimi qalıb. O, əslində səma rəqsləridir, Sovet dönəmində mollaları daha eybəcər göstərmək üçün o ifratlara varıblar...

Qurban Yaquboğlu: Müstəmləkə ovqatı var, rusların gəlib maarifçilik işi apardığı vurğulanır. Bədii mətndə müstəmləkə ölkəsinə imperiya mərkəzindən gələn təlimat kimi göstərilir.

-Bəli, əslində maarifçilik xətti var. Cahandar ağa qadın üstdə ölməyib, torpaq üstdə ölüb. O, rusların gəlib onun torpağında meydan sulamağını qəbul eləmədi. Əsərdə sətiraltı eyham var, İsmayıl Şıxlı özü də 20 Yanvar hadisələri zamanı buna bənzər fikir söyləmişdi : Mən belə cəlladlarla bir partiyada olmaq istəmirəm. Cahandar ağa da deyir ki, bu ruslar əl-ayağıma yaman dolaşırlar. Gündə biri gəlib deyir, o meşəni ver, bu talanı ver, sabah da gəlib deyəcək ki, papağı ver, bununla da namus getdi. Həmin məqamda rus kazakları ilə təkbətək döyüşür. O, həmin döyüşdə həlak olur. Filmdə göstərildiyi kimi Allahyar onu arvad üstündə öldürmür. Cahandar ağanın Qazan xanla, Koroğlu ilə səsləşən məqamları var. Görünür, İsmayıl Şıxlı düşünülmüş şəkildə əsərə Koroğlu qoşması daxil edir.

Belə zaman hara, qoç iyit hara,

Mərdləri çəkirlər namərdlər dara,

Baş əyir laçınlar, tərlanlar sara,

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?

Cahandar ağa anlayır ki, ruslar gəlirsə, daha onun dövranı getdi. Əsərdə maarifçilik ayrıca xəttdir.