"Gənclər tənqid mərhələsindən keçməlidir" – Əsəd Cahangirdən qalmaqallı Müsahibə

“Çəyirtkə çəltiyə daraşan kimi kim gəldi daraşıb ədəbiyyata. Hər üç adamdan ikisi yazır, çoxunun adicə bacarığı da yoxdur. Halbuki, vaxtilə mətn özü müəllifi reklam edirdi”.

Şair, ədəbi tənqidçi Əsəd Cahangir belə düşünür. Onun Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edirik.

- Əsəd müəllim, neyləyirsiz? Yayı necə keçirdiniz?

- Yay məhsuldar keçdi. Hüseyn Sözlünün “Bu qədərin yaza bildim” şeirlər kitabına redaktorluq etdim və “Sözün və səsin vəhdəti” adlı ön söz yazdım. “Özünüdərk” adlı avtobioqrafik roman yazmağa başlamışam. Romandan parçalar mətbuatda yayımlandı. “525-ci qəzet”də Pərvinin hekayələri haqda “Sözün altı və üstü” adlı yazım dərc olundu. Yenə həmin qəzetdə Aləm Kəngərlinin yeni çapdan çıxmış “Naməlum adam” nəsr kitabı haqda “Aləmin seyrinə gəl” adlı məqaləm dərc olundu. Müasir ədəbi proseslə bağlı müsahibələrim işıq üzü gördü. Fərid Hüseynlə Dostoyevskinin “Cinayət və cəza” romanı haqda böyük həcmli müsahibəm çapa hazırdır. Bütün yay boyu Artkaspi.az saytında köşə yazıları ilə çıxış etmişəm. Hazırda yazıçı Natəvan Dəmirçioğlunun nəsri haqda yazı üzərində işləyirəm.

- Bəs, ümumən ədəbiyyat haqda, yazarlar haqda nə deyə bilərsiniz?

- Ədəbiyyat adamlarının durumunda müəyyə problemlər var.Məsələn, Murad Köhnəqala xeyli vaxtır işsizdir. Söhbət sıradan bir yazar yox, müstəqillik dövrünün ədəbi simasını müəyyən edən iki-üç şairdən birindən gedir. Ailə-uşaq sahibi olasan, kirayədə qalasan, üstəlik də işin olmaya... Bu ciddi narahatlıq doğurur.

Bir misal çəkəcəm. Puşkinin ölümünün əsl səbəbi bilirsiz nə idi? Onun 120 min rubl borcu var idi. O vaxt bu pul bizim indiki hesabla hardasa 1 200 000 manat demək idi. Şair borclardan qurtarmaq üçün Dantesi duelə çağırmışdı. Onun ölümü intiharın bir forması idi.

- O bu borcu niyə eləmişdi?

- Puşkin özü yaxalığı süzülümüş pencəkdə gəzirdi. Amma zövcəsi Natalyanın bir dəfə bala geydiyi donun qiyməti 10 min rubl idi.

- Puşkindən fərqli bizdə yazarlara dövlət qayğısı var.

- Puşkinə də dövlət qayğısı vardı. O, sarayda işləyir, maaş alırdı. Ölümündən sonra borcları dövlət xəzinəsindən ödənilmiş, uşaqlarına təqaüd kəsilmişdi. Onu dövlət başçısı özü oxuyurdu. Düzdür, cənab prezidentimizin diqqətinə layiq bir şeylər yazdığımı düşünmürəm, amma dövlət başçısı məni oxusa, özümü xoşbəxt sayardım.

- Sizcə, yazarların oxunmamasının səbəbi nədir?

- Görünür, yazıçı sözünə nə yuxarının, nə də aşağının tələbatı yoxdur. Son 25 ildə ədəbiyyat iki dəfə ictimaiyyətin diqqətini cəlb edib. Əkrəm Əylislinin “Daş yuxular” romanı yuxarı hakimiyyət dairələrinin, Rəşad Məcidin “10 sentyabr” hekayəsi isə geniş oxucu kütləsinin marağına səbəb olub. Birincisi Azərbaycana qarşı yazılıb, ikincisi isə azərbaycançılıq mövqeyindən. Belə çıxır ki, yuxarıların yazıçını oxuması üçün o hökmən müxalif mövqe sərgiləməlidir.

- Bəs, yazarlara dövlət büdcəsindən hər il ayrılan pul hara gedir?

- Yazıçılar Birliyinin 2000 nəfər üzvü var. Bu puldan kimə nə çatır ki?

- Demək, ədəbiyyatın əsas problemi maddi amillə bağlıdır.

- Problem maddi amillə başlayır, amma qurtarmır. Çəyirtkə çəltiyə daraşan kimi kim gəldi daraşıb ədəbiyyata. Hər üç adamdan ikisi yazır, çoxunun adicə bacarığı da yoxdur. Halbuki, vaxtilə mətn özü müəllifi reklam edirdi. “Dəli Kür”, “Körpüsalanlar”, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, “Mahmud və Məryəm”, “Qanköçürmə stansiyası”, “İtkin gəlin”, “Köç”, “Quyu”, “İdeal”, “Qətl günü” kimi geniş rezonans doğuran əsərlər yazılırdı.

- Deyirsiz ki, indi bizdə adam arasına çıxarılası roman yoxdur?

- Müstəqillik dövründə yazılanlar arasında Elçinin “Baş”, Afaq Məsudun “Azadlıq”, Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsə yox” romanlarını çıxsaq, hansı romanı dünya oxucusuna təqdim edə bilərik?

- Bəs, hekayə, uzun hekayə?

- Hekayə və ya uzun hekayələr var və təbii ki romandan daha çoxdur - Elçinin ”Bayraqdar”, Afaq Məsudun “S.V.A.C.O”, Azər Abdullanın “Qəmərlidən keçən qatar”, “Gül yağışı”, Kamil Əfsəroğlunun “Burulğanlar”, Aslan Quliyevin “Rusiyadan gələn qardaş”, Eyvaz Zeynallının “Əli metroda işləyir”, Murad Köhnəqalanın “Bulud pinəçisi”, Elçin Hüseynbəylinin “Gözünə gün düşür”, Həmid Herisçinin “İtlər vadisi”, Rəşad Məcidin “10 sentyabr”, Fəxri Uğurlunun “Peyğəmbər”, Şərif Ağayarın “Kərpickəsən kişinin dastanı”, Pərvinin “Balerina”, Cavid Zeynallının “Coğrafiya müəlliminin pencəyi”...

Əgər müstəqillik dövrü Azərbaycan hekayəsi antologiyası tərtib etsəydim, bu hekayələri ora daxil edərdim. Təbii ki, bütün seçimlər subyektivdir. Üstəlik, oxumadıqlarım da var. Amma istənilən halda hekayə ilə dünya ədəbi prosesinə qoşulmaq çətin işdir. Hekayə roman yazmaq üçün sadəcə məşqdir.

- Bu hekayələrdən biri əsasında sizə film çəkmək şansı verilsə, hansını seçərdiniz?

- Bir az çətin oldu. Hamısı əsasında çəkmək olar.

- Yalnız birini seçmək şansınız var.

- Aslan Quliyev, “Rusiyadan gələn qardaş”...

- Niyə məhz o?

- Aslan Quliyev həmişə tənqidçilərdən narazılıq edir, istəyirəm ki, bir az da razılıq eləsin. İkincisi isə bu əsərin orijinal mövzusu, gərgin süjeti, güclü və təbii yumor hissi, qüvvətli finalı var. Müəllif oxucunu pillə-pillə hazırlayıb, finalda lazım olan həddə çatdıra bilir. Povesti oxuyanda göz önünə gürcülərin vaxtilə çəkdikləri kinokomediyalar - Mixail Kobaxidzenin “Toy”, İrakli Kvirikadzenin “Küp” filmləri gəlir.

- Bütün yazılarınızı milli və dünya ədəbiyyatı və incəsəntinin vahid məxrəcə gətirilməsi üstündə qurursunuz. Dünyaya çıxmaq çoxmu vacibdir?

- Kamil Rüstəmbəyovun “Axırıncı aşırım” filminin qəhrəmanlarından olan Kərbəlayi İsmayılın bir sözü var: “Əgər bir su səni aparırısa, ona sel demək lazımdır”. Bu gün qloballaşma zamanıdır. Odur ki, sözün də ölçüsü planetardır.

- Həm Qərb təsirinə qarşı çıxır, həm də qloballaşma zərurətindən danışırsız. Bu ziddiyyəti necə izah edərsiz?

- Mən Qərbin yox, qərbçiliyin əleyhinəyəm. Odur ki, mövqeyimdə ziddiyyət görmürəm. Dostoyevski rus yazıçıları arasında Qərb ədəbiyyatına ən yaxın olsa da, qərbçiliyin əleyhinə idi.

- Müsahibələriniz və yazılarınızda Dostoyevskiyə tez-tez istinadlar edirsiz. Bu nəylə bağlıdır?

- Dostoyevski insanın ruhuna nüfuz edir. O bunu “insanda insanı görmək” adlandırır. Dünya ədəbiyyatında heç kəs insanın mahiyyətini belə dərindən görməyib. Buna Dantedə, Şekspirdə cəhdlər olub. Amma birincini xristinalıq doqmaları qəlibə salıb, ikincini isə renessansın azadlıq ideyaları azdırıb.

- Yazıçılıqda əsas məsələ düşüncənin dərinliyidirmi?

- Dostoyevski sadəcə düşüncə dərinliyi ilə seçilmirdi. Kimsə ona ideoloq, bir başqası filosof, üçüncüsü sosioloq, dördüncüsü teoloq kimi yanaşıb. Amma o özünü yazıçı sayırdı. Doğrudan da, başqa bir yazıçıda Marmeladovun yas məclisinə, Nastasya Filippovnanın özünə adaxlı seçməsinə, yaxud Böyük İnkvizitor əfsanəsinə bərabər səhnələr tapmaq çətindir.

- Bəs, Dostoyevskidən sonra?

- Dostoyevskidən sonra ədəbiyyat bir-birinə zidd iki əsas xətt üzrə getdi. Modernist xətt müqəddəsliyi inkar edən postmodernizmə gətirdi. Prust, Coys, Kafka artıq Dostoyevskidən uzaqlaşmanın ilkin göstəriciləri idi. Dini və ezoterik düçüncəni zəhər sayan Eko, ilahi eşqi qeyri-ənənəvi seksə qədər endirən Pamuk isə bu yolun sonudur.

Bunun tam əksinə olan ruhsal ədəbiyyatın son uğuru Kastanedanın yaradıcılığıdır. Dostoyevski divardakı çatlardan metafizikanı duyurdu, Kastaneda birbaşa divarın o üzünə keçir. Onun düşüncəsində bu divar ümumən yoxdur. O həyatdakı problemlərin səbəbini reinkarnativ planda axtarır.

- Peinkarnativ plan deyəndə nəyi nəzərdə tutursuz?

- Bir var din, yəni hər şeyin səbəbini Allahda görmək, bir də var, materializm, yəni təbii və sosial qanunauyğunluqları əsas götürmək. Reinkarnativ düşünücəyə görə isə başımıza gələnlərin səbəbi öz ruhumuzdur, səbəb zahirdə yox, daxildədir. Yəni bu ömürdə rastlaşdıqlarımız ruhumuzun ötən ömürlərdəki fəaliyyətinin nəticəsi - karmik cəza və ya mükafatdır.

- Reinkarnasiyaya inanırsız?

- Düşünən insan bu təlimə inanmasa, ya dəli olmalı, ya da ölməlidir. Heç bir təlim insan düşüncəsi, qəlbi və ruhunu narahat edən suallara reinkarnasiya qədər inandırıcı və doyumlu cavab verə bilmir.

- Ortodoksal dinlər, xüsusən də islam bu anlayışı qəbul etmir.

- Məsələ sən deyən qədər sadə və birmənalı deyil. İslam hülulu, yəni İsa peyğəmbərin yer üzünə təkrar dönüşünü rəsmən təsdiq edir. Ricət, yəni imam Mehdi Sahibəzzamanın yer üzünə təkrar gələcəyinə şiələr inanır. Tənasüh, yəni adi ruhların yer üzünə təkrar dönüşü isə ayrı-ayrı təriqətlər tərəfindən qəbul edilir.

- Sizcə, yer üzünə təkrar qayıtmaq statusunun məhz İsaya verilməsi sonuncu peyğəmbər kimi Məhəmmədin mövqeyinə xələl gətirmirmi?

- Həzrət Məhəmmədin təkrar dönüşə ehtiyacı yoxdur. Birinci gəlişdə O öz missiyasını icra edib.

- Rəsmi İslamın reinkarnasiyanı qəbul etməməsi, sizcə, nəylə bağlıdır?

- İnsan düşünə bilər ki, təkrar şansım varsa, qoy bu ömürdə nə bilirəmsə, edim, gələn dəfə səhvlərimi düzəldərəm. Yəni arxayın düşə bilər.

- Bu gün yazarlar arasında o dünyaya gedib-gəlmək məsələsindən ən çox yazan Həmid Herisçidir. Onun haqqında “Ölüm-dirim” adlı irihəcmli bir yazınız var. Amma nədənsə bu dəfə Həmid və onun “Solaxay” romanını özünüzün seçilmiş romançılar siyahısına salmadınız.

- Həmid ədəbiyyatımızda mühüm yeniliklərə imza atan yazıçıdır. Bütün zəif və güclü tərəfləri ilə birgə onu müstəqillik dövrü ədəbiyyatının simvolu olan bir neçə imzadan biri hesab edirəm. Dostoyevskidən sonra Kastaneda kimdirsə, İsa Muğannadan sonra Herisçi də odur. Onun son illərdəki hekayələri bədii nəsrin orijinal təzahürləridir. “Ölüm-dirim”i də mən bu hekayələr haqda yazmışam. “Solaxay” romanı isə qeyri-adi ideyası, metaforik dili, postinsan qəhrəmanına baxmayaraq, bədii yöndən müəyyən problemlərə malikdir.

- Məsələn...

- Məsələn, romanın təxminən yarısından sonra müəllif reportaja meyllənir. Bu cəhətdən “Solaxay” bayaq adlarını çəkdiyim romanlardan daha çox, Məmməd Orucun “Köçürülmə”, Əkrəm Əylislinin “Ətirşah Masan”, Aqil Abbasın “Dolu”, Sabir Rüstəmxanlının “Akademikin son əsəri” romanları ilə eyni sistemə daxildir. Bunlar əksərən roman-reportajlardır.

- Bunun səbəbini nədə görürsünüz?

- Məncə, səbəb özünü tamamilə ədəbiyyata həsr etməmək və bundan doğan tələskənlikdir. Üzbəüz binanın pəncərəsindən baxan qonşu Valter Skottun hər gün səhərdən axşama qədər yazdığını görüb, heyrətlənirdi. Bu adamın başqa işi yox idi, ancaq yazırdı. Turgenyev deyirdi ki, istədin, istəmədin, hər gün ən azı üç səhifə yazmalısan. Flober bir cümlə, hətta bir söz üstündə bəzən aylarla düşünürdü. O, əyalətdən bəhs edən “Madam Bovari”ni yazanda boz rəngli şüşə arxasından günəşə uzun-uzadı baxırdı ki, əyalətin boz, darıxdırıcı aurasını öz canında duysun və oxucuya ötürə bilsin. Ən səliqəsiz yazıçı Dostoyevski sayılır, amma onun da bütün romanlarının plan-prespektivləri vardı. Yəni Qərb yazıçısı romanı öncə fikrən yazır, mətni yazmağa başalayanda onu əvvəldən axıracan görür. Bizim yazıçılar hansısa təsadüfi impulsun verdiyi havayla yazırlar. O hava bəzən tez qurtarır, qalırlar yarı yolda, işi tez-tələsik başa vururlar. Nəticədə əsərin əvvəli roman, axırı reportaj olur.

- Sizcə, Əkrəm Əylisli peşəkar deyil?

- Təəccüblənmə, doğrudan da elədir. Amma bu Əylislinin təkcə zəif yox, həm də güclü tərəfidir. O, Sovet dövründəki bütün əsərlərini qüvvətli stixiya, şair ilhamı ilə yazıb. Onun mətnlərinin qeyri-adi təsir gücü, maqnit çəkiciliyi, oxucunu ələ alması, poetik cazibəsi də bununla bağlıdır. “Ətirşah Masan”da bu ilham artıq zəifdir, romanın yarısına güclə çatır, “Daş yuxular”da isə bünövrəsindən yoxdur.

- Sizcə, bu nəylə bağlıdır?

- Yəqin ki yaşla. İllər keçdikcə ağıl artır, əvəzində enerji azalır.

- Eyni fikir digər yaşlı yazarlara da aiddir?

- Hamı insandır, hamı yaşlaşır və təbiidir ki, hamıya aiddir.

- Məsələn, əgər Anardan danışsaq.

- Anar əvvəldən ağıllı yazıçı olub. Ona cavanlıqdan “qarasaçlı ağsaqqal” deyirdilər.

- Bəs, Elçin?

- Elçinin sonuncu romanı – “Baş” başdan-başa ağıldan ibarətdir. Bu artıq “Mahmud və Məryəm”i - milli nəsrimizdə ən stixiyalı romanı yazan Elçin deyil. Amma bunu mövzunun özü tələb edir. Əsər başdan danışır, axı.

- Siz bir qayda olaraq öz sərt tənqidi fikrilərinizlə tanınırsınız...

- Özümü bu imzalarla müqayisə etmirəm, amma Sidni, Bualo, Belinski, Sent-Böv, Mirzə Fətəli Axundovdan üzü bəri tənqidçilər həmişə belə olub. Sən istəyirsən ki yumşaq fikirlər deyim?

- Əksinə, soruşmaq istəyirəm ki, niyə yaşlılara, hətta o qədər də yaşlı olmayan Həmid Herisçiyə gələndə sərt tənqidləriniz bir az yumşalır. Bu yaşa hörmət, yaxud ədəbi nəsil təəssübkeşliyi və həmrəyliyindən irəli gəlir?

- Təbii ki, fikir bildirəndə tənqid hədəflərimin yaşını nəzərə alıram. Bu hər cür ədəbiyyatın fövqündə duran adi etiket qaydasıdır. Ədəbi nəsil təəssübkeşliyinə gəlincə, iradını qəbul edə bilməyəcəm. Çünki ədəbiyyat fərdi fəaliyyət sahəsidir və hər hansı kollektiv düşüncə onun daxili təbiətinə yaddır. Bunu bildiyimdən, mən heç vaxt ədəbi nəsilbazlıqla məşğul olmamışam və ola da bilmərəm. Həmidlə 1994-cü ildən tanışam. Bizi rəhmətlik Sabir Əhmədli “Ədəbiyyat qəzeti”ndəki kabinetində tanış edib. Amma onun haqqında tanışlığımızdan 25 il sonra yazmışam. Mənim ədəbi nəslim tay-tuşlarım yox, bütün nəsillərdən olan istedadlardır. Bir də axı elə indicə 60-cılardan danışdım. Sonra 2000-cilərin adlarını qeyd elədim - Şərif Ağayarın, Pərvinin, Cavid Zeynallının...

- Qeyd elədiniz, amma sadəcə hekayə müəllifləri kimi. Halbuki, onların bir çoxu həm də roman müəllifidir. Cavid Zeynallının “Günəşi gözləyənlər” romanına hətta ön söz yazmısnız.

- “Günəşi gözləyənlər” Cavid və onun ədəbi yaşıdlarının ilk alınmış roman cəhdi idi. Amma bu o demək deyil ki, onu adlarını çəkdiyim roman ustaları ilə bir sıraya qoya bilərəm. Mən onun romanına bir gəncin bir az belə, bir az elə debütü kimi ön söz yazmışam və hesab edirəm ki, səhv eləməmişəm. Cavidin hətta macəraçılığa, bulvar romançılığına meyl elədiyi ikinci romanı da dil-üslub baxımından uğursuz deyildi. Bu nümunələr göstərirdi ki, o, roman yaza bilir. Təəssüf ki, sonra hekayə yazan yaşıdlarına baxıb, hekayəçiliyə meyl elədi.

- Cavidin hekayələri sizi qane etmir?

- Əvvəla, roman yaza bilən adamın illər boyu oturub hekayə yazmasını vaxt itkisi sayıram. Üstəlik də bu hekayələr həmişə öz müəllifinin uğurundan xəbər vermir. Məsələn, bu günlərdə "Artkaspi.az" saytında bir hekayəsini oxudum. Hiss olunur ki, hekayənin mövzusu, ruhu, üslubu birbaşa həyat materialından yox, hardansa gəlir. Müəllifin üz tutduğu ünvan yoxdur. İdeya aydın deyil. İctimai həyatdan, ümumilli taleyüklü problemlərdən uzaqdır. Sadəcə yazmaq xatirinə yazır və sair və sair...

- Son günlər “525-ci qəzet”də Pərvinin hekyələri haqda “Sözün altı və üstü” adlı məqaləniz dərc olundu. Kifayət qədər obyektivliyinizə baxmayaraq, yazı birmənalı qarşılanmadı.

- Əgər yazı obyektivdirsə, o birmənalı qarşılana bilməz.

- Necə yəni?

- Obyektivlik güzgü kimidir, hər adam güzgüyə baxanda özünü gördüyü kimi, hər oxucu da yazını oxuyanda daha çox özünü oxuyur. Beləliklə, yazıya oxucuların sayı qədər münasibət yaranır. Birmənalı münasibət ümumən pis şeydir. Məşhur İran rejissoru Qubadinin “Gərgədan mövsümü” filmində göstərilir ki, fikir plüralizminin olmaması, hər şeyə yalnız bir mənanın verilməsi, bir adamın və ya partiyanın mövqeyinin qanuna çevrilməsi gərgədanın alnının ortasında bitmiş tək buynuz kimi ölüm gətirən bir şeydir.

- Çoxlu sayda yazarlar arasından niyə məhz Pərvini seçdiniz?

- Bədii mətn ən azı ikiqatlı olur. Birinci qat onun bədəni, ikinci qat isə ruhudur. Əgər mətnin ikinci qatı varsa, tənqidçinin deməyə sözü olur. Pərvin öz hekayələrində alt qatlarda düşünür. Bu mənə maraqlı göründü və yazmaq qərarına gəldim.

- Yeni dönəmdə haqqında çox bəhs olunan və barəsində ziddiyyətli fikirlər olan Şərif Ağayarın romanları haqda nə deyə bilərsiz...

- Fatma gedib çayda çimir, gözəlləşib gəlir, onu təqlid edən ögey bacısı isə əks durumla üzləşir. Çünki bu onun yox, Fatmanın taleyi idi. Ona görə nə qədər əlləşsə də, Fatmanın ayaqqabısı onun ayağına olmur. Heç kəs başqasının alın yazısını yaşaya bilməz. Nağılın məntiqi bunu deyir. Şərif də Pamukun, Ekonun və mahiyyətinə varmadığı daha kimlərinsə ayaqqabısını geymək, yerişini yerimək istəyir. Ümumən, bütün təqlidçilər sözün ögey bacılarıdır.

- Bacıları?

- Qoy olsun qardaşları. Bu metaforda əsas olan ögeylik məsələsi, yəni orijinallıqdan, özünəməxsuslqudan bir köynək aralı olmaqdır.

- Siz belə deyirsiniz, amma Şərifə “ustad” deyə müraciət edirlər...

- Şərifdə bir tələskənlik var: birini işdən çıxarmamış tez-tələsik onun işdən çıxarılması haqda yazı yazır; hələ özü Nobel almayıb, amma gənc romançılara müraciətlə, mentor ədası ilə Nobel nitqi irad eləyir; “ustad” olmamış ustadlıq göstərməyə çalışır. Ümumən bütün özünütəqdim formaları ilə o yazıçı rolu oynayan, özünə yazıçı taleyi, yazıçı bioqrafiyası düzəldən adam təsiri bağışlayır. Son illər dəbə düşən “ustad” sözü ümumən bayağı səslənir. Anargilin vaxtında belə bayağılıq olmayıb. Bu ümumi mədəni-intellektual səviyyənin aşağı düşməsinin göstəricisidir. Heç kəs özünə sual vermir ki, mən kiməm ki, ustad olam? Ağac dibində nurlanan Buddayam, daymonla danışan Sokratam, ölü dirildən İsayam, su üstündə yeriyən Şəmsəm, dalay-lamayam, quruyam, yoxsa Bulqakovun romanının qəhrəmanıyam?

- Belə çıxır ki, Pərvini, Cavidi bəyənirsiz, amma Şərifi yox.

- Pərvin və Caviddən gənc yazarlar kimi yazmışam. Vaxtilə Şərif haqda da eyni səciyyəli yazılarım olub, özü də bir yox, bir neçəsi. Amma indi Şərif ömrünün beşinci dekadasını yaşayır, ortaya roman adıyla dörd kitab qoyub. Mən insana canlı proses kimi baxıram. Bu prosesin gedişində o vaxtaşırı olaraq dəyişməli və inkişaf etməlidir. Təqlidçilik olan yerdə inkişaf daxildən gəlmir, zahiri xarakter daşıyır.

- Pərvin haqqında yazınızda onun italyan rejissorları Viskonti və Antonionidən təsirlənməsindən yazırsınız. Niyə birində bu təqlid olur, digərində təsir?

- İstənilən sənət adamı müəyyən yaşda özündən öncəkilərə pərəstiş edir. Bu da ixtiyarsız olaraq təqlidçilik yaradır. Ən istedadlı yazarlarımızdan biri İsa Muğannadır, o da təqliddən və təsirdən qaça bilməyib. Baxın, “Bizim qızlar”, “Dan ulduzu” və digər ilk əsərlərində o sosrealist yazıçıları təqlid edirdi. “Yanar ürək”dən “Şəppəliyə” qədərki əsərlərində artıq Balzakın, Dostoyevskinin təsiri duyulur. “Məhşər”də o özünü milli, “İdeal”da isə həm də fərdi mənada tapdı. Yəni müəyyən yaşdan sonra özün kimi düşünməli və yazmalısan. Əgər bunu bacarmırsansa, demək, istedadın özünü ifadə edəcək səviyyədə deyil, sadəcə yazı yazmaq bacarığın var. Pərvin və Cavid o yaş həddini hələ keçməyib, Şərif isə keçib. Eyni bir məsələdə onlara olan münasibət fərqim bundan irəli gəlir. Əgər onlar da bu yaş həddini keçsə və özünə keçə bilməsə, onlar haqda da eyni fikriləri deyəcəm. Əlbəttə, əgər Allah ömür versə.

- Sizcə, roman yaza bilməyən cavanlar kimlərdir?

- Bayaqdan maraqlı ədəbiyyat söhbəti edirik. Gəl, müsahibəmizi adlar siyahısına çevirməyək.

- Sizinlə müsahibədən qabaq bir çox yazılarınıza baxdım. Bir yerdə qeyd etmisiniz ki, konkret ad çəkmədən danışmaq kor quyuya daş atmaqdır. Ən azı söhbətimizin maraqlı alınması naminə xarakterik adları çəkmək olar.

- Məncə, roman sahəsində ən uğursuzları Cəlil Cavanşir, Nərmin Kamal, Aqşin Yenisey, Əsəd Qaraqaplan, Sevinc Elsevərdir. Başqaları da var, amma yadıma indi bunlar düşür. Onların romandan bu qədər uzaq ola-ola roman yazmaq iddiası sadəcə heyrət doğurur. Amma ədəbiyyata belə səthi, dayaz münasibət həm də onların xoşbəxtliyidir. Bilmədiklərini bilmir və özlərini rahat hiss edirlər.

- Nədənsə, Seymur Baycan özünün “Quqark”ı, Əli Əkbər “Amneziya”sı, Qan Turalı isə “Fələk qırmancı” ilə birlikdə qırmancladığınız romançılar siyahınızdan kənarda qaldı. Onları uğurlu sayırsız?

- Seymur o biri ikisindən yaxşı mənada fərqli olsa da, onların heç birini romançı kimi uğurlu saymıram. Amma hər halda birincidə yazıçı müşahidəsi, ikincidə səlis sintaksis, üçüncüdə fəlsəfi-ideoloji altyapı var. Bundan başqa formal olsa da, hər üçü ziyalı davranışı sərgiləyirlər.

- Sizcə, Əli Əkbərin “Artuş və Zaur”u da onun ziyalılığının göstəricisidir?

- Məncə, yazıçını nə yazdığına görə yox, necə yazdığına görə qınamaq olar. Əgər nə yazdığına görə qınasaq, onun azadlığını əlindən alarıq. Bu isə sənətin mahiyyətinə ziddir.

- Bir neçə il öncə Elxan Qaraqanın “A” romanından “Bir de görüm a” adlı böyük bir yazı yazmışdınız. Necə fikriləşirsiniz, yanılmamısınız ki?

- Görürəm ki, belə getsə, bir-bir hamını soruşacaqsan. Gəl, hamısını deyib qurtaraq, keçək ədəbiyyat söhbətinə. Bu gün Azərbaycandakı roman iddialılarını beş liqaya bölərdim. Adını çəkmədyim bir çoxları beşinci liqa, Cəlil, Nərmin, Aqşin, Əsəd, Sevinc dördüncü liqa, Qan Turalı, Seymur, Əli Əkbər üçüncü liqa, Şərif, Pərvin, Mirmehdi, Cavid, Vüsal Nuru və Qaraqan isə ikinci liqa yazıçılardır.

- Bəs, birinci liqa?

- Məncə, birinci liqaya ən çox iddiası olan Şərif, ən iddiasızı Vüsal, ən çox yaxınlaşan Qaraqan, ən şanslısı Pərvin, ən çox potensialı olan Caviddir. Amma ora hələ ki boşdur.

-Mirmehdi qaldı.

- Mirmehdi orda olmağına ordadır. Amma hansı statusla, bunu bilmirəm.
Bəlkə də ən çox layiq olanı odur. Əkrəm Əylislinin onu tərifləməsi də təsadüfi deyildi.

- Amma bir vaxt Əkrəm Əylislini tənqid edirdiniz.

- Çünki Qarabağ məsələsində ermənipərəst mövqedə dururdu. Bu, onun bir yazıçı kimi yox, bir vətəndaş, bir Allah bəndəsi kimi tənqidi idi.

- Amma siz onu bir yazıçı kimi də tənqid etmisiz.

- Bu da səbəbsiz deyildi. Gənclərdən kim Anara qarşıdırsa, onu dəstəkləyir. Belə ədəbiyyat olmur, axı. Anara münasibət nə vaxtdan ədəbi dəyərləndirmənin ölçüsü olub?

- Sizcə, Mirmehdini tərifləməsi də anti-Anar məsələsi ilə bağlı idi?

- Deyə bilmərəm, şünki Mirmehdi ən qatı anti-anarçılardan deyil. Amma Əkrəm Əylislinin digər təriflədiklərinə baxanda bu tərifində həqiqət payı var. Yəni bəy tərifi deyil.

- Onun bəy tərifi də olub? -

- Aqşini Füzulidən üstün tutmağa bəy tərifindən başqa nə ad vermək olar? Burda lap ağ eləmişdi. Ondan sonra Əkrəm Əylislinin sözünün ciddiyyətinə inamım yox oldu.

- Aqşinin şeirlərini bəyənmirsiz?

- Məsələ bəyənib-bəyənməmək yox, doğmalıq və yadlıqdadır. Aqşin öz ilhamını aşağı, infernal qatlardan alır. Və bütün infernal auralı şairlər kimi onun da şeirləri özünün ən ümumi ideya istiqaməti və ruhu ilə mənə yaddır. Mən işığı görmüşəm, qaranlığı qəbul edə bilmirəm. Amma söhbət sadəcə mənim münasibətimdən getmir. Aqşin Füzuliyə də yaddır. Çünki o işığı Füzuli də görüb. Hətta ən yaxşı şeirində belə Aqşini nəinki Füzulidən üstün tutmaq, hətta onları müqayisə etməyin özü belə abusrddur. Bunun üçün gərək sözün, şeirin, ədəbiyyatın nə olduğunu bilməyəsən.

- Hətta bu qədər?

- Bu qədər. Çünki Aqşinin düşüncəsi ilə Füzulinin birinci mərtəbəsinə də girmək mümkün deyil. Halbuki, Füzuli çoxmərtəbəli şairdir.

- Aqşin yeni roman yazıb – “Tarix və tale”. Sizcə, bu romanın aqibəti necə olacaq?

- Roman hələ ortalıqda yoxdur, ona görə necə olacağını desəm, bu öncəgörənlik olar. Onu deyə bilərəm ki, ad düzgün seçilməyib. “Tarix və tale” tarixi, ideoloji, publisist, siyasi, fəlsəfi kitabın adı olar bilər, amma bədii əsərin yox.

- Niyə?

- Çünki bu ad bütün mahiyyəti bəri başdan açıb qoyur ortaya. Halbuki müasir bədii advermədə mahiyyəti açmaq yox, gizləməyə üstünlük verilir. Məsələn, “Rio-Pyedranın sahilində oturdum və ağladım”. Ezopun təbiri ilə desək, dil həqiqəti demək yox, gizləmək üçündür.Bu barədə Eko özünün “Kənar qeydləri”ndə yazıb. Kim geniş surətdə maraqlanırsa, oxuya bilər.

- Qaldı Qismət.

- Mənim bir suala cavab verməmək ixtiyarım var?

- İstəsəniz, bütün suallara cavab verməyə bilərsiniz?

- Bütün suallar yox, amma bu suala cavab verməyəcəm.

- Niyə?

- Son müsahibələrimdə Qismət barədə fikirlərimi demişəm. Təkrara nə ehtiyac var ki? Amma bircə məsələyə toxunacam. Bu günlərdə tam təsadüfən onun Nabokovdan elədiyi filolji tərcümə kitabını oxudum. Filoloji tərcümə hazırda ədəbiyyatın ən lazımlı, həm də ən axsayan tərəflərindən biridir. Qismət önəmli iş görüb, amma, məncə, bu işi daha səlis, daha səliqəli eləmək olardı.

- Özünüzdən böyüklərə nisbətən, kiçikləri tənqidləriniz kifayət qədər sərtdir, hətta qəddarcasınadır.

- Dərman acı ola bilər, amma bu o demək deyil ki, həkim qəddardır. Yaşlılar da bir vaxt gənc olub, onları da tənqid ediblər. Gənclər isə tənqid mərhələsindən keçməlidir.

- Tənqid etdikləriniz sizi niyə tənqid etmirlər? Sanki bir qədər çəkinirlər...

- Mən belə deməzdim. Tənqid etmək istəyirlər, sadəcə, bacarmırlar deyə təhqir alınır.

- Niyə belə alınır ki?

- Çünki özlərini liberal saysalar da, Avropa standartlarından danışsalar da, qərb dəyərlərindən uzaqdırlar. Nə qədər cəhd eləsəm də, adicə polemikanın, sivil fikir dartışmasının nə olduğunu onlara başa sala bilmədim.

- Avropa dəyəri deyəndə nəyi nəzərdə tutursuz?

- Təniqd elə olmalıdır ki, sonra bir stol arxasında oturub söhbət edə biləsən. Avropa dəyəri buna deyirəm.

- Hamını tənqid edən Əsəd Cahangir yazar olaraq ədəbiyyatın hansı pilləsində dayanır?

- Əvvəla, mən hamıdan yazmıram. O dediyiniz Vaqif Yusiflidir. İkincisi isə haqqında yazdığım adamı nə tənqid, nə də tərif yox, sadəcə təhlil edirəm. Tənqid də, tərif də avtomatik olaraq bu təhlildən doğulur. İndiyə qədər məqalə, resenziya, icmal, məruzələrlə yanaşı esse, şeir, poema da yazmışam, filoloji və bədii tərcümələr eləmişəm. Hansı yarışmaya qatılmışamsa, birincilıik qazanmışam. Bu, rəsmi dairələrin verdiyi qiymət olub. Oxucular da yazılarımı pis qarşılamayıb. Bu da xalqın verdiyi qiymət olub. Amma özümü hansı pillədə görməyim haqda danışmağı bir az qeyri-etik sayıram.

- Bu nədir, təvazö, yoxsa ehtiyat?

- Hər nədirsə, yaşın gətirdiyi bir şeydir.

- Amma bir vaxt deyirdiniz ki, tənqiddə birinciyəm.

- Mövqeyimdən nəinki geri çəkilmir, əksinə bir addım da qabağa atır və deyirəm ki, sıfırıncıyam.

- İki poemanız var – “O adam” və “Namaz”. İndiki dönəmdə poema yazmaq bir qədər qəribə gəlir adama. İndi demək olar ki, poema yazan ya yoxdur, ya da azdır.

- İndi poema yazan kifayət qədərdir. “Azərbaycan” jurnalına baxsaz, ildə neçə poema yazıldığını görərsiz. Sadəcə, əksərən uğursuz olurlar deyə gözə görünmürlər. Murad Köhnəqalanın sözü olmasın, bəzisi toyemadır, bəzisi vayema. Nə üçün məhz poema yazmağımla bağlı sualı ilk dəfə deyil eşidirəm. Hər dəfə də deyirəm ki, janrı mən seçməmişəm, janr özü məni seçib. Hər iki poema təsadüfən yaranıb. Birinciyə Çingiz Əlioğlu, ikinciyə Əlizadə Nuri səbəb olub. Hər ikisinə minnətdaram. Amma bunlar, əlbəttə ki, üzdə olan səbəblərdir.

- Bəs, alt qatdakı səbəb nədir?

- On beş ildən artıq idi ki, şeir yazmırdım. Bunlar yığılıb axırda hamısı birdən üzə çıxdılar. Bu da təbii ki, şeir yox, həcmcə böyük bir şey - poema olmalı idi.

-Poemalarınızın sərt tənqidlə üzləşəcəyindən qorxurdunuzmu?

- Tənqid olunmaq yox, mətnin zəif alınacağından, başqasının yox, özümün bəyənməyəcəyimdən qorxa bilərdim. Amma bir şey içdən gəlirsə, hökmən alınır. Odur ki, qorxmaq ümumən yadıma düşməyib. Mənim üçün nəticə yox, prosesin özü maraqlı idi.

- Reaksiyalar gözlədiyiniz kim oldumu?

- Konkret olaraq heç nə gözləmirdim, amma reaksiyalar pis olmadı. Müsbət rəylər eşitdim, məqalələr yazıldı, hətta Türkiyə mətbuatında da. “Namaz” beynəlxalq dərəcəli müsabiqədə birinclik qazandı. Bütün bunlarla yanaşı bir həqiqəti də anladım ki, bizdə tənqidçi yoxdur. Ona görə yox ki, tənqidçilər yazmırdılar, ona görə ki, mətni nə tərif, nə də tənqid etməyə, onun bədii şifrələrini açmağa, şeir dilindən elm dilinə çevirməyə gücləri çatmırdı.

- Deyirsiz yəni, bizdə tənqidçi yoxdur?

- 1990-cı illərdə Bərdədən Bayram Əvəzoğlu vardı, yeni nəsil tənqidçilər arasında o həqiqi analitik istedada malik idi. “Azərbaycan” jurnalında tənqid şöbəsində işləyirdi. Adının üstünə ad qoyub, dəligetdi eləməyə başladılar. Küsüb getdi rayona, bir də qayıtmadı. Mən jurnala o gedəndən sonra gəldim. Soruşdum ki, neyləmişdi, günahı nə idi ki, onu küsdürdünüz? Dedilər ki, əllərini belində çarpazlayıb, otağın içində o baş-bu başa gedib gəlirdi. Daha heç nə deməyəcəm. Nəticəni özünüz çıxarın.

- Bəs, hazırda yazan tənqidçilərdən?

- Vaxtilə Akif Hüseynovun nəsrlə bağlı məqalələrini, özəlliklə də, “Sənət meyarı” kitabını dönə-dönə oxumuşdum. Ədəbiyyatşünaslıq əsərlərindən Yaşar Qarayev, Kamal Abdulla və Nizami Cəfərovun kitablarını çox oxuyurdum. Son illər oxuduqlarım arasında ən çox xoşuma gələn Ədalət Vəliyevin “Teatr, ruh və əqidə” kitabı olub. Bu, Cəfər Cəfərovun 1970-ci illərdə yazılan məşhur kitabından sonra milli teatr tariximizin elmi dərkində yeni mərhələdir. Sonuncu dəfə maraqla oxuduğum esseistika nümunəsi Kamal Abduallnın “Dümadan Coysa qədər” kitabıdır. Elnara Akimovanın obyektivliyi razılıq doğurur, amma təəssüf ki, bəzən təsir altına düşüb, tənqidçi ayıq-sayıqlığını itirir, mübaliğəyə yol verir. Mətnin bədii texnologiyasını açıqlamaq baxımından Rüstəm Kamal seçilir. Amma o da başı analizə qarışdığından sintezi, konkret plana aludə olduğundan ümumi planı unudur.

- Son vaxtlar gənc şair Elşad Barat da hamını ucdantutma tənqid edir. Bu tənqidə necə baxırsınız?

- Ədəbiyyat tarixi boyu həmişə şair, yazıçı tənqidi olub. Balzak “Anri Beyl haqqında etüdlər”ini yazana qədər fransız cəmiyyəti Stendalı tanımırdı. Anarın “Nəsrin fəzası” məqaləsi 60-cı illər nəsri haqqında ən ciddi araşdırmalardan biri sayılır. Elşadın qələm dostları haqqında yazıları yazıçı tənqidinə parodiyadır. Burda diqqət daha çox yazıçının komik portretinin yaradılmasına yönəldilir. Elşad mahiyyətcə həqiqəti yazır, amma təəssüf ki, bəzən tənqid həddini aşır, ifrata varır.

- Sizcə, gənc bir oğlanın bu aqressiyası nədən irəli gəlir?

- Səbəblər çoxdur - işsizlik, evsizlik, maddi problemlər, bir yazar olaraq özünü təsəvvür etdiyi səviyyədə realizə edə bilməmək, qələm dostlarından özünə, istedadına qarşı gördüyü etinasızlıqdan doğan təbii qisas almaq meyli və sair və ilaxir.

- Bədii yaradıcılığınızın davamı olaraq, roman yazmaq fikrindən bir qədər uzaq görünürsünüz.

- Məncə, bədii mətn ilahi bir şeydir. O, yazıçının oxucu ilə söhbətindən öncə bəndənin Allahla dialoqudur. Onu özbaşına yazmaq olmaz. Yuxarıdan icazə olmalıdır, işarə almalısan. Dostoyevski “Qumarbaz”ı, Kafka “Hökm”ü, Afaq Məsud “İzdiham”ı yazanda olduğu kimi. Yerdə qalan hallarda yazmaq sözə də, özünə də, oxucuya da əzab verməkdir. İndi yazıçıların əksəriyyəti əzabkeşlərdir. Ədəbiyyatın oxunmamasının bir səbəbi də budur.

- Maddi həyat şərtlərinin ağırlığı yazı-pozu işlərinizə mane olurmu?

- Mən optimist adamam. Ən xırda şeylərə də sevinməyi bacarıram. Ümidimi heç vaxt itirmirəm.

- Bu ümid haradan gəlir?

- Ən kritik məqamlarda da Allahın həyatıma müdaxiləsini hiss etmişəm. O var və həmını, hər şeyi daimi nəzarətdə saxlayır.

- “Özünüdərk” essesində yazırsız ki, Allah varlığı özündən yaradıb. Allah anlayışı sizin üçün nədir?

- Allah ağıldır və dünyanı özündən doğurub. O, öncə yaratdıqları haqda düşünüb, sonra bu düşüncələr maddiləşib və dünya yaranıb. Allah hər şeyi özünəbənzər yaradıb, ona görə bütün varlıq fasiləsiz düşünür və düşündükcə yaradır.

- Allah nə üçün yaradıb?

- O, dünyanı gözəlliyə sevgidən yaradıb və öz işinə baxıb, “Ən gözəl Yaradana eşq olsun!” deyib. Sonra bu gözəlliyi başqası da görsün deyə o, insanı yaradıb.

- Deyirsiniz ki, insan başqasıdır? Amma bayaq dediniz ki, Yaradan və yaradılanlar eynidir.

- İnsan Allahın bir zərrəsidir. Allahla insanı eyniləşdirmək zərrə ilə küll, hissə ilə tam arasına bərabərlik işarəsi qoymaq olardı. Bu isə yanlışdır və demək, onlar arasında oxşarlıqla yanaşı bir başqalıq da var.

- Allah eqoistdirmi ki, özünə “əhsən” deyir?

- Əgər Allah hər şeydirsə, onun özünü sevməsi hər şeyi sevməsi deməkdir. Bu isə eqoizm ola bilməz. Yaradıcı adam da Allah kimi öz yaratdıqlarına baxıb zövq alır. Buna görə o, özünün Allahla daxili bağlılığını gözəl duyur. Ümumən böyük və ciddi sənət həmişə müdhiş bir inanca can atır. Dabanından soyulsa belə, yaradıcı adam bu inancdan dönmür. Çünki ölümə hər şeyin sonu kimi baxmır.

- Sizdəki bu əminlik haradandır ki, ölümün son olmadığını dəqiqləşdirmisiniz.

- Cismani ölüm və ruhi ölümsüzlüyün həqiqəti mənə öz daxilimdən açılıb. Yəqinliyim bu üzdəndir.

- Ənənəvi inanclarla yanaşı, mistikaya da bir az yaxınlığınız hiss olunur...

- İyirmi yaşa qədər ateist olmuşam. Düşünürdüm ki, əvvəlcə çoxallahlılıq, sonra ikiallahlılıq, sonda təkallahlılıq olubsa, yəni insan şüuru inkişaf etdikcə Allah ideyası tarixən azala-azala gedibsə, bir gün o tamam yox olmalıdır. Gözlənilməz daxili açılış bu qondarma məntiqi dağıtdı və baxışlarım tam əksinə dəyişdi. Sizin mistika dediyiniz şeylər də həqiqətin daxili dərkindən doğur.

- Deyirsiz ki, həqiqət insana daxildən açılmalıdır. Amma Vüsal Məmmədova Artkaspi.az saytında dərc olunan məktubunuzda yazırdınız ki, vəhy kənardan gəlir. Belə çıxır ki, vəhy həqiqət deyil?

- Vəhy elə böyük həqiqətlərdən danışır ki, o, bir insanın daxilinə sığa bilməzdi. O insan hətta Peyğəmbər olsa da!