Tatar mənşəli rus soyadları: onlar necə yaranıb? - Araşdırma

“Rusun keçmişini qaz – tatar taparsan!” atalar sözünü yəqin ki, hamı eşidib. Rus və tatar mədəniyyətləri əsrlər boyu bir-biri ilə o qədər sıx təmasda olub ki, bu gün biz bəzən bəzi rus soyadlarının tatar mənşəli olmasına belə şübhə etmirik.

Teleqraf.com-un tatar mənşəli rus soyadları barədə araşdırmasında bu barədə söhbət açılır.

Rusiyada tatar soyadları necə meydana çıxıb?

Tatar mənşəli rus soyadları, əlbəttə ki, tatar-monqol əsarəti dövründə ortaya çıxıb. Sonra İvan Qroznı və digər rus çarlarının sarayında kifayət qədər çox tatar xidmət edib. Rus və tatar zadəganlarının nümayəndələri arasında çoxlu qarışıq nikahlar var idi. Nəticədə antroponimiya mütəxəssisləri əslən tatar mənşəli 500-dən çox aristokrat və zadəgan ailəsini hesablayıblar. Onların arasında Aksakovlar, Alyabyevlər, Apraksinlər, Berdyayevlər, Buninlər, Buxarinlər, Qodunovlar, Qorçakovlar, Daşkovlar, Derjavinlər, Yermolovlar, Kadışevlər, Maşkovlar, Narışkinlər, Oqaryevlər, Peşkovlar, Radişşevlər, Rastopçinlər, Ryazanovlar, Timiryazevlər, Turgenyevlər, Ulanovlar, Xruşovlar, Çaadayevlər, Şeremetyevlər, Yusupovlar və bir çox başqaları var.

Rus soyadlarının tatar sözlərindən mənşəyinə dair nümunələr

Məsələn, Aniçkov soyadını götürək. Onun əcdadları Ordadan çıxmış insanlar idi. Onlar haqda ilk qeyd 1495-ci ilə təsadüf edir. Atlasovların əcdadları geniş yayılmış Atlasi tatar soyadını daşıyırdılar. Kojevnikovlar, bir versiyaya görə, bu soyadı ümumiyyətlə dabbaq peşəsindən deyil, “xoca” (tatar dilində - “cənab”) sözünü ehtiva edən ümumi soyaddan alıblar. Bu nəslin nümayəndələri 1509-cu ildə III İvanın xidmətinə girdikdən sonra onlara yeni soyad verilib.

Karamzinlər öz soy-köklərini tatar Qara-Murzadan (hərfi mənada “Qara knyaz” deməkdir) götürürlər. Soyad özü XVI əsrdən bəri məlumdur. Əvvəlcə onun nümayəndələri Karamza soyadını daşıyıblar, sonra isə Karamzinlərə çevriliblər. Bu nəslin ailənin ən məşhur şəxsi yazıçı, şair və tarixçi Nikolay Karamzindir.

Rusiyada tatar soyadlarının növləri

Tatar soyadlarının çoxu nəsildəki kişi əcdadlardan birinin daşıdığı addan yaranıb. Qədim dövrlərdə soyad atalara verilirdi, lakin XIX əsrin əvvəllərində eyni soyadı artıq uşaqlar və nəvələr daşıyırdı. Sovet hakimiyyətinin gəlişindən sonra bu adlar rəsmi sənədlərdə təsbit edildi və dəyişmədi.

Bir çox soyadlar peşəyə görə verilirdi. Məsələn, Bakşeyev soyadı “bakşey” (kargüzar), Karaulov “karavıl” (qarovul-mühafizəçi), Beketov “beket” (xan oğlunun tərbiyəçisi belə adlanırdı), Tuxaçevski “tuxaçi” (bayraqdar) sözündən yaranıb.

Rus soyadı hesab etməyə öyrəşdiyimiz Suvorov soyadı əsrdə məlum olub. Bu, “atlı” (tatar dilində - “suvar”) sözündəndir. Bu soyadı ilk daşıyan 1482-ci ilə aid salnamələrdə qeyd olunan hərbçi Qoryain Suvorov olub. Sonradan Suvorovlar ailəsinin əcdadının 1622-ci ildə Rusiyada məskunlaşan Suvor adlı isveçli olduğu haqqında bir əfsanə uyduruldu.

Lakin Tatişev soyadı böyük knyaz III İvanın qardaşı oğlu İvan şaha – knyaz Solomerskiyə verilib. “Tatya” tatar dilində müstəntiq kimi bir şey olan və oğruları tez bir zamanda müəyyənləşdirmək bacarığı ilə seçilən şəxslərə deyilib.

Lakin tatar soyadları tez-tez onun daşıyıcılarının fərqli xüsusiyyətləri əsasında formalaşırdı. Belə ki, Bazarovların əcdadları bazar günlərində doğulduğu üçün bu ləqəbi alıblar. “Baja” – tatarca bacanaq (arvadın bacısının əri) – Bajanova transformasiya edildi. Tatarlar hörmətli insanı “veliamin” adlandırırdılar, beləliklə, rus soyadı Veliaminov doğuldu, sonradan Velyaminova çevrildi.

Tatarlar qürurlu insanları “bulqak” adlandırırdılar, buradan Bulqakov soyadı yaranıb. Sevimliləri və sevənləri “daudlar” və “davudlar” adlandırırdılar, bu söz zamanla Davıdovlara çevrildi.

Jdanov soyadı Rusidə XV-XVII əsrlərdə geniş yayılıb. Ehtimal ki, bu, tatar dilində həm ehtiraslı aşiqlər, həm də dini fanatiklər mənasını verən “vidjdan” sözündəndir.

Akçurin soyadı başqalarından ayrıdır. Tatar soyadının rus variantında adətən -ov (-yev) və ya -in (ın) sonluğu olur. Lakin tatar murzlarının adlarından yaranan bəzi fərdi ümumi adlar hətta sənədlərdə dəyişilməz qalıb: Yenikey, Akçurin, Divey. Akçurin soyadındakı “-in” rus sonluğu deyil, qədim soyadın bir hissəsidir. Onun “ak-çura” tələffüz variantlarından biri də “ağ cəngavər”dir. Əcdadları XV əsrdə yaşamış Mişar-Mordova knyazı Adaş hesab edilən Akçurinlər nəslinin nümayəndələri arasında məşhur məmurlar, diplomatlar, hərbçilər var idi.

Sözsüz ki, tatar kökləri olan bütün rus soyadlarını sadalamaq sadəcə, mümkün deyil. Bunun üçün hər bir konkret soyadın etimologiyasını bilmək lazımdır.