Fəlsəfə doktoru: "Mənə bir arvad bəs deyil, 2-3 qadın lazımdır..."

Fəlsəfə elmləri doktoru, dinşünas alim Aydın Əlizadə ilə müsahibəni təqdim edirik:

- Aydın müəllim, bioqrafiyanızda yazılıb ki, dəqiq elmlər üzrə təhsil almısınız. Sonradan isə fəlsəfəyə, dinə yönəlmisiniz. Bəs sizi fəlsəfəyə meyl etməyə, dinşünas olmağa nə vadar etdi?

- Məndə həmişə fəlsəfi dünyagörüşü olub. Texniki elmlər üzrə ixtisaslaşanda belə, həmişə dünya, insan haqqında düşünürdüm. Ona görə də, belə hesab etdim ki, texnika mənim üçün maraqsızdır. Buna görə də mənə maraqlı olan sahəyə gəlməyə üstünlük verdim.

- İnsan, dünya haqqında olan düşüncələriniz nədir?

- Təbii ki, fikirlərim ontoloji məsələlərlə bağlıdır. “İnsan haradan yaranıb, hara gedir” sualları məni düşündürürdü. Sonda bu da dinə meyllənməyə gətirib çıxardı. O zaman SSRİ hələ dağılmamışdı, din yox idi. Lakin dinə meyl gənclər arasında yayılmışdı. Mən kommunist rejiminə müxalif olduğum üçün dini tədqiq etməyə, araşdırmağa başladım. Lakin mən dini elmi səviyyədə araşdırırdım, dinçi səviyyəsində yox.

- Dinə meyllilik sizi ibadət etməyə gətirib çıxardımı, yoxsa sadəcə dinşünas alim kimi qaldınız?

- Dini tədqiq etdikcə, içərisinə girdikcə, dini etiqad məsələləri məndə formalaşdı. Mən təbii ki, Allahın varlığına şübhə etmirəm. Ancaq dinlər, təlimlər, onların inkişaf mərhələləri, tənqid oluna bilər.

- İbadət edirsinizmi?

- Bəli, ibadət etdim.

- İslam qaydası ilə?

- Əlbəttə ki!

- İndi də ibadət edirsiniz?

- Mən bu suala cavab vermək istəmirəm.

- Başa düşürəm, ibadət hər kəsin fərdi işidir, vicdan azadlığıdır. Ancaq jurnalist kimi sualı vermək zərurəti yarandı.

- İbadət edib-etməmək insanın şəxsi işidir. Özünüz də bunu gözəl vurğuladınız. İnsan ilk növbədə insan olmalıdır. Ümumbəşəri qaydalara riayət etməli, başqalarına ziyan vurmamalıdır. Bu insan üçün kifayətdir. O ki qaldı ibadətlərə, bu, insanın intim məsələsidir. Necə ki, biz alt paltarımız barədə kiməsə danışmırıq, eləcə də ibadət edib-etməməyi başqasına danışmamalıyıq. İbadət reklam olunmamalıdır. Amma təəssüflər olsun ki, indi çoxu ibadətini reklam edir. Hə, nə olsun ki, sən ibadət edirsən?

- Qeyd etdiniz ki, din tənqid oluna bilər. Artıq geniş müzakirə predmeti olan bir məsələyə toxundunuz. Yaxşı, bəs nələr tənqid olunmalıdır?

- Birincisi, demək lazımdır ki, müsəlmanlar geriyə qalıb. Bu, faktdır. Bunu heç kim inkar edə bilməz. Sual yaranır - əgər doğurdan da İslam haqq dindirsə, Allah bizə tərəfdirsə, nəyə görə müsəlmanlar geridədir? Müsəlmanların bugünkü vəziyyəti, elmdən geriyə qalması, dünya siyasətində heç bir rolunun olmamasından danışmamaq olmaz. Müsəlman dünyasının iqtisadi baxımdan qabaqcıl modelləri yoxdur. Müsəlman dünyasının öz brendləri yoxdur.

Niyə əsrlər boyu Avropa Volter, Spinoza, Nyuton kimi alimlər verdi, amma müsəlman dünyası 11-ci əsrdən sonra heç bir töhfə verə bilmədi. Vəziyyət sıfırdır, indi də belədir. Ona görə də bu məqamlara toxunmaq lazımdır. Təkcə mövhumat, cahilliyi deməklə iş bitmir. Deməli, ilahiyyatın özündə, müsəlmanların dünyagörüşündə, fəlsəfəsində, siyasi rejimlərində, iqtisadi quruluşlarında böyük problemlər var.

- Bəs müsəlmanların inandıqları, iman gətirdikləri ana ideologiyada, Quranda problem yoxdurmu?

- Gəlin fərqləndirək. Quran var, bir də ənənə var. Ənənə hədislər və rəvayətlərdir. Quran isə İslam inancında Allahın birbaşa sözü hesab olunur. Gəlin, buna toxunaq. Allahın sözüdürsə, buna şübhə etmirik. Mən də etmirəm. Belə qəbul olunub ki, heç kəs buna şəkk etməməlidir. Qurana şübhə gətirmək teologiyaya görə İslamdan çıxmaqdır.

Yaxşı, biz Quranı Allahın kitabı kimi qəbul etməklə məsələ bitir? Quranı hələ yozmaq lazımdır. Çünki Quran Allahın kəlamı olmaqla düstür şəklində hansısa ayələr və mənalardır. Bu mənaların da mahiyyəti bir çox məsələlərdə sual altındadır.

Lakin bu da var ki, Qurana yozumu insanlar edirlər. Buna da təfsir deyirlər. O insanların dedikləri tənqid oluna bilər, Quranın özü isə yox.

- “Quranı təfsir edənlər tənqid olunmalıdır” deyirsiniz. Çox gözəl, anladıq. Çünki o yozumlar fikir mübadisələsinə yox, konfliktlərə gətirib çıxarır. Bunlar öz yerində. Amma gəlin Quranın özünə müraciət edək. Quranda kafirlərə uzunqulaq deyilir. Bunu tənqid etmək teoloji baxımdan Allaha qarşı çıxmaqdır. Yaxşı, bəşəri, sistemli yanaşanda Quranın hər hansı bir ayəsini tənqid etmək olmazmı?

- Teologiyadan kənara çıxsaq, təbii ki, tənqid oluna bilər. Hər halda tənqid tənqid edənin şəxsi fikri olacaq. Gəlin açıq danışaq. Tutaq ki, Quranı tənqid etdik. Bunun nə mənası var?! Tənqid etməklə işlər düzələcək? Bizim işimiz odur ki, müsəlmanlar olan regionlar Avropa ilə eyni səviyyədə olsunlar.

Yaxşı, Quranı tənqid etməklə məqsədimizə nail ola biləcəyik?! Əlbəttə ki, yox.

- Tənqid etməyəndə və hər şeyi ilahiləşdirəndə gerilik, nadanlıq, cəhalət yaranmır?

- Onun qarşısında belə bir məsələ var. Siz əslində “bu vəziyyətdən necə çıxaq” demək istəyirsiniz. Çıxış yolları məlumdur. Birincisi cəmiyyətdə azadlıq ruhu olmalıdır. Bunu Avropa hələ renessans dövründən tətbiq edib. Azadlıq ruhu Avropa cəmiyyətlərində var. Elmlər inkişaf edir, yad fikirlilik əzilmir. Yadfikirlilik təkcə siyasətdə olmur.

Məsələn, Çin siyasi məsələdə yadfikirliliyi əzir. Amma iqtisadiyyat, elm sahəsində olan yadfikirlilik əzilmir. Çin buna görə də inkişaf edir. Baxmayaraq ki, Çində diktatura rejimidir.

Müsəlman dünyası ona görə geridədir ki, bunu etmir. Mən başa düşürəm, siyasi baxımdan məhdudiyyətlər qoymaq olar. Amma başqa sahələr də var axı! Bizim dərdimiz budur ki, alternativ fikirlərə məhdudiyyət qoyulur. Deyilir ki, elmin filan yerini kəşf etmə, çünki şəriətə ziddir. Əslində dərindən yanaşanda şəriətə yox, hansısa din xadiminin təfsirinə ziddir.

Sizə tarixdən də bir nümunə gətirim. 15-ci əsrdə Quttenberq çap maşınını icad etmişdi. Avropa bu çap maşını ilə kitablar çap etməyə başladı. Xalq da maariflənməyə başladı. Bəs müsəlman dünyası nə etdi? Kitab çapını qadağan etdi. Osmanlı imperiyasında çap məsələsi 18-ci əsrdə oldu. Yəni, 300 il boşluq yaranmışdı. Bu həmin 300 ildir ki, Avropa sürətlə inkişaf etməyə, müsəlman dünyası isə geriləməyə başladı. Avropada çap olunan kitablar müsəlman dünyasında yox idi. Ta 18-ci əsrə qədər. 18-ci əsrdə də onu bir şərtlə etdilər ki, Osmanlının şeyxülislamı buna icazə versin. Yəni hər bir kitab senzuradan keçməli idi. 100 il də bu şərtlə getdi. Yəni tam azadlıq verilməmişdi.

- Siz azadlıq məsələsini qabardırsınız. Bəs din insana azadlıq verirmi?

- Verə bilər.

- “Verə bilər” başqa deyimdir. Konkretləşdirək, azadlıq verirmi?

- İslamda insana azadlıq verilmir. Amma xristianlıqda verilir. Əsasən də protestant qolunda.

- Din bizə azadlıq vermirsə, niyə onu əlimizdə bayraq tutmalıyıq?

- Ona görə ki, bir reallığı başa düşməliyik. Reallıq isə budur ki, biz İslamı cəmiyyətdən ayıra bilmərik. Bu, qətiyyən mümkün deyil. Vəziyyət bu cürdürsə, biz dinin əleyhinə çıxışlar etməməliyik. Dinə qarşı çıxış etmək yox, dində reformalara nail olmaq lazımdır. Necə ki, xristianlar bu yolu getdilər. Bir şeyi 2 dəfə icad etmək mümkün deyil. Onlar da bu dilemma qarşısında durmuşdular. Onlar hələ orta əsrlərdə anlayırdılar ki, xristianlıq onları geriyə aparır. Bu zaman protestantlıq yarandı. Bunlar iddia etdilər ki, dinin şərtləri yüngülləşməli və azad olmalıdır.

- Mirzə Fətəli Axundov da “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində protestantlığı nümunə gətirir və bunun İslama tətbiqinin vacibliyini vurğulayır. Ümumiyyətlə, İslamda islahatlar hansı metodologiya ilə getməlidir?

- Əsas baza olan Quranın nüsxələri başqa dillərə tərcümə olunmalı və onlar da müqəddəs hesab edilməlidir. Mən protestantlıq yolunu əsas götürürəm. Bayaq dedim ki, bir şeyi ikinci dəfə icad etmək mümkün deyil. Bunu bir dəfə tətbiq ediblər. Protestantlar bildirdilər ki, Bibliya təkcə latın dilində yox, həm də alman və digər dillərə tərcümə olunmalıdır. Və onlar müqəddəs sayılmalıdır.

Bizim üçün Azərbaycan dilində olan Quran müqəddəs qəbul olunmalıdır. Və ibadət Azərbaycan dilində olmalıdır, ərəbcə yox. Bu, artıq milli özünüdərk və milli şüurun güclənməsinə gətirib çıxaracaq. Bu həm də milli din anlayışına gətirib çıxarır.

Bu metodu protestantlar tətbiq etdilər. Həmin o protestantlığa görə, hər bir insanın haqqı var ki, dini özü təfsir etsin. Mənə molla, keşiş lazım deyil. Kitabı oxuyuram və öz anladığım dildə özüm üçün hökm çıxarıram. Mənə başqasının dediyi lazım deyil. Həftədə də bir dəfə məscidə ya da kilsəyə gedirsən, kimisə dinləyirsən, lakin sonra yenə azad biri olursan. Yəni, inanc sənin ürəyindədir, əməyindədir. Protestantliğa görə ibadət etmək vacib deyil. Sən özünü əməyə sərf etsən, cəmiyyət üçün xeyirli bir iş görsən, oxusan, bu da Allaha ibadətdir. Yəni namaz qılmaqdansa get işlə, get elmdə bir ixtira et. Bu özü də ibadətdir.

Dindən aralanmaq lazım deyil. Sadəcə dinin formatını dəyişərək, onu yeni cildə salaraq inkişaf etmək mümkündür.

- 2008-2009-cu illərdə Samara məhkəməsi “Novruz bayramı və İslam qanunları” məqalənizə görə, sizə qarşı irəli sürülən ittihamlara baxıb. Detallara girək, problem nə idi?

- Çox maraqlı bir hadisə olmuşdu. Mən Azərbaycanda bəlkə də yeganə elmlə məşğul olan adamam ki, məhz elmi məqaləyə görə məhkəməyə düşmüşəm. Mən siz dediyiniz məqaləni yazmışdım. İslam ayinləri ilə Novruz bayramını müqayisə etmişdim. Belə nəticəyə gəlmişdim ki, Novruz bayramı qətiyyən İslama aid deyil, Novruzun ayinləri qətiyyən İslamla uzlaşmır. Qeyd etmişdim ki, Novruzda bütpərəstliyin əlamətləri var. Sadə bir məqalə idi. Bu məqaləni Rusiyada tatarlar internetdən tapıb yaymışdılar. Heç ondan mənim xəbərim də yox idi. Sonda Rusiya xüsusi xidmət orqanları nədənsə bu məqaləmə görə araşdırmalara başladılar. Deyirdilər ki, bu məqalə ekstremist xarakterlidir. Və məni məhkəməyə verdilər. 2 il məhkəmə getdi, bir neçə məhkəmə iclasında vəkilim məni təmsil etmişdi. Vəkillə buradan əlaqələr saxlayırdım, dəlillərimi ortaya qoyurdum. Sonda məhkəmə məni haqlı saydı. Qərar belə oldu ki, Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin iddiası sübut edilməyib.

İttiham isə belə idi ki, millini dindən ayırmaq üçün millətləri qarşı-qarşıya qoyuram. Absurd bir iddia idi. O zaman dilxor olmuşdum, deyirdim ki, heç nədən işə düşdüm. İndi isə fəxr edirəm. Çünki Azərbaycanda yeganə elm adamıyam ki, elmi məqaləyə görə mühakimə olunmuşam. Bu da mənim bioqrafiyamın üstünlüyüdür.

- Belə fikirlər var ki, xristianlıq yəhudilik və İslamdan daha azaddır. Hər üçü Allahın dinidirsə, niyə xristianlıq daha yumşaqdır?

- Xristianlıqda protestantlıq daha yüngüldür. Müasir zamanı nəzərdə tutursunuzsa, haqlısınız. Avropada cəmiyyət inkişaf edib deyə, onlar artıq orta əsrlərin qaydaları ilə yaşaya bilmirlər. Hətta katoliklər də. Onlar da indi yumşalıblar. Halbuki orta əsrlərdə çox amansız idilər.

Yəhudilik və İslamdakı qanunlar həyatın hər bir məqamına təsir edir. Buna şəriət deyirlər. İslamda bu fiqhdir. Şəriətə görə, hətta insan yatağa girəndə də diqqət etməlidir ki, düz edib yoxsa yox. Xristianlıqda belə şey yoxdur, bu mənada xristianlıq yüngüldür. Yəhudilikdə də şərtlər ağırdır. Əsl yəhudilər bu şərtlər altında yaşayırlar.

Lakin İslamla müqayisədə yəhudilik daha asandır. Yəhudiliyin özündə də qollar var və onlarda orijinaldan aralanma var. İslamda isə təəssüflər olsun ki, hələ də çətinlikdən aralanma prosesləri getməyib. Bu getməyənə qədər müsəlman dünyası heç zaman tərəqqi etməyəcək.

Bizim dərdimiz budur ki, dini yüngülləşdirməmişik. Bəzi din alimləri deyir ki, dini yüngülləşdirmək lazımdır, amma yenə də şəriətə əməl etmək lazımdır. Bu nə paradoksdur? Şəriətə riayət etməklə dini necə yüngülləşdirmək olar? Sən yatağa da şəritə qaydası ilə girirsənsə, dini yüngülləşdirməkdən söz aça bilməzsən.

Mən razıyam ki, fiqh olmalıdır, amma gəlin bunu yüngülləşdirək də! Çox vacibatları yığışdıraq. Yoxsa ortaya gülməli məsələlər çıxır.

Fiqhə görə, qadınla yatağa girəndə də, şəriət qaydalarına əməl etmək lazımdır. Elə bir sahə yoxdur ki, din onu nəzarətə götürməsin. Bununla heç kim inkişaf edə bilməz. Daim təzyiq altında olmaqla, şəriətlə irəli getmək olmaz.

- Din alimlərinin özləri də Quranla bağlı fikirlərində fərqli mövqedədirlər. Bayaq isə siz dediniz ki, hərə individual olaraq Quranı necə başa düşürsə, ona inanmalıdır. Bəs siz Quranı necə başa düşmüsünüz?

- Quran əlbəttə ki, elm deyil. Elmin tərifi başqadır. Bir şey ki, təcrübə ilə sübut olunur, o, elmdir. Qurana necə təcrübəyə qoyacaqsınız? Şeytanın olmasını hansı təcrübə ilə sübut edəcəksiniz? Bu, mümkün deyil. Deməli, Quran elm deyil. Quran inanc kitabıdır. Elmlə din bir-birindən ayrı olan sahələrdir. Onları bir-birinə qatmaq lazım deyil.

İslamda islahat getmədiyinə görə, elmi həm dinə, həm də pozitiv elmlərə aid edirik. Bu da bizim geriliyimizin əlamətidir. Bizdə deyirlər ki, İslam elmdir. Ay qardaş, İslam necə elmdir ki, o, təcrübəyə gəlmir? İkincisi İslam elmdirsə, onda inteqral düsturlar İslamda olmalıdır. Buyurun göstərin! Quranda inteqral yoxdur axı, sən onu necə elmə aid edirsən.

- İslam təriqətinin özlərinin içində də, dərin ixtilaflar var. Təriqətlər İslamdırmı?

- Əlbət ki, İslamdır. Təriqətlər hərəsi dini mətnləri özərinə uyğun yozur.

- O zaman vəhhabilər də İslamdır?

- Əlbəttə. Vəhhabilər əsl İslamı yaşayırlar. Çox güclü şəkildə İslamı hərfinə qədər icra edirlər. Amma müasir dövrdə hərfinə qədər icra etmək lazımdır ya yox – bunu düşünmək lazımdır. Bu, ayrı müzakirənin predmetidir. Müsəlmanlığa gəlincə isə, vəhhabilər əsl müsəlmandırlar. Bizdən də yaxşı müsəlmandırlar.

- Şiələrə görə, vəhhabilər, sələfilər İslamdan çıxıblar, vəhhabilərə görə isə şiələr. İndi hansına inanaq?

- Onların ikisi də İslam qollarıdır. Onların heç biri İslamdan uzaqlaşmayıb. Onların ikisi də vacib məsələlərdə ortaq mövqedədirlər. Mübahisələrə gəlincə, onlar özlərinin daxili müzakirələridir. Biz elm adamları kimi onlara yuxarıdan aşağı baxmalıyıq ki, hansı nədir.

- Şəxsi məsələ o zaman olar ki, bu iki nəfərin arasında mübahisə olsun. Lakin fikir haçalanmaları cəmiyyətə sirayət edir.

- Bəli. Belə söhbətlər nəzəri olaraq getsə, buna dözmək olar. Lakin təəssüflər olsun ki, bu adamlar həm də silahlanıb bir-birinə qarşı vuruşurlar.

Bunlara qarşı mübarizə aparmaq üçün dövlət güclü olmalıdır. Qanun çərçivəsində onlara qarşı ciddi tədbirlər görülməlidir. Kim təqsirlidirsə, onlar içəriyə atılmalıdır.

- Dinləri araşdırmısınız, İncilin dəfələrlə dəyişdirilməsi iddiası həqiqətdirmi yoxsa sadəcə sosial inancdır?

- Dəyişdirilmə var, olmaya da bilməz. Bir şey 2 min ildən bu yana gəlirsə, deməli orada dəyişdirilmə də olacaq. Protestantlıq elə dəyişiklikdir də. Bundan başqa Avropa fəlsəfəsi xristianlığa daxil edilib. Onların da keşişlərinin, din adamlarının fərqli fikirləri dəyişmədir.

Həmin şey İslamda da baş verib. Əslində İslam da təhrif olunub. Təfsir vermək də özü dəyişmədir. Quran olduğu kimi qalıbsa da, din dəyişib. Axı din təkcə Qurandan ibarət deyil.

- Heç kim ağzına “Quran dəyişdirilə bilər” ifadəsini gətirmir. Halbuki, dəyişdirilməsinə dair maddi olmasa da, məntiqi dəlillərin olduğu deyilir. Bu mənada siz necə düşünürsünüz, Quran dəyişdirilibmi?

- Quran Məhəmməd peyğəmbərdən sonra tərtib olunub. Bəzi Quranlar var ki, onların mətnləri əlimizdə olanlardan fərqlənir. Məsələn, Yəmən Quranı var. Onu avropalılar Yəməndə tapıblar. Yəmən Quranının müəyyən hissələri bizim əlimizdə olan Qurandan fərqlənir. Özü də Yəmən Quranı ən qədim Quranlardan biridir.

Abdullah ibn Abbasdan hədis var. Deyir: “Quran tam olsaydı, onun ayələri daha çox olardı”. Şiə ənənəsində bəzi hədislər var. Məsələn, birində deyilir ki, Mehdi gələcək, özü ilə Quran gətirəcək. Yəni belə çıxır ki, o, indiki Quran olmayacaq. Mən onun tərəfdarıyam ki, ixtilafa girməyək. Ay ənənə, sən deyirsən ki, Quran dəyişdirilməyib. Çox yaxşı. Bəs islahatlar da mümkün deyil?!

Onsuz Quranın dəyişdirilməsinin deməyin mənası yoxdur. “Quran dəyişdirilib” deməklə cəmiyyətmi düzələcək? Əksinə davalar çoxalacaq. Sənin məqsədin müsəlmanı irəli çəkmək, cəmiyyəti inkişaf etdirmək olmalıdır.

- Məqalələrinizin birində filosof Ağalar Məmmədovu tənqid etmisiniz.

- Elə də çox tənqid etməmişəm. Ağalar Məmmədovu ona görə tənqid etmişəm ki, dinə qarşı çıxış etmək lazım deyil. Ola bilsin ki, Ağalar Məmmədov çox şeydə haqlıdır. Amma hər şeyi deməyin nə mənası var?! Məhəmməd peyğəmbər, Quran xoşuna gəlmir. Yaxşı, Ağalar Məmmədov, əvəzində sən nə təklif edirsən bu insanlara? Ağalar Məmmədov heç bir təklif vermir.

- Rasionallıq, məntiq...

- Yaxşı, gəlin düşünək ki, hamı rasionaldır. Hə, bəs sonra? Sən dinin pis olduğunu deyirsənsə, cəmiyyətə alternativ nəsə verməlisən axı! Vermirsənsə, dediklərin lazım deyil. Ağalar Məmmədov bir təklif vermirsə, dedikləri cəmiyyətin ziyanına işləyir.

- Araşdırmısınızmı, son zamanlarda missioner təşkilatlarının Azərbaycanda fəaliyyətləri nə yerdədir?

- Hazırda, onların fəaliyyəti çox zəifləyib. Onların çox güclü vaxtları var idi – 1990-cı illərin əvvəllərində, ortalarında və 2000-ci ilin əvvəllərində. Onların fəaliyyətinin zəifləməsində dövlətin atdığı addımların rolu çox oldu. Dövlət onların maliyyə axınlarının qarşısını aldı və düz etdi.

Nəyə görə? Çünki bizim ermənilərlə problemimiz var. Kimsə xristiandırsa, özü bilər, məsələ bunda deyil. Biz qlobal yanaşaq. Biz Ermənistanla müharibə şəraitindəyik. Və xristian missioner təşkilatları Azərbaycanda fəaliyyət göstərir. Azərbaycanlıların bir qismi xristianlığı qəbul edəndən sonra, mən əmin ola bilərəmmi ki, onlar əsgərlikdə cəbhəni açıb erməniləri buraxmayacaq? Bu baxımdan bizim dövlətin addımları düzdür.

Təbii ki, burada azadlığın qarşısının alınması məsələsi də var. Yəqin ki, erməni məsələsi həll olunandan sonra ya da hansısa bir məqamlarda dini təşkilatlara azadlıq vermək lazımdır. Rəqabətsiz inkişaf da olmur.

-1990-cı illərdə siz də axtarışda idiniz. Heç missioner təşkilatlarına meyllilik yaranmışdımı sizdə?

- Məndə meyl yaranmamşdı. Amma missioner təşkilatlarının yığıncaqlarına gedirdim, onların rituallarına baxırdım. Amma bu, sırf tədqiqat məqsədi daşıyırdı. Həmişə hesab etmişəm ki, Azərbaycan millətinə aidəm. Və həmişə bu fikirdə olmuşam ki, Azərbaycam xalqı müsəlmandır. Qurtardı getdi. Mən özümü azərbaycanlı hesab edirəmsə, müsəlmanlıqda qalmalıyam. Yox, əgər, xristianlığı qəbul edirəmsə, azərbaycanılılıqdan çıxmış sayılıram. Bəzən deyirlər ki, azərbaycanlı olaraq qalır, amma xristianlığı qəbul edir. Xeyr, elə deyil, sənə elə gəlir. Sən dinini dəyişmisənsə, artıq azərbaycanlı deyilsən. Siz təsəvvür edirsiniz, hansısa azərbaycanlı İslamdan çıxsın?

- Mübahisəli fikir səsləndirdiniz. Bəs vicdan azadlığı?

- Bizim bütün mədəniyyət İslamın üzərindədir.

- İslamdan qabaq da mədəniyyətimiz olub.

- Xristianlığın nə zaman olub?

- Biz zərdüştlük, xristianlıq inancında da olmuşuq.

- Bizim əcdadlarımız heç zaman xristian olmayıblar. Türk deyilik? Türklər nə zamandan xristian olublar?

- Aydın müəllim, türklər qədim xalqdır, onların xristianlığa, İslama qədər də inancları olub axı!

- Türklərin tanrıçılığı olub. Biz xristianlıqdan danışırıq. Sizinlə razıyam, sən tanrıçı ola bilərsən, bu, bizim ənənədə var. Amma tanrıçılığın heç nəyi yoxdur. Tanrıçılıq din deyil, sadəcə nəzəri ideyadır.

Türklər heç zərdüştlik dinində olmayıblar.

- Bir açıqlamınızı gördüm, kifayət qədər qalmaqal yaratmışdı. Demişdiniz ki, kimin imkanı yoxdursa evlənməsin, uşaq doğmasın.

- O fikirlərim təhrif olunmuşdu. Mən sonra jurnalistlərə dedim ki, düz etmirsiniz. Birincisi mən o ifadələri öz Facebook səhifəmdə yazmışdım. Bura mənim şəxsi səhifəmdir. Mən istədiyim şeyi yazaram. O zaman biri mənə şikayt etmişdi ki, dolana bilmir, ailəsi də var. Mən də dedim ki, evlənəndə pulun var idi? Dedi yox, həmişə kasıb olub. Mən də bunu əsas tutub sosial şəbəkədə fikirlərimi yazmışdım.

Jurnalistlər də onu kontekstdən çıxarıb yaymağa başladı. Bir neçə dəfə belə hal olub. Birincisi jurnalistin ixtiyarı yoxdur ki, mənim icazəm olmadan şəxsi səhifəmdən hansısa məsələni kontekstdən çıxarıb yaysın. Siz razı olarsınız?

- Gəlin belə danışaq, müəyyən elmi statusunuz var və ictimai şəxssiniz. Bu mənada jurnalistləri başa düşmək olar.

- Bu, mənim şəxsi səhifəmdir axı!

- ABŞ prezidenti Donald Tramp Facebook hesabında nəsə yazır. Jurnalistlər ondan xəbər düzəltməli deyil?

- Mən prezident deyiləm. Yaxşı, başa düşdüm, sizinlə razı oldum (Gülür). Yaxşı heç olmasa, fikirlərimi kontekstdən çıxarmasınlar da!

- Bu məsələdə də mən sizinlə razılaşdım. Yaxşı, bəs pulsuzlar, kasıblar evlənməli deyilmi?

- Xeyr. Niyə evlənirlər ki? Özlərini dolandıra bilmirlər, durub evlənirlər! Yaxşı imkanın yoxdur, hələ bir arvad da alırsan. Sonra nə olacaq? Hələ uşaq da doğulacaq. Onları saxlamaq var axı! Evlənmək üçün heç olmasa 2 nəfəri saxlamaq gücündə olmalısan.

- 2 nəfəri?

- Heç olmasa, ən azı 2 nəfəri.

- Deyəsən, İslamın da bəyəndiyi çoxarvadlılığa haqq qazandırısınız.

- Təkcə, İslam baxımından yox, ümumiyyətlə qadınla kişinin sərbəst münasibətlərinin tərəfdarıyam. Niyə də olmasın! İslamda var ki, siğə etmək olar. Sənin imkanın varsa, bir neçə arvadın, ya da aşnan ola bilər. Elə bilirsiniz ki, Avropada belə deyil?! Orada da beə şey var.

- Aşna demədim, çoxarvadlılığı nəzərdə tutdum.

- Nə fərqi var, aşna da elə nikahdır da. Fərqi nədir ki, sən o adamla münasibətdəsənsə, bu da özünə görə nikahdır da! Mütləq deyil ki, kağız üzərində nikah yazılsın.

- Demək istəyirsiniz ki, çoxarvadlılıq və aşna saxlamaq yaxşı bir şeydir?

- Nə yaxşı, nə də pis. Hər adamın şəxsi işidir. Bu ayıb şey deyil ki! Mənim bir arvadım var, istəyərəm ikinci də olar, üçüncü də! Ya da aşna. Aşnam varsa, bu, mənim şəxsi işimdir. Bunun kimə dəxli var? Bu, mənim əxlaqsızlığım da deyil. Kimin nə haqqı var ki, aşnam olduğuna görə mənə əxlaqsız desin?

Mən bəlkə də çox mədəni adamam, heç kimin xətrinə dəymirəm. Sadəcə mənə bir arvad kifayət deyil, mənə 2, 3 qadın lazımdır. Burada ayıb bir şey yoxdur./Modern/