“Səfəvilər fəlakət tariximizdir” – Millət vəkili

Teleqraf.com millət vəkili Fazil Mustafa ilə müsahibəni təqdim edir.

– Fazil bəy, Səfəvilər dövlətinin kökü çoxmu dərindədir? Bu kök hara gedib çıxır? Şah İsmayılın ən ulu babası kim olub?

– Burada geniş şəkildə tarixə ekskurs etmədən bir istiqaməti deyə bilərəm ki, Səfəviliyin ilkin mənbəyi Büveyhoğullarının ideoloji görüşləri ilə əlaqələndirilməlidir, çünki onların tətbiq etdikləri bütün məzhəb mərasimlərinin əksəriyyətini olduğu kimi canlandırmağa başladılar. Sadəcə, məzhəb olaraq sistemə salınma və nəzəri ədəbiyyata istinad etmək missiyası Səfəvilərin üzərinə düşdü. Bəzi diletantlar onları Səlcuqluların missiyasının davamçısı kimi göstərməyə çalışsalar da, əslində, Səlcuqlu mirasının Səfəvilərdə hansısa əlamətini tapmaq mümkün deyildi. Çünki Səllcuqluların xəlifənin dəvəti üzrə Bağdada gəlişi məhz İslamı fars dini cərəyanlarının təhlükəsindən xilas etmək idi. Yəni Səlcuqlular, prinsipcə İsmaililərlə savaşdığı kimi Səfəvilərlə eyni dövrdə olsaydılar, onlarla da savaşmalı idilər. Çünki Sultan Toğrul səmimi müsəlman kimi, İslamın parçalanmasına səbəb olan marjinal qruplara qarşı mübarizəni özünün ilahi vəzifəsi olaraq görürdü.

Dövlətin kökündə ilk öncə təkkə faktoru durur və bu təkkənin də başlanğıcının hicrətin 6-cı ilində yaşamış və müridləri tərəfindən Şah ləqəbi almış Firuza (Feyruz) dayandığı iddia olunur. Guya o qırmızı paltar geyindiyi üçün Feyruz Şah Zərrin Külah adlanmışdır. Ardınca Avz, Məhəmməd, Səlahəddin, Qütbəddin, Saleh, Eminəddin təkkə liderləri olmuşlar və nəhayət, Safiyiddin təkkə sistemindən təriqət formasına keçidi təmin etmişdir. Faruq Sümərə görə, bunlar nə Qaraqoyunlulara nə də Ağqoyunlulara aid ünsürləri əhatə etmişdir. Bu təriqətin əsas kütləsini Anadoludan gələn yeni türklər təşkil edib.

– Bəzi təqiqatçılar Səfəvilərin mənşəcə kürd olduğu qənaətinə gəlirlər...

– Zəki Vəlidi Toğan və Faruq Sümər Səfəvilərin mənşəcə kürd olması üzərində israr etsə də, əksər müəlliflər bunların kök etibarilə türk olduğunu qeyd edirlər. Lakin hakimiyyətə gəlmək və tərəfdarlarını artırmaq üçün istifadə etdikləri metod anlaşılandır. Dini bağlılıq Əli soyu üzərindən peyğəmbər şəcərəsinə gedib çıxmış. Etnik hakimiyyət mirasçısı olaraq Osmanlıların istinad etdiyi Qayıların alternativi sayılan Oğuz Xanın hakimiyyət varisi kimi təqdim olunan Bayandırlılar mifi üzərindən qurulmuş. Provaslav dünyasına yönəlik varislik iddiası da Dəspinə xatun üzərindən Trabzon hökmdarına gedib çıxmış.

Bunlar hamısı süni quraşdırılmış siyasi xarakterli varislik iddiaları idi və o dövr üçün zəruri legitimlik faktoru sayılırdı. Eyni addımları Osmanoğulları da atmış və həm dini, həm etnik, həm də xristian dünyasına bağlılıq barədə şəcərələr düzüb-qoşmuşlar.

– Bəs, əslində, necədir?

– Əslində, Səfəvi xanədanı adını Əhli-Sünnə mənsubu kimi tanınan və Elxanilər dövründə Ərdəbildə təriqət qurucusu və təmsilçisi olan Səfiyuddindən almışdır. Onun yerinə oğlu Sədrəddin, sonra nəvəsi Xoca Əli, nəticəsi Şeyx İbrahim keçmişdi. Xoca Əlinin şeyxliyindən sonra Büveyhilər dövrünün rituallarını əsas alaraq Şiəliyə yönəlmişdilər. Teymur bu təriqətin gələcəkdə Osmanlının toparlanaraq Şərqə doğru genişlənməsinə mane olacaq bir qüvvə kimi formalaşdırmaq üçün Ərdəbil torpaqlarında xeyli ərazini və Anadoludan gətirdiyi əsirləri onlara bağışlamışdı. Yəni Səfəvilər kimi onlarla yayğın təriqətlər, təkkələr mövcud idi və Teymurun strateji planlaşdırmasında məhz Ərdəbil ekolunun dirçəldilməsinə qərar verilmişdi. Bu qərarın nə qədər praqmatik anlayışla qəbul olunduğu az sonra meydana çıxmış oldu.

– Şeyx Səfiəddinin təriqət quruculuğunun əsas mahiyyəti nədən ibarət idi?

– Bu həmin bölgədə yayğın olan onlarca təriqətdən yalnız biri idi və bu genişlənmə prosesi öz görüşlərini paylaşmaq, tərəfdarlarını artırmaq məqsədi güdürdü. Hansısa siyasi bəyanatın izləri bu dövrdə görünmür, sadəcə, güc mərkəzi kimi bütün hökmdarların hesablaşdığı dini mərkəz halını almağa başlayır. Şeyx Səfiyyəddinin konkret görüşlərinin və hərəkətlərinin nədən ibarət olduğu barədə dəqiq bilgilər olmasa da, təriqətin adının ona bağlanması quruculuğun əsas subyekti olduğunu ehtimal etməyə əsas verir.

– Qeyd etdiniz ki, əksər müəlliflər Səfəvilərin mənşəcə türk olduğunu yazır. Bəs Səfəvilərin türk olması nə üçün mübahisə doğurur, nə üçün sual altına alınır?

– Səfəvilərin kimliyindən çox üzərlərinə götürdükləri missiya, əslində, bu mübahisənin yaranmasına əsas verir. Bəli, kimlik olaraq Səfəvilərin türk olması əksər müəlliflər tərəfindən qeyd olunur. Bunun ən dəqiq izahını Əhməd bəy Ağaoğlu "İran və inqilabı" əsərində verir. İsmayıl öz kökünü İmam Rzaya bağlamaqla onun kiçik nəvəsi Mehdinin rolunu özünə şamil etməyi nəzərdə tuturdu. Digər tərəfdən cəngəlliklərə bürünmüş relyefinə görə keçilməz yerlər sayılan Gilan və Mazandaranda uzun müddət üstünlük təşkil edən imamiyyə görüşlərinin daşıyıcıları olan güclərin də dəstəyini qazanaraq nüfuz dairəsini genişləndirməyi planlaşdırırdı. Nəticə nə oldu? Əhməd bəy Ağaoğlu yazırdı ki, bu ailə İranın fikir və hissi qaynağını qurutdu. Bütün fikri və hissi güc ancaq bu məzhəbin haqlılığını sübuta yönəldi.

Səfəvilər zamanında İran artıq keçmiş şairlər və mütəfəkkirlərə nəinki yaxınlaşan, hətta xatırlanması mümkün olmayan bir şair və mütəfəkkir yetişdirə bilmir. Səfəvilər Şərq və bilavasitə Türk tarixi üzərinə dərin və fəlakətli təsirlər göstərməyi bacardılar.

Məmmədəmin Rəsulzadə yazır ki, Səfəvilər türk idilər, sarayda türkcə danışılırdı, ancaq bu tezislərin birinci cümləsini nədənsə bu yalançı patriotlar xatırlamaqdan yayınırlar: Şah İsmayıl şiə dövləti qurmağa yönəldi... Yəni Rəsulzadə vurğulayır ki, bunun ənənəvi türk sülalə dövlətlərinin strukturu və məfkurəsi ilə əlaqəsi yox idi. Hətta Rəsulzadə "Azərbaycan Cumhuriyyəti" əsərinin girişində Azərbaycan dövlətçiliyinin əsaslarını təşkil edən sülalələrin xronologiyasını sadalayanda bilərəkdən Səfəvilərin adını qeyd etməyə lüzum görmür.

İndi gəl bizləri təhqir edən bu nadanları başa sal ki, Ağaoğlu, Rəsulzadə Azərbaycan dövlətinin konturlarını və mahiyyətini ilk dərk edən kişilərdir və səbəbsiz yerə belə bir izahı vermirlər. Kimlərsə mif uydurub ki, Azərbaycanı Şah İsmayıl birləşdirdi və əzbərlədiyi mətnləri dəyişə bilməyən kütləni də bu mif üzərindən xəstələndirməyə çalışıblar. Kimi birləşdirdi, nəyi birləşdirdi? Azərbaycanı məhz o zamandan elə ayırıblar ki, əgər Məhəmmədəmin Rəsulzadə və məsləkdaşlarının çevik zəkası olmasaydı, modern dövlət quraraq İrançı xəstəlikdən qurtula bilməyəcəkdik. Ona görə də Rəsulzadə kimi Rusiya müstəmləkəçiliyinə qarşı ən sərt mövqeyə malik şəxsiyyət, məhz İran-Səfəvi arealından ayrılmağa görə az qala ruslara minnətdarlıq bildirmək istəyir.

Guya Qacarlar Azərbaycanı birləşdirib mərkəzləşmiş dövlət yaradacaqdılar? Bu dövlətin Səfəvilərdən, Xomeyniçilikdən fərqi nə olacaqdı? Klerikal ruhaniyyətin başçılıq etdiyi bir məzhəb dövlətində Azərbaycan türkünün yeri harada olacaqdı?

– Taleh Şahsuvarlı müsahibəsində qeyd edir ki, Şah İsmayıl Səlcuq sultanlarının soyundan və Qınıq boyundandır: “Əmir Firuzdan Şeyx Səfiyə qədər olan şəcərini izlədikdə məlum olur ki, Şah İsmayılın həmin dövrdəki babaları hərblə məşğul olublar. Sülalənin dini işlərə meyillənməsi isə Şeyx Səfidən başlayır”.

– Bunu qeyd etdim, onun şəcərəsi ilə bağlı fərqli versiyalar var, ancaq bu qiymətləndirmə üçün hansısa əhəmiyyət daşımır. Lap özbəöz türk sülaləsidir, nə olsun, yaratdığı dövlət məhz bu gün Xomeyninin yaratdığı dövlətin, rejimin eynisidir. Bizdə də “türk vücudu ilə düşünən farslar”ın nə ilə fəxr etdiyi məhz bu məsələyə baxışda aydın olur. Ona görə də bu mövqeni müdafiə edənlərin Azərbaycanı İranın tərkib hissəsi kimi görən fars şovinistlərindən fərqi yoxdur. Ona görə də Şah İsmayıl Səfəvi səhifələrini yaradanların ən böyük dəstəyi təhsilsiz türk milliyətçiləri ilə bərabər özlərini “Hüseyn əzadarları” adlandıran İrançılardan gəlir. Səfəviçilik onlar üçün İranın bütövlüyü deməkdir, bizim üçün isə rusun köməyi ilə İranda saxladığımız, quzeydə isə qurtulduğumuz cəhalət mirasıdır.

– Şah İsmayılın zamanında Səfəvilər sarayında fars dilinin rolu hansı dərəcədə idi?

– Şah İsmayıl farsca şeirlər də yazırdı və fars dili o zaman da işlək dillərdən sayılırdı. Ümumilikdə fars dili son min ildə ərəb dilinin yayğınlaşmasına rəğmən bu arealın dəyişməz ədəbiyyat, diplomatiya dili olaraq üstünlüyünü qoruyurdu. Sadəcə, Səfəvilərin əsas ordu bazasını Anadoludan gələn türk tayfaları təşkil etdiyinə görə türk dilinin ünsiyyətdə üstünlük təşkil etməsi labüd idi. Ancaq bu kiməsə “Şah İsmayıl dövlət dilini türk dili elan etdi” kimi əsassız fikirləri tarix ədəbiyyatına yerləşdirməyə əsas vermir.

Bölgənin etnik sistemindən doğan bir reallıq vardı: ərəb, fars və türk dillərinin bu və ya digər sahələrdə dominatlığı özünü göstərirdi. Hələ Abbasilər zamanında 10-cu əsrdə Samarrada türklər orduda çoxluğu təşkil etdiyinə görə burada hər kəs türkcə danışırdı. Ortada ünsiyyət reallığı var, bu zaman da şərtlərə uyğun olaraq da dil faktoru özünü büruzə verirdi.

Dillə bağlı, yeri gəlmişkən, qeyd etmək vacibdir ki, Səfəvilər dövrü özündən əvvəlki Dədə Qorqud mədəniyyətinin izlərini necə itirdisə, bu möhtəşəm abidənin izlərini ancaq Vatikan və Drezdendən tapa bildik və anladıq ki, nə qədər belə nümunələrimiz bu adamların xəstə dini görüşlərinə görə məhv edilib.

– İddia olunur ki, bu dövrdə Osmanlı islam dünyasının təmsilçisi idi, Səfəvilər dövlətinin ideologiyası isə islam dünyasını parçalayırdı. Osmanlılarla Səfəvilər arasında müharibə məhz bu səbəbdən baş verib.

– Bunun ən anlaşılan cavabını Sultan Səlimin Şah İsmayıla yazdığı məktublardan daha çox, oğlu Süleymana yazdığı məktubdan almaq mümkündür. Sultan Səlim yazırdı ki, Ərdəbil oğlu deyilən fitnəkarlıqda, allahsızlıqda, kafirlikdə ad çıxarmış, İslama qarşı hörmtsizliyi sübuta yetirilmiş, bütün alim və şeyxlərin kafir elan edib qətlinə fətva verdiklərini əsas gətirib onu məhv etmək qərarına gəldim.

Burada bir məsələni təsəvvürə gətirmək vacibdir ki, Səfəvilərə qədər ümumi bir İslam arealı mövcud idi və istər İsna-Aşəriyyə və ya İsmailiyyə marjinal etirazçı qruplar halında idilər. Misir istisna olmaqla digər bölgələrdə bu görüşlərin daşıyıcılarının hakimiyyətə gəlmək şansları yox idi. Hətta Təbriz şəhərində Səfəvilərin gəlişinə qədər əhalinin böyük əksəriyyətinin bu görüşləri paylaşmadığını müəlliflərin demək olar ki, hamısı qeyd edir.

Təbrizin 400 minə yaxın əhalisinin üçdə ikisinin Əhli-Sünnə mənsubu olduğunu bir çox mənbələr göstərir. Digər tərəfdən, Səfəvilər Osmanlının arxa bağçasına, yəni katolik dünyasına müttəfiqlik üçün əl uzatmışdılar və bu da Osmanlının strateji maraqlarını təhdid edirdi. Səlim Məkkə və Mədinənin üzərinə də Portuqaliya donamasını qabaqlamaq üçün getmişdi və bu ərazilərin avropalılar tərəfindən işğalına imkan verməmişdi.

Bəlkə başqa məqsədlər də ola bilər, siyasi hakimiyyət və əraziləri genişlətmək uğrunda mübarizə faktoru da diqqətdən qaçırılmamalıdır və ən başlıcası da kiminsə haqlı və ya haqsız olduğunu biz söyləyə bilmərik. Bizim yanaşmamız sırf bu günün kontekstindəndir və maraqlarındandır. Osmanlını bir tərəfə qoyuram, konkret olaraq Səfəvilik bizim üçün faydalı miras deyil, həqiqətən də Rəsulzadənin, Ağaoğlunun qeyd etdiyi kimi fəlakət tariximizdir. Bu səbəbdən də tariximizin bu səhifəsinə Osmanlı ilə savaş kontektindən deyil, özümüzə xeyri-zərəri meyarlarından baxmağa çalışmalıyıq.

– Şah İsmayıl Əbubəkrə, Ömərə, Ayşəyə nə üçün lənət oxutdurmuşdu? Bu addım sadə müsəlmanlara necə təsir edirdi? Ümumiyyətlə, Əbubəkrə, Ömərə, Ayşəyə lənət oxutdurmaq ənənəsi hardan başlayırdı?

– Əslində, lənət oxuma kimi İslama zidd sayılan hərəkət ilk olaraq Əməvilər dövründə başlamış və əsas hədəf olaraq da Həzrəti Əli seçilmişdi. Sonradan bu axmaqlığa Əməvilərdən olan Ömər ibn Əbdüləziz son vermiş, bütün Rəşidi xəlifələrinin hörmətlə anılmasının vacibliyini təlqin etmişdi. Büveyhoğullarının təsirinin güclü olduğu vaxtlarda şiə mərasimlərinin canlandırılması baş versə də, bu formada lənətləmə aksiyasına rast gəlinmir.

Əməvilərin əsasını qoyduğu bu axmaqlığın başqa formada təzahürü Səfəvilərin hakimiyyətə gəlişi ilə başladı. Bütün məscidlərdə, tədbirlərdə ilk üç xəlifəyə və Aişəyə lənət oxumaq şiə kimliyinin tanıtım koduna çevrildi. Sonradan Nadir şah sağlam məntiqi ilə bu lənətlənməni qadağan etsə də, Nadirin ölümündən sonra bu və ya digər formada davam etdirildi və Xomeyni rejimi qurulanda yenidən qeyri-rəsmi rituala çevrildi. Xüsusilə də İslamın ədalət mücəssiməsi kimi tanınan Ömərə qarşı aqressiv münasibət hazırda da özünü göstərməkdədir.

Müasir İranın bir çox yerlərinndə Həzrəti Ömərin öldürüldüyü günü "Ömər toyu" adı ilə sevinc göstəriləri ilə qeyd edirlər. Bu təbii ki, ağlı başında olan hər kəs üçün anlaşılmaz bir yanaşmadır. Peyğəmbəri qəbul edirəm, ancaq qadınına əxlaqsız deyirəm, qaynatasını, kürəkənini, can qardaşını lənətləyirəm. Nəinki sadə müsəlman, hətta bir kənar dinlərdən olan şəxs də bu anormallığın izahını verə bilməz. Halbuki, başqa İslam mənsubları arasında Həzrəti Əliyə qarşı zərrə qədər hörmətsizliyə rast gəlmək mümkün deyil və Rəşidi xəlifələrindən hər hansı şəkildə fərqləndirilməsi xoş qarşılanmır.

– Şah İsmayıl şiəliyi dövlət idealogiyasına çevirmişdimi?

– Şah İsmayıl 1501-ci ilin payızında Təbrizi ələ keçirən kimi 12 imamlıq məzhəbini dövlət dini elan etdi və bu məzhəbin şərtlərini qəbul etməyən türk əhalini qılıncdan keçirdi. Bu şərtlərin içində İslamın ilk üç xəlifəsinə və peyğəmbərin sevimli xanımına lənət səsləndirmək də vardı. Sonradan aparılan müharibələrin də kökündə məzhəbçiliyin yayılması hədəfi güdülürdü. Bu barədə demək olar ki, bütün müəlliflər həmfikirdir. Tarixçi Oqtay Əfəndiyev də mənbələrə əsasən qeyd edir ki, Şah İsmayıla qədər 12 imamlıq məzhəbinin nəzəri əsaslandırmasını təqdim edən hansısa ədəbiyyat da yox idi, bu zaman o, Cəmaləddin Hillinin 15-ci əsrin əvvəllərində yazması ehtimal olunan "Qəvaid-i İslam" ("İslamın qaydaları") kitabını yeganə rəsmi ədəbiyyat kimi elan etdi. Yəni şiə-qızılbaşlığı əlahiddə bir ideologiya kimi bu millətə sırımaq istəyənlərin Qızılbaş təməlinin nə qədər süni əsaslara dayandığını bilməsi vacibdir.

– Fazil bəy, "türk ruhlu islam" elə qızılbaşlıq deyilmi?

– Onların iddiasına görə İslam tarixində ilk dəfə başına qırmızı çalma bağlayan Uhud savaşında canını fəda edərək Peyğəmbəri xilas edən Əbu Dəccanə olmuş, ikinci şəxs isə Xeybər savaşında Həzrəti Əli olmuşdur. Qızılbaşların qırmızı sarıq daşıma ənənəsini buradan götürdüyü iddia olunur. Ancaq bunun sadəcə fərqləndirici bir detal olduğunu Özbək xanı Şeybaninin ordusunun nümunəsində də görmək mümkündür. Onun ordusu da başına yaşıl sarıq bağlardı və onlara da yaşılbaşlar deyilərdi. Yəni qızılbaşlığın və yaşılbaşlığın hansısa ideoloji-dini mənasının olduğu barədə iddialar inandırıcı deyil.

Ona görə də Qızılbaşlığı İslam olaraq təqdim etmək nə qədər yanlışdırsa, türk məfkurəsinin daşıyıcısı olaraq təqdim etmək də bir o qədər yanlışdır. Onlar bir marjinal məzhəbçi duyğulardan başqa hansısa İslami və ya Türkçü görüş ortaya qoymayıblar ki? Bizim ifadələrin mahiyyətini anlamaqda çətinlik çəkənlər üçün bu ifadənin açılışını bir daha verə bilərəm. Türklərin İslamı qəbul etməsində əsasən heç bir zorakılıq amili olmayıb. Əksər türk kütlələrə xəlifələr tərəfindən İslam dinini fars-şüubiyyə təhlükəsindən, ismaili terrorundan, aşırı ərəb milliyətçiliyindən qorumaq üçün hərbi sistemin quruculuğuna dəvət olunublar. Bu zaman ona görə çətinlik çəkmədən İslamı qəbul ediblər ki, Vəhdəniyyət ideyası onlar üçün qədimlərdən tanış idi. Yəni təktanrıçı görüşlər əsas türk kütlələrinin düşüncəsinə hakim idi. Ona görə də böyük şərqşünas Bartold deyirdi ki, Türklər İslama girməklə İman dəyişmədilər, sadəcə din dəyişdilər.

– Bu Osmanlı sultanlarının hamısı islama eyni dərəcədə bağlı olublarmı? Fateh Mehmet, İldırım Bəyazid, Sultan Səlim, III Murad içən olublar. Gəncliyində Sultan Süleyman da içib, daha sonra içkini yasaqlayıb. Eynilə Şah Təhmasib tövbə edərək içkiyə qarşı sərt mövqe tutub.

– Osmanlı sultanlarının həyat tərzləri mürəkkəb və ziddiyyətli olub. İçki də içiblər, ərəb xəlifələri kimi eyş-işrətlə də məşğul olublar. Xüsusilə də xəlifə titulunu daşıyana qədər tam dünyəvi hökmdarlar olublar. Bununla belə, alınan qərarların şəriət hüququna uyğunluğuna həmişə diqqət yetiriblər. Bunu Osmanlı tarixində Şeyxülislam məqamının nüfuzu ilə və alınan qərarlara təsiri ilə görmək mümkündür. Yavuz Sultan Səlim xəlifəliyi Osmanlıya bəxş edəndən sonra da sultanların dünyəvi hakimiyyətin təmsilçisi olaraq görüntüsü ciddi şəkildə dəyişikliyə uğramamışdır. Ancaq ilk dövrlərdən başlayaraq xüsusilə də İstanbulun fəthi ilə, Yavuzun Məkkə və Mədinəni avropalıların işğalından qurtarması ilə bir reallıq üzdədir ki, İslamın bir ümmət olaraq bütövlüyünün qorunmasına və xristian dünyasının şərqə doğru irəliləyişinə qarşı bir sipər olmuşlar.

– Deyirsiniz ki, Səfəvilər milli dövlət deyil. Taleh Şahsuvarlı isə bildirir ki, Səfəvilər qurulanda dünyanın siyasi xəritəsində heç bir “milli dövlət” yox idi və ola da bilməzdi. Çünki millətləşmə və ulus dövlətlərin formalaşması Avropadakı sənaye inqilabından sonrakı dövrə aiddir.

– Ümumilikdə bu tezisi irəli sürənlərin özləri Səfəviləri milli dövlət, milli imperiya kimi cəmiyyətə sırımaqla məşğul olanlardır. Biz onlara qarşı deyirik ki, Səfəvilik bizim hansısa milli dəyərlərimizə uyğun deyil. Halbuki, istər Səfəvilər olsun, istər də onlardan əvvəlki Səlcuqlular olsun, bu sülalələrin idarəetmə prinsipi Sasani bürokratik mexanizminə daha çox uyğun gəlirdi.

Əlbəttə, söhbət feodal dövrlərində milli dövlətlərdən gedə bilməz. Söhbət bu gündən tarixə baxışımızda milli mirasdan gedir və səfəviliyin bizim bu günki milli mirasa aid edilməsinin heç bir məntiqi izahı yoxdur. Göy türklərdən, Səlcuqlulardan, Qaraqoyunludan, Ağqoyunludan çox şeyləri milli miras olaraq ala bilərik, bunlardan isə miras ala biləcək tək ölkə bugünki İrandır, onun ideoloji rejimidir.

Əslində, cəmiyyətin axtardığı və çox zaman da tapdığı tarix deyil, bu gün bütün cəmiyyəti birləşdirməyə uyğun gələn mifdir. Azərbaycan türkləri üçün birləşdirici mif məhz Dədə Qorqud mifi və Dədə Qorqud mədəniyyətidir. Bu bizim bütün Türk arealı ilə iç-içə olmağmızın ən vacib elementidir.

Səfəvilik Azərbaycan türklərinin İran mədəniyyətindən qopmasının qarşısını alan əsas silahdır. Özləri üçün Dədə Qorqud mədəniyyətini əsas alanlar türk mədəniyyətini yaşadanlardır. Səfəviliyi referans alanlar millətimizin İrançı düşüncədən azad olunmamasına şüurlu və ya şüursuz şəkildə xidmət edənlərdir. Müstəqilliyə qədərki dövr üçün belə bir mifə bizim üz tutmağımız hardasa anlaşılandır.

– Maraqlıdır, sizin özünüz də Şah İsmayılın və onun yaratdığı imperiyanın güclü təbliğatçısı olmusunuz...

– Bəli, o zaman deyirdik ki, bizim imperiyamız olub, biz dövlət qurma haqqına sahibik, şah babamız, onun ələ keçirdiyi ölkələr, 50 milyonluq xalqın haqqı və s. Müstəqillikdən sonra isə artıq xəyallar arxada qalır. BMT-yə 86 min kvadrat kilometrlik ərazi ilə daxil oluruq, bunun da faktiki bizə qalanı 66 min kvadrat kilometrdir. Artıq bizim reallıq hisslərimiz bu çərçivəyə sığışdırılıb və baş hədəfimiz qalan 20 min kvadrat kilometri, yəni Dağlıq Qarabağ və ətrafını formal da olsa özümüzdə saxlamaqdan ibarətdir.

Yəni bizim mirasımız Məmmədəmin Rəsulzadə və məsləkdaşlarının Rusiyanın işğalı nəticəsində İran bataqlığından qopara bilinən və ilk fürsətdə müstəqilliyini qazana bilən Azərbaycan dövlətidir. Bütün türk dövlətlərinin tarixi bizim tariximizdir, ancaq o dövlətlər ki, məhz türk dövlətçiliyi məfkurəsinə dayanır. Müstəqillikdən sonra Səfəviliyi milli miras olaraq görmək Azərbaycanı İranın bir parçası olaraq görməyə bərabərdir. Halbuki, mövcud Azərbaycan Respublikasının qurucuları məhz bu dövləti antisəfəvi tezislər üzərində qurmuşlar.

Diqqət yetirin, ilkin müzakirələrdə dövlətin adı Oğuzustan olaraq nəzərdə tutulmuşdu. Sonradan məhz İran arealından bu millətin qoparılması üçün Azərbaycan adı üzərində duruldu və buna görə İran tərəfinin xeyli təzyiqləri ilə də qarşılaşıldı. Hətta İrançı zehniyyətdən qurtulmamış Pişəvəri belə, bu adın İrana məxsus olduğunu bildirərək, Rəsulzadəyə qəti etirazını bildirirdi. Bu səbəbdən də bizim milli dövlət mirasımız 1918-ci ildə babalarımızın qurduğu və İrançılığın ziddi olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətidir.

Məşhur ingilis tarixçsi Karra görə tarixçinin vəzifəsi keçmişi sevmək və ya özünü keçmişdən xilas etmək deyil, bu günü anlamanın açarı olaraq onun üzərində çalışmaq və anlamaqdır. Bir qisim insanlar bu açarı itirdiyinə görə tarixə ağlı ilə yox, xəyalları ilə üz tutmağa üstünlük verir və lazımsız təhriflərlə insanları doğru düşüncədən uzaqlaşdırırlar.

Kəramət Böyükçöl