Axı bu yazıçılar nəyə lazımdır? - Markeslə Lyosanın söhbəti

Teleqraf.com iki böyük Latın Amerikası yazıçısı Markes və Lyosa arasında illər öncə baş tutan söhbəti təqdim edir:

Lyosa: Hərdən adamlardan belə sual eşidirsən ki, axı bu yazıçılar nəyə lazımdır? Mühəndisin, memarın, həkimin nəyə lazım olduğunu hamı bilir, amma məsələ yazıçıya çatanda müəyyən şübhələr yaranır. Elə adamlar var ki, yazıçının nəyəsə yaraması fikrini qəbul edirlər, amma məhz nəyə - bax, burasını anlaya bilmirlər. Düzü, bu elə hərdən mənim özümü də şübhəyə salır. Ona görə də soruşmaq istədiyim ilk şey budur: de görüm, sən özün bir yazıçı kimi nəyə lazımsan?

Markes: Məndə belə bir təsəvvür yaranıb, belə bir qənaət formalaşıb ki, yazıçılıqqdan savayı əlimdən ayrı bir iş gəlməməsi səbəbindən, başqa heç bir işə yaramadığımı anlayandan sonra mən yazıçı oldum. Atamın bir apteki vardı və çox istəyirdi ki, mən əczaçı olum, vaxtı çatanda onu əvəz eləyim. Özüm isə vəkil olmaq arzusundaydım, çünki baxdığım kinoların hamısında vəkillər həmişə qalib gəlir, ən çətin işi də udurdular. Amma oxuduğum universitetdə xeyli çətinliklərdən keçəndən sonra başa düşdüm ki, məndən vəkil çıxmayacaq. Hekayə yazmağa başlayanda bu barədə adi təsəvvürüm də yox idi. Əvvəlcə yazmaq o səbəbdən xoşuma gəlirdi ki, yazdıqlarımı çap eləyirdilər və mən də dostlarımın məni daha çox sevməsi üçün yazırdım. Amma sonra yazıçılıq sənəti haqqında düşünəndə, başqa yazıçıların yaradıcılığını saf-çürük edəndə anladım ki, ədəbiyyatın, xüsusən də romanın öz funksiyası var. Bir məsələ tam aydındır: yazıçılıq qaçılması mümkün olmayan bir sənətdir və kimdə belə bir bacarıq varsa o, hökmən yazmalıdır, çünki yalnız bu yolla mübtəla olduğu baş ağrısından xilas ola bilər.

Lyosa: Sənə şəxsi xarakterli bir sual verəcəm. Bayaq sən tənhalıqdan danışanda mən fikirləşdim ki, bu sənin bütün kitablarının daimi mövzusu, ana xəttidir. Hətta onlardan biri "Yüz ilin tənhalığı" adlanır. Və bu təbiidir, çünki sənin bütün kitabların adamlarla dolu olsa da, bu kitabların ən məhrəm materialı məhz tənhalıqdır. Bir şeyə də fikir vermişəm ki, müsahibələrinin əksəriyyətində sən uşaq vaxtlarında sənə müxtəlif əhvalatlar, hadisələr danışan bir qohumunun adını çəkirsən; hətta bir dəfə demişdin ki, o adamın ölümü sənin həyatının sonuncu vacib hadisəsi olub. Bilmək istərdim ki, həmin şəxsin danışdığı əhvalatlar sənin kitablarının araya-ərsəyə gəlməsində nə kimi rol oynayıb? Ümumiyyətlə, o adam kimdir?

Markes: Uzaqdan başlayacam. Mən elə adam tanımıram ki, özünü bu və ya digər dərəcədə yalqız hiss etməsin. Məni maraqlandıran tənhalıq anlayışı bax, budur. Bu fikrin necə görünəcəyi, necə səslənəcəyi məni müəyyən qədər narahat eləsə də, yenə belə düşünür və belə hesab edirəm ki, insan büsbütün yalqız, təpədən dırnağa tənhadır.

Lyosa: Yəni sən belə hesab edirsən ki, tənhalıq insana xas olan bir xüsusiyyətdir?

Markes: Mən belə hesab edirəm ki, tənhalıq insan təbiətinin vacib bir hissəsidir.

Lyosa: Ancaq mən Parisdə dərc olunmuş iri bir məqalədə oxudum ki, guya sənin "Yüz ilin tənhalığı" və ondan qabaqkı əsərlərinin əsas qayəsini təşkil edən tənhalıq sırf Amerika adamına xas olan cəhətdir; yəni belə yazıblar ki, sən öz əsərlərində məhz Amerikada yaşayan adamın yalqızlığını, bu insanlar arasında qarşılıqlı anlaşmanın, ünsiyyətin olmadığını göstərmisən. Bu barədə nə deyərdin?

Markes: Bilmirəm. Bunların hamısı məndən kənarda baş verib. Məsələn, Kolumbiyada bir tənqidçi mənim kitablarımın geniş təhlilini aparıb axırda belə bir nəticə çıxartmışdı ki, mənim təsvir etdiyim qadınlar - əsl sədaqət və etibar mücəssəməsi, ailənin, nəslin qoruyucularıdır, halbuki kişilər hər cür avantüra ilə məşğuldurlar: onlar savaşlara yollanır, kəşfiyyata gedir, təzə kəndlər salırlar ki, hamısı da axırda iflasla sonuclanır; kişilər yalnız qadınların hesabına, necə deyərlər, ocağın başında oturub əski adət-ənənənlərin keşiyini çəkən, qədim dəyərlərin toxunulmazlığını qoruyan qadınların sayəsində müharibələr apara, yeni kəndlər sala, bu tərzdə, bu böyüklükdə Amerikanın məskunlaşmasını həyata keçirə biliblər, yəni bütün bunların hamısı məhz qadınlara görədir.

Bu fikirləri oxuyanda mən öz əvvəlki kitablarıma təzədən nəzər saldım və baxdım ki, tənqidçi tamamilə haqlıdır. Amma həmin tənqidçinin mənə ziyanı dəydi, çünki bu vaxt "Yüz ilin tənhalığı"nı yazırdım və onun dedikləri əsərdə baş verənlərlə üst-üstə düşürdü. Romanda yüz yetmiş il ömür sürən Ursula xüsusi yer tuturdu və mən onun obrazını artıq özümçün tam düşünüb müəyyənləşdirmişdim. Çaşıb qaldım ki, görəsən, mən bu obrazı təbii yaradıram, yoxsa o tənqidçinin fikirlərinə uyğunlaşdırmağa çalışıram? İndi də qorxuram ki, eyni şey tənhalıqla baş versin. Əgər mən tənhalığın nə olduğunu tam açıqlaya bilsəm, bu tamamilə rasional bir şey olacaq və daha məni maraqlandırmayacaq. İndi isə sən özündən xəbərsiz mənə ideya verib canıma qorxu saldın. İndiyəcən mən belə hesab edirdim ki, tənhalıq insan təbiətinin ümumi xüsusiyyətidir, amma indi orasını da beynimdən keçirirəm ki, bəlkə bu, Latın Amerikası insanının təcrid olunmasının nəticəsidir.

Lyosa: Bir halda ki, bu sənin üçün "təhlükəli" mövzudur, onda gəl tənhalıq məsələsini qatlayıb qoyaq bir qırağa. Amma özünü borclu bildiyin o qohumun məni yaman maraqlandırır.

Markes: O, mənim babamdır. Sonradan onu romanımda tapdım. Cavan vaxtlarında babam bir nəfəri öldürməyə məcbur olmuşdu, bütün kənd ona haqq qazandırıb tərəfini saxlamışdı, hətta qətlə yetirilənin qardaşlarından biri babamın kandarında gecələmişdi ki, mərhumun ailəsi tərəfdən qisas almaq fikrinə düşən olsa qoymasın. Amma axırda o, daimi qisas təhdidinə dözməyib öz ailəsini də götürüb kənddən getmişdi, özü də qonşu kəndlərdən hansınasa deyil, çox-çox uzaqlara çıxıb getmişdi və həmin yerdə yeni qəsəbə salmışdı.

Lyosa: Necə ki, "Yüz ilin tənhalığı"nda Xose Arkadio adam öldürür, amma vicdan əzabı ona rahatlıq vermədiyindən məcbur olur ki, öz doğma yurdunu tərk edib neçə-neçə dağ aşsın və axırda gəlib mifik Makondo kəndini salsın...

Markes: Elədir. Heç vaxt yadımdan çıxmaz, babam tez-tez deyərdi: sən heç təsəvvür edə bilməzsən ki, ölü necə ağır olur. Heç zaman unutmadığım və bir yazıçı kimi mənə bilavasitə dəxli olan bir məsələ də var. Bir axşam babam məni sirkə apardı və biz orda dromader - birhürgüclü dəvə gördük. Evə qayıdanda babam lüğət kitabını açıb mənə dedi ki, bax, bu dromaderdir; fildən filan cəhətiylə, ikihürgüclü dəvədən isə filan cəhətiylə fərqlənir. Və mənə zoologiya fənnindən bütöv bir dərs keçdi. Lüğətdən istifadə etməyi mən belə öyrəndim.

Lyosa: Bu adamın sənə təsiri böyük olub və sən onun faciəsini hissə-hissə öz kitablarına köçürtmüsən. Bəs hansı anda, hansı məqamda dərk etdin ki, bu xatirələri hekayə və ya romanda istfiadə etmək lazımdır?

Markes: İki-üç kitab yazandan sonra. Düzünə qalsa, mən təkcə babamı yox, onun kənddə tikdiyi evi də xatırladım. Bu, müəmmayla dolu nəhəng bir ev idi. Bu evdə Petra xalanın öldüyü və həmişə boş saxlanılan bir otaq vardı. Boş saxlanılan başqa bir otaqda isə haçansa Lasaro dayı ölmüşdü. Şər qarışandan sonra evdə gəzmək mümkün deyildi, çünki orda diridən çox ölü vardı. Axşam saat altıda məni küncdə oturdub deyirdilər: bax, yerindən tərpənmə ha, yoxsa Petra xala, Lasaro dayı öz otaqlarından çıxıb gələr. Mən də yerimdən tərpənmədən eləcə otururdum. Xatırlayırsansa, mənim ilk kitabm olan "Xəzan yarpaqları"nda bir personaj var - yeddi yaşlı oğlan uşağı. Bütün əsər boyu o uşaq stulda oturub yerindən tərpənmir. İndi başa düşürəm ki, həmin uşaq elə bir az da mən özüməm. O evin ab-havasını daha yaxşı təsəvvür etməyin üçün qoy sənə bir epizod da danışım. Deməli, mənim bir xalam vardı...

Lyosa: Bağışla ki, sözünü kəsirəm, bütün bu danışdıqların sənin doğulduğun Arakataka kəndində baş verənlərdir, eləmi?

Markes: Tamamilə doğrudur, bunlar hamısı Arakatakada - Makondo adı ilə təsvir etdiyim həmin o kənddə baş verir. Deməli, mənim bir xalam vardı, "Yüz ilin tənhalığı"nı oxuyanlar onu dərhal tanıyarlar. Yorulmağın nə olduğunu bilməyən, bütün günü nəsə bir iş görən, ora-bura vurnuxan, elə hey əlləşib-vuruşan bir arvad idi. Bir dəfə gördüm ki, oturub kəfən toxuyur. Soruşdum bunu niyə tikirsən? Dedi ona görə ki, bir azdan öləcəm. Tikib qurtardı, sonra da uzanıb öldü. Onu elə həmin kəfənəcə bürüdülər.

Lyosa: Belə deyirlər ki, bir dəfə Braziliya hökuməti epidemiyanın qarşısını dekretin (fərmanın) köməyilə alıb...

Markes: Deyəsən, biz yenə də eyni işlə məşğuluq - misallar axtarır və belə misallardan yüzünü tapırıq.

Lyosa: Mən onu demək istəyirəm ki, sənin romanındakı fəhlələrin qətlə yetirilməsi təkcə tarixi fakt deyil, həm də...

Markes: Mənim romanımda fəhlələrə atəş açmağa icazə verən dekretin nömrəsi də, onu imzalayan generalın soyadı da, həmçinin katibin adı da göstərilib. Bu məlumatlar hamısı Milli Arxivdən götürülüb, indi isə deyirlər ki, guya mən hadisələri şişirtmişəm.

Lyosa: Maraqlıdır ki, fəhlələrin qətli epizodu heç də süniyə, yamağa-filana oxşamır. Həmin epizod kitabın bir qədər fantasmaqorik ab-havasına çox yaxşı pərçimlənib. Bu sallaqxanadan salamat çıxmış adamın dirilməsi faktı - özü də bizsona qədər bilmirik ki, o dirilibmi, öldürülübmü, yoxsa ölümdən sağmı çıxıb - bütün epizodun məğzini təşkil edən ikilik yaradır ki, bu da çox maraqlıdır.

Markes: Misal üçün deyim ki, Meksikada Emiliano Sapatın ölməsinə heç kim inanmamışdı.

Lyosa: Mənə elə gəlir ki, biz artıq yazıçının işlədiyi materialı təsəvvür edə bilirik: şəxsi təcrübə, mədəni təcrübə, tarixi və sosial faktlar. Problemin ən çətini isə bütün bu xammalı, bu çiy materialı ədəbiyyata necə çevirməkdir...

Markes: Bu, artıq ədəbiyyatın problemidir.

Lyosa: Bir az da qarşında duran dil problemi və ifadəliliyin seçilməsi barədə danış.

Markes: "Yüz ilin tənhalığı"nı mən on yeddi yaşımda yazmağa başladım.

Lyosa: Bəlkə ilk kitabından başlayasan, ən birinci yazmağa başladığın kitabdan?

Markes: "Yüz ilin tənhalığı" elə mənim birinci kitabımdır. Onu yazmağa başladım, amma az sonra başa düşdüm ki, bu yük mənim çiynimə ağırlıq edir. Mən kitabda indicə söylədiklərim barədə yazmaq istəyirdim.

Lyosa: Sən o zaman, o yaşda artıq Makondonun tarixini danışmaq istəyirdin?

Markes: Nəinki istəyirdim, həm də ilk abzası yazmışdım. Romanın birinci abzasını deyirəm - mən onu o vaxt yazmışdım. Ancaq anladım ki, bu yükü çəkmək gücündə deyiləm. Yazdığım şeylərə heç özüm də inanmırdım, amma bunların həqiqətən baş verdiyini bildiyimçün başa düşdüm ki, mənim çətinliyim texniki cəhət sarıdandır; mən ədəbi üsullara, stilistikaya o dərəcədə bələd deyildim ki, bütün bunların həqiqət olduğuna oxucunu inandıra bilim. Onda mən bu işi bir kənara qoydum və dörd kitab yazdım. Mənim üçün ən böyük problem lazım olan o tonallığı və ifadə üslubunu tapmaq idi ki, oxucu mənim hekayətimə inansın.

Lyosa: 17 yaşın olanda və bu kitabı yazmağı düşünəndə sən özünü bir yazıçı kimi - həyatını büsbütün ədəbiyyatla məşğul olmağa həsr edəcək adam kimi hiss edirdinmi? Fikirləşirdinmi ki, ədəbiyyat sənin taleyinə çevriləcək?

Markes: O zaman bir hadisə baş verdi və düşünürəm ki, həmin hadisə mənim yazıçı taleyimdə həlledici rol oynadı. Biz, yəni ailəmiz Arakatakadan köçəndə mənim səkkiz, ya on yaşım olardı. 15-16 yaşım olanda isə bir gün anam Arakatakaya getməyə hazırlaşdı ki, oradakı evimizi - həmin o ölülərlə dolu evi - satsın. Anama dedim ki, mən də səninlə gedirəm. Kəndə gəldik və mən gördüm ki, orda hər şey əvvəlki kimidir, amma bir azca dəyişmiş şəkildə; sanki çox incə, poetik bir tərpəniş olmuşdu. Mən hamımızın bildiyimiz bir şeyə əmin oldum: qabaqlar mənə enli görünən küçələr indi sanki daralmışdı, yadımda hündür qalan evlər sanki alçalmışdı; halbuki hamısı əvvəlki kimiydi, hətta pəncərəsindən görünən otaqların içərisi də eynən əvvəlkiydi - amma sanki on beş il qocalmışdılar. Tozu dizə çıxan, günün altında od tutub yanan qəsəbə. Hava dözülməz dərəcədə bürkülüydü, günortanın istisi tüğyan eləyirdi.

Biz kəndin ortasıyla, sanki ilğımın arasından keçib gedirdik. Kənd yolunda bir ins-cins gözə dəymirdi. Bilirəm ki, anam da eynən mən keçirən hissləri keçirirdi. Biz küçənin tinindəki balaca aptekə gəlib çatdıq. İçəridə bir qadın oturub nəsə tikirdi. Anam içəri girib qadına yaxınlaşdı, "Necəsən, kirvə?" dedi. Qadın başını qaldırıb baxdı, sonra da anamla qucaqlaşıb düz yarım saat ağlaşdılar. Təsəəvvür edirsən, bir kəlmə də danışmadan yalnız ağladılar. Bax, həmin anda məndə bütün bunları kağız üzərində təsvir etmək fikri yarandı.

Lyosa: Ancaq yazmazdan qabaq sən, deyəsən, başqa işlərlə məşğul idin, eləmi? Əvvəlcə özünü heç də bütünlüklə ədəbiyyata həsr etmək fikrində deyildin, jurnalistikada çalışırdın. "Yüz ilin tənhalığı"nı yazana qədər sən ədəbiyyatla jurnalistikanı bir əldə neçə tuta bilirdin?

Markes: Mən onları heç vaxt bir əldə tutmamışam. Çünki jurnalistikanı yalnız pul qazanmağa lazım olan ikinci dərəcəli bir məşğuliyyət saymışam. Mən yazıçı olmaq istəyirdim, hansısa başqa bir işin hesabına isə yaşamaq lazım idi.

Lyosa: Səncə, bu paralel yaradıcılığın sənin sənətinə köməyi olub, ya maneçiliyi?

Markes: Xeyli müddət elə zənn etmişdim ki, bunun mənə köməyi dəyib, amma əslində, ikinci dərəcəli hər bir məşğuliyyət yazıçı üçün maneədir. Sən yazmaq istəyirsən, bütün başqa şeylər isə sənə əngəldir. Qabaqlar tez-tez deyirdilər - yazıçı hər sınaqdan keçməli, ehtiyac içində yaşamalıdır ki, yaxşı yazsın. Mən bununla razı deyiləm. Tam səmimi sözümdür ki, yazıçının məişəti və maddi durumu qaydasında olanda, ev-eşik məsələsi öz həllini tapanda o, daha yaxşı işləyir; həmçinin yazıçı sağlamdırsa, ailə-uşağı qaydasındadırsa, lap yaxşı yazacaq.

Bir söz də deyim: mən bir yazıçı kimi təqaüd və subsidiyaları, yazıçı üçün nəzərdə tutulan bütün bu yardım formalarını qəbul etməklə də iqtisadi vəziyyətimi təmin edə bilərdim. Ancaq mən həmişə belə şeylərdən qəti surətdə imtina etmişəm. Orasını da bilirəm ki, mənim bu fikrim “Latın Amerikasının yeni yazarları” deyilən şəxslərin mövqeyi ilə üst-üstə düşür. Biz o fikirdəyik ki, hər bir subsidiya bu və ya digər şəkildə minnətdir.

Lyosa: Hansı növ subsidiyadan söhbət gedir? Axı, əgər yazıçını oxuyurlarsa, sevir və qoruyurlarsa, hansısa cəmiyyətdə yemləyirlərsə - elə bu da subsidiyanın bir növüdür...

Markes: Aydın məsələdir ki, burda Latın Amerikasına xas olan sistemlə bağlı bir sıra çətinliklərə rast gəlirsən. Ancaq sən də, elə Kortasar da, Fuentes də, Karpentyer də, digərləri də iyrmi ildir alnınızı yerə döyə-döyə sübut etməyə çalışırsınız ki, oxucular bizi eşidir. Hamımız sübut etməyə çalışırıq ki, bizlər Latın Amerikasında oxucunun hesabına yaşaya bilərik və bu, biz yazıçıların qəbul edə biləcəyi yeganə yardım növüdür.

Lyosa: İndi Latın Amerikası romanının “bum” dövründən, necə deyərlər, onun dünyada qopartdığı "tozanaq"dan çox danışırlar. Bəli, bu bir gerçəklikdir. Son 10-15 ildə maraqlı işlər baş verib. Məncə, bizim oxucuda öz yazıçısına qarşı yanlış fikir, mənfi rəy formalaşmışdı. Oxucu düşünürdü: bu yazıçı ənazındanona görə pisdir ki, o, Latın Amerikası yazıçısıdır və əksini sübut etməyib. Əgər əksini sübut etməyibsə, onda elə Avropa yazıçısı da yaxşıdır. İndi isə hər şey tərsinədir. Bizim müəllifilərə həqiqətən maraq xeyli artıb, bizim romanların geniş oxucu auditoriyası yaranıb, özü də təkcə öz ölkələrimizdə yox, Avropada, Birləşmiş Ştatlarda. Bizim romanları oxuyurlar və bu romanlar barədə yüksək fikirdədirlər. Səncə, bu nə ilə bağlıdır, nə baş verib?

Markes: Mən bunun səbəbini bilmirəm. Mənimbildiyim səbəb – elə bayaq danışdığımızdır. Biz başa düşdük ki, ən başlıcası bizim öz yazıçı peşəmizə əməl etməyimiz, ona sadiq qalmağımızdır. Bunu oxucular da anladı. Həqiqətən yaxşı romanlar yarananda oxucular da peyda oldu. Mən belə hesab edirəm ki, bu, əslində oxucuların coşğusudur.

Lyosa: Bu gurultu, bu çoşğu ilə bağlı bir sual da vermək istəyirəm. Bu gün oxucu kütləsi və Latın Amerikası sakinlərinin öz yazıçılarına marağının artması danılmaz faktdır. Bir yazıçı kimi sən nəsrin bu yüksəlişini bütün qitədə sürətləndirən digər səbəblər barədə nə deyə bilərsən?

Markes: Belə düşünürəm ki, əgər oxucu hansısa yazıçını oxuyursa, bu, oxucu və yazıçının qarşılıqlı oxşarlığı ilə izah oluna bilər. Mənə elə gəlir ki, biz hədəfi nişan ala bildik.

Lyosa: Bir fakt da var və zənnimcə, heç də maraqsız fakt deyil. Latın Amerikasının, belə deyək ki, dəbdə olan yazıçılarının böyük bir qismi xaricdə yaşayır. Kortasar 12 ildir Fransada, Fuentes isə İtaliyadadır; yanılmıramsa, sən də 12, ya da 14 il Kolumbiyadan kənarda yaşadın. Başqa misallar da göstərmək olar. Bir çoxları bundan təbii narahatlıq keçirir və soruşurlar ki, yazarların bu könüllü mühacirəti real gerçəkliyin işıqlandırılmasına hansısa dərəcədə xələl gətirmirmi? Onların öz vətənlərindən aralanıb uzaqlaşması nəticə etibarilə perspektivə ziyan vurmurmu, öz ölkələrinin reallığını yanlış və təhrif olunmuş şəkildə əks etdirmələrinə gətirib çıxarmırmı?

Markes: Bu sualı Kolumbiyada, əsasən də universitetlərdə mənə veriblər, özü də bir neçə dəfə. Niyə orda yaşamadığımı soruşanlara deyirəm: bəyəm mən Kolumbiyada yaşamıram? Axı sizə kim deyib ki, mən Kolumbiyadan getmişəm? Yəni mən doğrudan da 14 ildir vətəndən çıxmışam, amma Kolumbiyada yaşamaqda davam edirəm. Çünki ölkədə baş verənlərdən yetərincə məlumatlıyam; qəzetlər, məktublar vasitəsilə əlaqə saxlayıram və hər vaxt hər şeydən xəbərdaram. Dəbdə olan Latın Amerikası romançılarının xaricdə məskunlaşmasının təsadüf olub-olmadığını dəqiq deyə bilmərəm. Özümün Kolumbiyadan kənarda yaşamağa nədən üstünlük verməyimin səbəbini isə çox dəqiq bilirəm.

Bilmirəm digər ölkələrdə necədir, ancaq Kolumbiyada yazmağa başlamazdan öncə yazıçı olursan, başqa sözlə, bircə dəfə ədəbi çıxış etdinmi, bircə hekayən çap olundu və uğur qazandımı - sən artıq yazıçısan. Sən hansısa etibar ulduzu əldə edirsən ki, bu da yazmağa çox mane olur, halbuki biz bugünəcən cürbəcür vasitələrin, ikinci dərəcəli işlərin sayəsində yaşamağa məcbur idik, çünki kitablarımız bizi dolandırmırdı. Bu mənada, xaricdə yaşayan yazıçı "cəzasızdır". Parisdə mən şüşə satmaqla dolanırdım, Mexikoda adımı göstərmədən televiziya üçün ssenarilər yazırdım. Bir sözlə, o işləri görürdüm ki, onları Kolumbiyada görməzdim. Ancaq bu işləri xaricdə məmnuniyyətlə görürəm, çünki vətəndə nəylə dolandığımı bilmirlər. Kitab yazmaq mənim yeganə maraqlı məşğuliyyətimdir və ona görə də yazmaq üçün mənə imkan verən hər şeyi edirəm, hər işi görürəm. Və dünyanın harasında yaşamağımdan asılı olmayaraq mən Kolumbiyanın, Latın Amerikasının romanını yazıram.

Lyosa: Özünü hansı mənada Latın Amerikası romançısı sayırsan - toxunduğun mövzulara görəmi? Mən Borxes nümunəsinə istinad edə biləcəyim üçün bu sualı verirəm; bilirsən ki, onun əsərlərinin əksəriyyətini Argentina mövzusu təşkil eləmir.

Markes: Mən Borxesdə Latın Amerikasına aid heç nə görmürəm. Ona görə bu qənaətdəyəm ki, Kortasarın Latın Amerikası yazıçısı olmaması barədə geniş yayılmış fikirlərə mən də şərik idim. Amma içimdə gizli saxladığım bu fikri Buenos-Ayresə gələn kimi dəyişəsi oldum. Buenos-Ayreslə - bu möhtəşəm Avropa şəhəriylə tanış olanda adamda belə təsəvvür yaranır ki, sanki Kortasarın kitablarında yaşayırsan; Kortasarda avropalaşmış gördüyün nə varsa - bu, əsl Buenos-Ayresdir. Orda mən elə bir təəssürat içindəydim ki, Kortasar qəhrəmanlarını şəhərin hər yerində, hər tinində, hər künc-bucağında görürəm. Ancaq Kortasarın xalis Latın Amerikası yazıçısı olması fikrini eyni dəqiqliklə Borxes haqqında söyləyə bilmərəm.

Lyosa: Sən deyəndə ki, Borxesin yaradıcılığı Argentinaya, ya ondan da əfzəl - Latın Amerikasına məxsus deyil, tarixi köklərlə dərinə işləmiş kosmopolit ədəbiyyatdır... bunu faktların uzlaşdırılması kimi başa düşək, yoxsa yüksək tərif kimi?

Markes: Mənim fikrimcə, bu, gerçəklikdən yayındıran, həqiqətdən uzaqlaşdıran ədəbiyyatdır. Borxes mənim ən çox oxuduğum və ən az sevdiyim müəlliflərdəndir. Mən onu qeyri-adi söz ustalığına görə oxuyuram: o sənə yazmağı, yəni nəsə deyə bilmək üçün qələminin ucunu yonmağı öyrədir. Bu baxımdan, mən deyənlər yüksək tərifdir. Borxes abstrakt reallıq əsasında işləyir, bu xalis eskeypizmdir. Kortasar - başqa məsələ.

Lyosa: Bildiyimə görə, eskeypist ədəbiyyat konkret gerçəklikdən, tarixi reallıqdan uzaqlaşdıran ədəbiyyatdır; bu isə mövcud reallıqda özü üçün material axtaran ədəbiyyatdan az önəmlidir.

Markes: Şəxsən məni belə ədəbiyyat maraqlandırmır. Mənim fikrimcə, istənilən böyük ədəbiyyat konkret gerçəkliyə əsaslanmalıdır.

Lyosa: Latın Amerikası yazıçılarının arasında ümumi cizgilər azdır. Sən iki argentinali yazarın - Kortasar və Borxesin yaradıcılığındakı fərqi göstərdin, ancaq tutaq ki, Borxesi Karpentyerlə, yaxud Onettini elə özüylə, Lesama Limanı isə Donasso ilə müqayisə etsək, görərik ki, bu fərqlər daha böyük və daha kəskindir. Bunlar texnika, üslub, eləcə də məzmun baxımından fərqli yaradıcılıq maneralarıdır. Bütün bu yazıçılar üçün ortaq bir məxrəc tapmağın mümkün hesab edirsənmi? Səncə, onların oxşar cəhətləri nədədir?

Markes: Əgər desəm ki, onların oxşarlıqları elə məhz fərqliliklərindədir - o zaman filosofluq etmiş olmaram ki? İzah edim: Latın Amerikası gerçəkliyi müxtəlif aspektlərə malikdir və biz hərəmiz bu gerçəkliyin bir aspektini yazırıq, şərh edirik. Bu mənada, mənə elə gəlir ki, biz ümumi bir roman yazırıq. Mən bir aspekti cızıram və bilirəm ki, başqa bir aspekti də sən təsvir edirsən, Fuentes isə bizim təsvir etdiyimiz aspektlərə əsla bənzəri olmayan üçüncü bir aspektlə maraqlanır. Ancaq bunlar hamısı Latın Amerikası reallığının aspektləridir. Ona görə sən heç də düşünmə ki, "Yüz ilin tənhalığı"nda dünyanı dolaşmağa çıxan və Karpentyerin "Maarifçilik əsri" romanının qəhrəmanı Viktor Yuqun gəmisinin qarabasmasıyla qarşılaşan qəhrəmana təsadüfən rast gəlmisən.

Başqa bir qəhrəman da var - Karlos Fuentesin "Artemio Krusun ölümü" romanından polkovnik Lorensa Havilan. "Yüz ilin tənhalığı"ndakı qəhrəmanlarımdan biri Parisə yollanır və orda Dofin küçəsindəki oteldə, Kortasarın qəhrəmanı Rokamadurun öldüyü həmin otaqda yaşayır. Mən ona da qəti əminəm ki, zənbildə sonuncu Aurelianonu gətirən rahibə - sənin "Yaşıl ev" romanındakı Patrosinionun anasıdır; bu personajın barədə mənə bəzi məlumatlar lazım idi ki, onu sənin kitabından öz kitabıma gətirim, ancaq o vaxt səni nə qədər axtarsam da tapa bilmədim - sən Buenos-Ayresdə idin, elə hey ora-bura gedirdin deyə, səni tutmaq olmurdu. Nə demək istəyirəm? Aramızdakı fərqlərə baxmayaraq, biz çox asanlıqla bu oyunu oynaya, qəhrəmanları bir kitabdan o birinə keçirə bilərik və bu süni görünməz. Gerçəkliyin hansısa ümumi bir səviyyəsi var və onun təsviri üçün, onun real əksi üçün vasitə tapdığımız gün biz xalis Latın Amerikası romanını yaradacağıq və siyasi, sosial, iqtisadi, tarixi fərqlərə baxmayaraq, həmin roman Latın Amerikasını istənilən ölkədə tanıdacaq ümumi bir Latın Amerikası romanı olasıdır.

Lyosa: Gəl ədəbiyyatdan kənarda olan, lakin eyni vaxtda ədəbiyyatla bağlı başqa sahəyə - tarix sahəsinə müraciət edək. Bizim ölkələrimizdə tarix oxucuların da, tələbələrin də, tənqidçilərin də beynini çox məşğul edir. Onları yazıçıların ədəbi yaradıcılıqları ilə siyasi mövqeləri arasında olan qarşılıqlı əlaqə narahat edir. Belə bir fikir hakimdir ki, yazıçı cəmiyyət qarşısında məsuliyyət daşıyır və bu məsuliyyət təkcə yazıçının əsərlərində deyil, həm də siyasi xarakterli yaradıcılığında özünü göstərir. Bu problemlə əlaqədar sənin şəxsi münasibətini bilmək istərdim: sənin ədəbi fəaliyyətinlə siyasi mövqeyin arasında qarşılıqlı əlaqə hansı şəkildə mövcuddur?

Markes: İlk növbədə mən belə hesab edirəm ki, yazıçının ən ümdə siyasi borcu - yaxşı yazmaqdır; təkcə gözəl nəsr yaratmaq mənasında yaxşı yazmaq yox, öz əqidənə, öz səmimiyyətinə uyğun şəkildə yaxşı yazmaq. Mənim düşüncəmə görə, yazıçıdan tələb etmək lazım deyil ki, o öz kitablarında siyasi xadim kimi çıxış etsin, yəni ondan öz yaradıcılığını siyasi silaha çevirməsini tələb etməyə ehtiyac yoxdur, çünki yazıçı ideya hazırlığı keçibsə və siyasi mövqeyi varsa - belə bir mövqe şəxsən məndə var - bu onun əsərlərində öz əksini tapacaq. Buenos-Ayresdə olanda Torre Nilson "Yüz ilin tənhalığı" haqqında “Gözəl əsərdir, ancaq təəssüf ki, mürtəcedir” deyib məni bərk təəccübləndirdi.

Lyosa: Səncə, o niyə belə dedi ki?

Markes: Niyəsini izah eləmədi, amma təxminən belə dedi ki, Latın Amerikasında bu qədər problemin yığıldığı, hər şeyin çox pis olduğu bir vaxtda belə bir romanın yaranması faktının özü artıq irticaçılıq deməkdir. Bu məni o qədər qayğılandırdı ki, indi mən sənə qurşaqdan aşağı zərbə endirməyə məcburam: sən o kitabı irticaçı sayırsanmı?

Lyosa: Yox.

Markes: Niyə?

Lyosa: Çünki "Yüz ilin tənhalığı"nda Latın Amerikasının ictimai-siyasi gerçəkliyinin fundamental problemləri obyektiv əks edilir. Halbuki bu təsvir hətta Kortasarda da dolayısıyladır.

Markes: Deməli, sən o fikirdəsən ki, bu roman və bizim yazdığımız digər kitablar Latın Amerikasının ictimai-siyasi reallığını dərk etməkdə oxucuya kömək edir, eləmi?

Lyosa: Mən o fikirdəyəm ki, hər cür yaxşı ədəbiyyat - müəllifin niyyəti istisna olmaqla, mütləq şəkildə proqressivdir. Tutaq ki, təfəkkür tərzi baxımından konservativ və mürtəce olan Borxes bir yazıçı kimi konservativ və mürtəce deyil. İmza atdığı mücərrəd manifestlər istisna olmaqla, mən Borxesin əsərlərində cəmiyyətin, yaxud tarixin mürtəce konsepsiyasını ehtiva edən heç nə görmürəm; dünyaya seyrçi baxışla, faşizmi, yaxud sevdiyi ayrı bir şeyi, məsələn, imperializmi tərifləməsiylə rastlaşmıram.

Markes: Çünki Borxes hətta öz şəxsi əqidəsindən də yan ötməyə nail olur.

Lyosa: Mənim fikrimcə, hər bir böyük yazıçı, hətta mürtəce olsa belə, reallığı əslində olduğu kimi təsvir edəndə, sənin dediyin kimi, öz əqidəsindən yan ötür, mənsə reallığın mürtəce ola biləcəyini düşünmürəm.

Markes: Biz öz əqidəmizdən yan ötmürük. Bax, məsələn, banan plantasiyalarının faciəsi mənim romanımda öz əqidəmə uyğun şəkildə təsvir olunur. Mən qəti olaraq fəhlələrin tərəfindəyəm. Bu, şəksizdir. Və belə düşünürəm ki, yazıçının ən böyük siyasi borcu - öz şəxsi əqidəsindən, yaxud reallıqdan yan ötmək deyil, öz yaradıcı qabiliyyəti ilə ona nail olmaqdır ki, oxucu öz cəmiyyətinin, ölkəsinin, yaxud qitəsinin ictimai-siyasi reallığını yaxşı anlaya bilsin. Bu çox vacib siyasi işdir və mənim fikrimcə, yazıçının siyasi funksiyası məhz bundan ibarətdir. Bir insan kimi isə yazıçı siyasi mübariz ola bilər, nəinki ola bilər, həm də olmalıdır; nə qədər ki, onun auditoriyası var - öz siyasi vəzifələrinin icrası üçün o bu auditoriyadan istifadə etməyə borcludur.

Lyosa: Burda müxtəlif situasiyalar mümkündür. Bəzən belə olur ki, yazıçı öncül vətəndaş mövqeyi nümayiş etdirir, hətta siyasi partiyanın üzvü olur, onun əsərləri isə öz şəxsi əqidələrini təkzib edir...

Markes: Əlbəttə, qarşına müəyyən məqsəd qoyub yazırsan, ancaq sənin əqidəni elə bu məqsəd müəyyənləşdirir. Başqa cür desək, əgər bu cür ziddiyyət yaranırsa ikisindən biridir - ya yazıçı səmimi yazmır, ya da öz əqidəsindən arxayın deyil.

Lyosa: Sənə elə gəlmirmi ki, Latın Amerikasının çağdaş yazarları formal baxımdan öz həmvətənlərindən daha çox avropalıların, Şimali Amerikalıların qarşısında borcludurlar?

Markes: Mən o fikirdəyəm ki, biz - Latın Amerikasının yeni romançıları ən çox Folknerin qarşısında borcluyuq. Maraqlıdır ki, mənə Folknerin təsir etdiyini həmişə deyirlər, mənsə onu başa düşdüm ki, buna məni tənqidçilər inandırıblar. Bəlkə də bu təsir var və mən onu təkzib etməyə hazıram, ancaq məni heyrətə salan bu təzahürün ümumi xarakter almasıdır. Mən Latın Amerikası yazıçılarının müsabiqəyə təqdim edilən və hələ nəşr olunmamış yetmiş beş romanını təzəcə oxumuşam - onların arasında bircəciyi də yoxdu ki, Folknerin təsiri duyulmasın. Bu təsir üzdədir və tez gözə dəyir, çünki müəlliflər hamısı yazmağa təzə başlayanlardır. Amma Folkner bütün Latın Amerikası romançılığına nüfuz edib. Məsələyə bir qədər sxematik, bir az da mübaliğəli yanaşsaq, sələflərimizlə bizim yeganə fərqimiz ondan ibarətdir ki, biz Folkner yaradıcılığıyla tanışıq. Bizim iki nəsli bir-birindən ayıran cəhət budur.

Lyosa: Folknerin sirayətedici təsirini nəyə aid edirsən - onun çağdaş dövrümüzün ən böyük roman ustası olduğuna, yoxsa onun öz şəxsi, tez nəzərə çarpan, nüfuzedici bir üslubunun olmasına? Elə bir üslub ki, onun təsiri altına düşməmək sadəcə mümkün deyil...

Markes: Düşünürəm ki, iş metoddadır. Latın Amerikası reallığını təsvir etmək üçün Folkner metodu çox yararlıdır. Biz Folknerdə məhz bunu fəhmlə kəşf etmişik. Başqa cür desəm, biz bu reallığa baxıb onun haqqında danışmaq istədik və anladıq ki, burda nə Avropa, nə də ənənəvi ispan metodu keçəcək. Və qəfildən Folkner metoduna ilişdik - o metoda ki, həmin reallığın təsviri üçün ən əlverişlisidir. Dərinliyinə varanda, bu elə də təəccüblü görünməməlidir: unutmayın ki, Yoknapatofa mahalının Qəraib dənizinə çıxışı mövcuddur; yəni beləliklə, Folkner bütün Qəraib dünyasının, hansısa şəkildə elə Latın Amerikasının da yazıçısıdır.

Lyosa: Folknerdən və "Amadis Qaleki"nin müəllifindən başqa, daha hansı yazıçılar sənə təsir göstərib; hansı müəllifləri, belə deyək ki, sən təkrar-təkrar oxuyursan?

Markes: Bir kitab var ki, onun mənə nə dəxli olduğunu heç özüm də bilmirəm, amma dönə-dönə oxuyuram - bu, Daniel Defonun "Taun ilinin gündəliyi"dir. Bilmirəm burda nə sirr var, amma mən bu kitabın əsiriyəm.

Lyosa: Bir çox tənqidçi səndə Rablenin təsirini qeyd edirlər. Düzü, bu mənə çox qəribə, çox da təəccüblü görünür. Bu haqda özün nə düşünürsən?

Markes: Rablenin təsirini mən nə cür yazmağımda yox, Latın Amerikasının reallığında, gerçəkliyində görürəm: bu gerçəklik təpədən dırnağa rableləşib.

Lyosa: Yaxşı, bəs Makondo necə və hardan peyda oldu? Axı sənin bir sıra hekayələrində hadisələr Makondoda yox, eləcə kənddə cərəyan edir? Düzdür, mən Makondo ilə kənd arasında elə də ciddi fərq görmürəm. Sadəcə, mövcud olmayan bir məkan barədə yazmaq ideyası səndə necə yarandı?

Markes: Artıq bu barədə danışmışam - hər şey anamla Arakatakaya gedəndə baş verdi. Bu mənim doğulduğum balaca kənddir. Makondo mənimçün ilk növbədə keçmişdir, həmin keçmişə küçə və evlər, iqlim və adamlar vermək lazım idi. Və bir halda ki, vəziyyət məhz beləydi, onda mən də oturub ona uçulub-dağılmış, tozlu, miskin, Birləşmiş Ştatların cənubundakı yastı daxmaları xatırladan sink örtüklü taxta evlərdən ibarət sınıq-salxaq bir obraz verdim. Bu kənd Folknerin qəsəbəsinə çox oxşayır, çünki onu da eyni kompaniya - "Yunayted frut kompani" inşa edib. Adı da yaxınlıqdakı “Makondo” adlı banan fermasının adından götürülüb.

Lyosa: Deməli, bu həqiqi addır?

Markes: Həqiqidir, amma kəndin yox, fermanın adıdır. Bu ad xoşuma gəldi və istfiadə elədim.

Lyosa: “Yüz ilin tənhalığı”nın sonunda külək Makondonu yerindən qoparıb havaya qaldırır və ilim-ilim itirir. Bəs indən sonra yazacağın yeni kitablarda nələr gözlənilir - sən Makondonun fəzada uçuşunu, küləyin onu hara qədər aparacağını izləyəcəksənmi?

Markes: “Cəngavər” romanıyla bağlı demişdim ki, hadisəni danışanda cəngavərin başını neçə dəfə lazımdırsa, o qədər də kəsib atırlar; mən də Makondonun təzədən dirilməsində heç bir qəbahət görmürəm; lazım gəlsə, küləyin onu uçurub apardığını mən unuda da bilərəm. Çünki özünü təkzib etməyən yazıçı – ehkamçı yazıçıdır, deməli, həm də irticaçıdır. Mənsə mürtəce olmağın qəti əleyhinəyəm və heç vəchlə mürtəce olmaq istəməzdim.

Lyosa: Son sualımı vermək istəyirəm: sənin kitabların öz vətənində böyük uğur qazanıb, onlar səni tanıdıb, şöhrətə çatdırıb, bütün Kolumbiya sənə heyrandır və adınla fəxr edir, ancaq mən belə düşünürəm ki, sənin populyarlığını tezləşdirən, sürətləndirən, çox qısa bir zamanda adını dünyaya tanıdıb şöhrətləndirən kitabın "Yüz ilin tənhalığı"dır. Necə fikirləşirsən, belə qəfil populyarlaşmağın, bir günün içində ulduza çevrilməyin gələcək yaradıcılığına nə dərəcədə təsir göstərə bilər?

Markes: Mənim ciddi çətinliklərim peyda olub. Hətta düşünürəm ki, bu işin nə ilə nəticələnəcəyini qabaqcadan görə bilsəydim, yəni əvvəldən ağlıma gəlsəydi ki, camaat "Yüz ilin tənhalığı"nı belə gözünə təpəcək, adamlar romanı satmağa, çörək kimi udmağa başlayacaqlar, mən heç onu nəşr etdirməzdim. "Patriarxın payızı"nı yazıb sonra hər iki romanı eyni vaxtda nəşr etdirər, yaxud birinci romanın nəşrini ikincini yazıb bitirəncəyə qədər gecikdirərdim.

Lyosa: Düzünü de, sənin Latın Amerikasını tərk edib Avropaya köçmək barədə verdiyin qərara bu populyarlığın, əldə etdiyin bu uğurun təsiri olubmu, onların nəticələri səni qorxuya salıbmı?

Markes: Mən Avropaya yalnız bir səbəbə görə gedirəm - orda yaşayış ucuzdur...

Çevirəni: Mahir N. Qarayev

Mənbə: Mediaforum.az