Cavanşir Yusifli: "Desən ki, "iyirmilik", "onluq", "üçlük" səhv seçilib..." – Müsahibə

“Ədəbi proses necə lazımdırsa, elə də inkişaf edir, öz yoluyla gedir. Amma indi ədəbi prosesin ölgünlüyündən və olmamasından çox onun bir qədər anormal şəkildə inkişafından danışmaq olar. Məsələnin bir də təbliğat yönü var. Məsələn, hansısa mətnlər, qələm sahibləri haqda yazırlar, fikir söyləyirlər, gənclər əksər hallarda baxış bucağından kənarda qalırlar. Gənclər haqda çox az yazılır. Onlar da bu diqqətsizlikdən bir qədər rəncidə olurlar, qayğılanırlar ki, belə olmamalıdır. Buna görə də, imzasını dəfələrlə təsdiqləmiş qələm sahiblərindən ardıcıl şəkildə yazmaqdansa, diqqəti daha çox gənc yazarlara yönəltmək lazımdır”.

Ədəbi tənqidçi Cavanşir Yusiflinin Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edirik.

- Cavanşir bəy, öncə bu yaxınlarda “Kulis”in keçirdiyi hekayə müsabiqəsindən söz açmaq istərdik. Bura təqdim edilən mətnləri ümumən dəyərləndirəsi olsanız, hansı xarakterik xüsusiyyətləri qeyd edər, hansı müsbət və mənfi cəhətləri vurğulayarsız?

- Yəqin ki, belə müsabiqənin müsbət tərəfləri var. Bu, “Kulis”in uzunömürlü ənənəsidir, həmişə belə müsabiqələr (şeir, hekayə və s.) keçirirlər. Şübhəsiz ki, bunların hamısı yaxşı şeylərdir. Belə müsabiqələrin öz münsifləri olur, buna görə də nəsə mülahizə söyləmək çətindir. Məsələn, əgər desən ki, bu "iyirmilik", "onluq" və "üçlük" səhv seçilib – axı onları seçən, oxuyub zəhmət çəkən bir nəfər deyil, bir neçə nəfərdir. Üstəgəl, sosial şəbəkələrdəki səsvermə...

İki yüzdən artıq hekayə ələkdən keçirilib, böyük əksəriyyətinin müəllifi də gənclər olub.

Amma hara keçirir-keçirsin, hansı müsabiqə olur-olsun, axır nəticə - seçilənlərin üstündə həmişə mübahisə düşə bilər. Çünki zövqlər müxtəlifdir. Həm də oxuyub görürsən ki, zəhmət çəkilib, nəticəsi belə olmamalıydı. İstənilən müsabiqə haqda bunu demək mümkündür.

Birinci yerə layiq görülən hekayəni oxudum, gördüm, orta statistik hekayədir. Bizdə qadın-gender ədəbiyyatı təzə-təzə yaranıb formalaşır, bu hekayə də onun zəif dalğasıdır. İkinci yerə layiq görülən mətn daha yaxşıdır. Açığı iyirmilik və onluğu diqqətlə oxuduqda nəticənin belə alınması təəccüb doğurdu. Onluqda daha keyfiyyətli mətnlər vardı.

Ancaq bütün hallarda hər bir münsifin seçmək meyarı fərqli olur. Məsələn, münsiflər heyətində yer alan Maral Yaqubova nəticələr bilinəndən dərhal sonra yazmışdı ki, o, filan meyarlar əsasında bu hekayələri dəyərləndirib. Digər münsiflər danışmadılar, ən azı mən görmədim. Onların da fikirləri maraqlıdır ki, hansı meyarlar əsasında bu hekayələri seçiblər.

Üçlükdən kənarda qalan xeyli hekayə vardı, bunların hamısını oxumamışam. Məsələn, Xəyyam Rəfilinin hekayəsi çox yaxşıydı. Dediyim kimi, sosial şəbəkədəki səsvermə də nəticələrə müəyyən dərəcədə təsir edir. Onlar bəlkə adi oxuculardır, bəlkə də heç tanımırlar, bəlkə də tanıyıb səs veriblər. Yəni məsələnin sosial şəbəkə tərəfinə də baxmaq lazımdır. Şübhəsiz ki, münsiflər də böyük zəhmət çəkiblər. Bu qədər hekayəni oxuyub, içindən seçmək elə də asan məsələ deyil.

Yenə deyirəm, üçlüyü oxuyub görürəm ki, onlar o qədər də yüksək səviyyəli mətnlər deyil. Yəqin ki, niyə belə olduğunu nə sən bilirsən, nə də mən. Mürəkkəb məsələdir.

- Bəs sizin bu müsabiqədə qalib görmək istədiyiniz müəlliflər kimlər idi?

- Orada çox sayda hekayə vardı, deyə bilmərəm, mən hansını seçərdim. Əlini üstünə qoyub demək olmur. Orada bir münsif də olsaydı, heç kəs deyə bilməzdi ki, bu obyektivdir, bu subyektiv. Bu çətin prosesdir, buna görə dəqiq bir söz deyə bilmərəm. Həm də indi söz demək, fikir söyləmək asandır, o prosesin içində olmaq isə başqa bir şeydir.

- Sizcə, bu cür müsabiqələrdə hamının olmasa da, böyük əksəriyyəti razı salan, obyektivliyi təyin edən hansı kriteriyalar tətbiq olunmalıdır?

- Şübhəsiz ki, hər bir münsifin öz zövqü var. Məsələn, Maraq Yaqubova dedi ki, o, mətnləri nəzəri əsaslarla dəyərləndirir. Mən isə bədii mətnləri dəfələrlə oxumağa çox öyrəncəliyəm, bu yöndə çox təcrübəm var. Yəni mən illərlə yığılmış təcrübəni tətbiq edərdim, nəinki nəzəriyyəni.

Heç bunları bir-birindən ayrımaq da mümkün deyil, ikisi bir yerdədir. İnsan oxuduğu şeyin hansı keyfiyyətdə olduğunu bilir. İndiyədək yazılarımda hansı tipli mətnlərə dəyər vermişəmsə, o tipliləri seçərdim.

- Bəs ümumən ədəbi mühitimizə verdiyiniz qiymət necədir? İndi bizdə ədəbi prosesin zəiflədiyini, olmadığını, hətta öldüyünü deyənlər də var...

- Həmişə belə fikirlər səsləndirilir. Bilirsiniz, bunların bir qrupu məsuliyyətsiz, bir qrupu necə gəldi deyilən fikirlərdir, bir qrupu də məsələyə qeyri-ciddi yanaşmağın nəticəsidir. Ədəbi proses niyə ölür ki? Bunu deyən adam gərək fikrini əsaslandırsın. Üzdən sakit görünə bilər, məsələn, bugünkü qayğılarımızı, problemlərimizi, bədii düşüncəni yüzdə-yüz ifadə etməyə bilər, axı bütün hallarda bu sinxron prosesdir. Bu daim davam edən – qırılmayan prosesdir. Nəfəs dərməsi də elə bu şəkildə davam etməsindədir. Bunun haqda “əhəmiyyətini itirib”, “missiyasını itirib”, “köhnəlib”, “ölüb” demək asandır, amma bunu əsaslandırmaq kiminsə gücündə deyil.

Ədəbi proses necə lazımdırsa, elə də inkişaf edir, öz yoluyla gedir. Amma indi ədəbi prosesin ölgünlüyündən və olmamasından çox onun bir qədər anormal şəkildə inkişafından danışmaq olar. Məsələnin bir də təbliğat yönü var. Məsələn, hansısa mətnlər, qələm sahibləri haqda yazırlar, fikir söyləyirlər, gənclər əksər hallarda baxış bucağından kənarda qalır. Gənclər haqda çox az yazılır. Onlar da bu diqqətsizlikdən bir qədər rəncidə olurlar, qayğılanırlar ki, belə olmamalıdır. Buna görə də, imzasını dəfələrlə təsdiqləmiş qələm sahiblərindən ardıcıl şəkildə yazmaqdansa, diqqəti daha çox gənc yazarlara yönəltmək lazımdır. Onların yazdıqlarını tənqid etmək, analiz etmək, yanlarında olmaq gərəkdir. Çünki bu ədəbiyyatın gələcəyi onlardan asılıdır.

- Bəs gənclərə diqqətin bu qədər az olmasının səbəbini nə ilə izah edərdiniz: aralarında istedadlıların sayı azdırmı, ya necə?

- İstedadı az olan insan onsuz da ədəbi prosesdə çox qala bilmir. Əgər sən yıxılmamaq üçün əlini hündürdə olan yerə uzadırsansa və əlin ora çatmırsa, yıxılıb sıradan çıxacaqsan. Yəni ədəbiyyatda güc, zor keçmir. Biz sovetdən çıxıb bura gəlmişik, indi bizim müstəqillik təcrübəmiz də var. Amma indi ədəbi müstəqillik haqda tam əminliklə danışmaq olmur. Elə bil, proses bir az da qruplaşmalar şəklində inkişaf edir, yəni ədəbi proses parçalanıb, yekdil deyil. Əgər bir söz on hecadan ibarətdirsə, hər hecanın arxasında da on adam dayanıb. Proses dəstələr, qruplar formasında inkişaf edir.

Bilirsiniz, indi qəzet və jurnal səhifələrində, elə saytlarda da nə qədər predmetsiz yazılar var, mən bunları “yaşmaqlı yazılar” adlandırardım, bu yazı müəlliflərinin sintaksisinə baxanda məlum olur ki, ox hədəfə dəyməyəcək, ancaq yeganə təsəlli digər müəllifin, yəni hədəfdə olanın bu oxun uçuşunu görməsidir. Üstündə şahmat şəkli olan ithaf kitabları var (yəni “xod kanyom...”/ atla gediş), Azərbaycan gülüşü nə qədər gözəldir!

- Cavanşir bəy, illərdir dünyaya çıxmaq haqda danışılır. Sizcə, mətnlərimizin dünyaya çıxması üçün nələr çatışmır?

- Birinci növbədə ədəbiyyat çatışmır. Bir də inteqrasiya məsələsi var. İndi sən dünyaya inteqrasiya etdin, bütün dünya dəyərlərini də bilirsən, tanıyırsan, necə deyərlər, onları dadmısan. Məsələn, Qərbdə yazılan bədii mətnlərə mükafat verirlər və s. Sən də onları bir ülgü, təcrübə və ya praktika kimi götürürsən və onların kölgəsi, şırıltısı altında onlara bənzəyən əsərlər yazmağa başlayırsan. Yəni ikinci əl ədəbiyyat anlayışı da var, bu isə dünyaya çıxmaq deyil.

Məsələn, Umberto Eko kimi və ya onun texnikası əsasında əsərlər yazmaq olar. Amma millətin öz dərdlərini, problemlərini onun öz dilində, orijinal formada təqdim edə bilsən, bu, dünya ədəbiyyatının bir nömrəli materialı ola bilər. Bir də ki, otağın içinə onun özündən və çöldən baxmağın fərqləri var axı.

- Bəs oxucular arasında xarici ədəbiyyatın bu qədər məşhur olmasının səbəblərini nə ilə əlaqələndirmək olar? Belə təəssürat yaranır ki, öz mətnlərimizi oxuyanların sayı çox qədər azdır.

- Ədəbi prosesin öz-özünü tamamlama refleksi var. Ədəbi prosesin miqyası bizim təsəvvürlərimizdən qat-qat genişdir. Ədəbi proses dinamik prosesdir, bu da bizim düşüncəmizdəki, mətnlərimizdəki kəsirləri ört-basdır etmir, onu tamamlayır, qüsurları aradan qaldıra bilir. Ədəbi prosesin özündə belə keyfiyyət halı mövcuddur.

Ədəbi prosesdə yeknəsəq əsərlər, bir-birinə oxşayan mətnlər ortaya çıxanda elə bir hal yaranır ki, oxucular tərcümələrə və ya tərcümə ədəbiyyatına üz tuturlar.

Bizdə müstəqillikdən üzü bəri nəşriyyatlar, xüsusən “Qanun” və digərləri tərcümə ədəbiyyatının çapı ilə intensiv məşğuldurlar. Bu da yaxşı bir işdir. Yadına gəlirsə, ilk tərcümə ədəbiyyatı çox aşağı şəkildə təqdim olunurdu. Məsələn, bura “Gülün adı”, “Norveç meşəsi” və sair kimi əsərlər daxildir.

Amma təcrübə artıdqca, bədii tərcümənin də keyfiyyəti yaxşılaşmağa başladı. Əsas odur ki, bu, qırılmayan prosesdir. Buna görə də, insanlar ədəbiyyatla bağlı aclıqlarını, ehtiyaclarını həm də klassik və müasir dünya ədəbiyyatının müəlliflərini oxumaqla ödəyirlər. Bu da təbiidir, amma bu o demək deyil ki, onlar bizim yerli müəlliflərin əsərlərini oxumurlar.

Məsələn, sən daim xarici musiqi dinləyib, ondan danışırsansa, bu o demək deyil ki, yerli sənətçiləri dinləmirsən. Sadəcə məsələ budur ki, danışanda onlardan bəhs edirlər.

- Bir-birinə bənzəyən mətnlərdən danışdınız, yəni orijinal mətnlər heç yoxdur, vəziyyət o qədər acınacaqlıdır?

- Əlbəttə, orijinal mətnlər var. Məsələn, əvvəllər “Azadlıq” radiosunda “Oxu zalı” vardı, bu yaxşı təcrübəydi, müəyyən əsərləri rəy üçün ədəbiyyatşünaslara, ədəbi tənqidçilərə verirdilər, qonorar əsasında müzakirə təşkil edirdilər. Orada ən əsas və ən sərt prinsiplərdən biri o idi ki, dəstəbazlıq etmək olmazdı, fikirlər obyektiv olmalıydı. Amma “Oxu zalı”ndakı o tədbir birdən kəsildi, kimlərsə yəqin mayaya haram qatdı.

İndi “Kulis”in də yaxşı ənənəsi var, həftənin bir günündə “Hekayə günü” keçirirlər. Orada kiminsə hekayəsini yayımlayırlar, sonra da onu müzakirə edirlər. Bu müzakirə də yaxşı bir şeydir.

Gənclərdən Nadir Yalçının mətnləri yaxşıdır, 21 yaşlı bir gəncin təmkinini görəndə sevinirsən. Orxan Həsəninin kitabı çıxdı: “Füzulinin dişi”. Keyfiyyətli mətnlərdir. Ayxan Ayvazın hekayələri...

Son olaraq Alpay Azərin “Rüşvət dilemması” hekayəsinə mən də rəy yazmışam. Bu, pis hekayə deyil, yaxşıdır. Orada qəşəng detallar var. Hekayədə bir universitetdən bəhs olunur. Orada prorektor tələbədən normativ rüşvətin ikiqatını istəyir, o da gedib şikayət edir. Sonra tələbə ona iki əllilik verir, alıb cibinə basanda görür ki, polislər başının üstünü kəsdirib. O da pulları pəncərədən bayıra atır, amma məsələ bununla bitmir. Sonra bu iki əllilik məsələsi bir az başqa formada yenə meydana çıxır. Yəni orada çox gözəl detallar var.

Ümumi götürəndə bu hekayənin zəif yerləri də var. Onu bütövlükdə alınmamış hesab etmək doğru olmaz. Bunu ona görə deyirəm ki, bizim yazarların mətnlərində yaxşı şeylər də, böyük qüsurlar da var. Bunların hamısı müzakirə olunmalıdır. Bu mənada “Kulis”in ənənəsini təqdir edirəm, davamlı olsa, yaxşıdır.

- Bəs oxuduğunuz əsərlərdə əsasən nə kimi qüsurlarla rastlaşırsınız?

- Dediyim kimi, mətnlərin içində yaxşı detallar, işarələr olur. Amma ümumilikdə qüsurlar da var. Məsələn, birində sonluq yaxşı deyil, başqa birində görürsən ki, uzunçuluq var. Bədii mətnin yaddaşı var və o, yazı prosesində formalaşır, ya da qırılır, alınmır, məncə, təhlillərdə bu amili nəzərə almaq lazımdır. Yaxşı şeylər də var, amma uzunçuluq onu məhv edir. Nə qədər belə qüsurlar göstərmək olar.

- Son illərin ən yaxşı romanları üçün seçimləriniz hansılardır?

- Həmişə müəlliflərdən danışanda gözlərimin önünə janrlar gəlir. Çünki janr elə-belə məsələ deyil, müəlliflə son dərəcədə bağlı və onun səviyyəsini göstərən anlayışdır. Məsələn, Şərif Ağayarın qaçqınçılıq və müharibə ilə bağlı çox gözəl hekayələri var. Bu hekayələr haqda silsilə yazılar da yazmışam. Təkcə Şərif yox, digər yazarlarımız haqda da yazılarım olub.

Azərbaycan romanı dedikdə, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin romanlarını çox sevirəm. Onlar əsl – xalis Azərbaycan romanlarıdır. Son oxuduğum və dəyərləndirdiyim Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” romanıdır. Bu arada mükəmməl hesab etdiyim hekayələri də istisna etmək olmaz. Məsələn, Samirə Əşrəfin “Saturasiya” hekayəsi haqda yazmışdım. Bu da son dövrlərin ən yaxşı hekayələrindən biridir. Şərif Ağayarın “Arıların səssizliyi” də bura daxildir. Romanlarını bir kənara qoyuram, amma Şərif daha çox gözəl hekayələrin müəllifidir.

- Poeziyamıza da münasibətinizi bilmək maraqlı olardı. Yazırsınız ki, son yüz ildə Azərbaycan poeziyasının başına gələnləri bir yerə toplayıb onu kaleydoskop kimi fırlatsaq, çox maraqlı hadisələrin şahidi ola bilərik. Söhbət tam olaraq nədən gedir, bu fikrinizi bir qədər aça bilərdinizmi?

- Hə, bu Nüsrət Kəsəmənli haqda yazımdan götürülüb, davamı da var: “Əlbəttə, bildiyimiz şeylərin bu “dar macalda” görünməsi qəribə hislər bəxş edəcək, hər gün gördüyümüz hadisələr bu təsadüfdə qəlbimizi həyəcanla dolduracaq, bizə elə gələcək ki, yol kənarında bitən çiçəklərin də baxışları var və onlar min illərdir üfüqlərin qaşını aşan ağ yola baxırlar. Yəni, məlum bir mətndə deyildiyi kimi, biz taleni seçə bilmirik, tale bizi ümidimiz gəlməyən bir yol kənarında qəddarcasına gözləyir. Onu qarşılamaqdan başqa çarən və əlacın qalmır. Bizim təsəvvürümüzə gətirdiyimiz damarında qanı daşan o gənc adam bu taleyin əllərini sıxır, amma təsəvvürünə gətirmir ki, yolun o biri ucunda bir qoca da var və o, zamanın içindən keçib bu günə gəlib çıxarkən hər yer adi bir hənirdən taxıl zəmisi kimi od tutub yanıb, külək əlindəki hər şeyi alıb aparıb. Həmin gənc bu qocanın taleyindəki uçqunlardan xəbərsizdir. Hadisələr necə olursa baş verir, kimsə kimisə atır, kimsə kiminsə umuduna qalır, bunlar hər gün baş verir, amma kimsə bu hadisələrin düyününü birdən dözülməz ağrı kimi yaşayır. Taleyi bu kor düyünə dönür. Ən çətini budur, etdiyin seçimi dərindən nəfəs alıb verirmiş kimi yaşamaq”.

Doğurdan da, son yüz ildə Azərbaycan poeziyasının başına çox hadisələr gəldi. Yəni, Abbas Tufarqanlı demişkən, deyilənlər gəldi başa... Məsələn, hamı 37-ci ilin repressiyalarından bəhs edəndə “təqsirləndirmək”, “ifşa etmək”, “süngülü qələmlə” hücuma keçmək anidən baş verir və kimsə o qurbanların da, elə sağ qalanlarında nələr çəkdiyini düşünmək belə istəmir.

Elçinin “Ölüm hökmü” bəlkə də ən yaxşı romanı, bəlli prosesə həsr edilən ən mükəmməl əsəridir. Taun səhnəsi və kütləvi şərləmə stixiyası... gözəl rəsm edilib. Ancaq hətta fərdi qüsurları ilə təsvir edilən fərdlər - 37-ci ilin hökmdarın şəxsiyyətləri ancaq bir perspektivdən – çox uzaqdan görünürlər. Zənnimizcə, baxış bucağı və görünmə perspektivi daha çevik və çoxfunksiyalı olmalıydı.

Poeziya... Artıq poeziya deyilmiş şeyləri yazır. Bir də anlayır ki, deyilmiş şeylərin içindəki enerjini tam şəkildə fəth etməyə, açmağa müyəssər olmayacaq. Mənim ən çox sevdiyim, Azərbaycan poeziyasının inkişafında keçid mərhələsi hesab etdiyim şair Əli Kərimdir. Onun mətnlərini diqqətlə oxusanız, görəcəksiniz ki, həm öz müasirlərindən, həm də ondan sonra gələnlərdən öz obrazları, metaforası, deyilişi və tərzi ilə kardinal şəkildə fərqlənir. Gənclər var: Fərid Hüseyn, Rauf Ra və sair.

Bizdə poeziyada təkrarlar çoxdur. Məsələn, intonasiya təkrarlığı. Bir-birinin intonasiyası ilə o qədər şeirlər yazırlar ki. O şeirlərin müəlliflərini gizlədib yüksək səslə oxusan, görəcəklər ki, onlar bir müəllifə çox oxşayırlar. Yəni orijinal deyillər.

- Bəs yaşayanlardan kimləri bəyənirsiniz?

- Mənimçün yaşayıb-yaşamamalarının önəmi yoxdur. Məsələn, Ələkbər Salahzadəni yüksək qiymətləndirirəm. Həmişə onun mətnləri haqda yazmaq ehtiyacı yaranır. Səlim Babullaoğlunun yaradıcılığı, şeirləri haqda da silsilə yazılar yazmışam. Ondan başqa, Fərid Hüseynin son dövr silsilə şeirlərini deyə bilərəm.

Fəridin yaradıcılığı çoxcəhətlidir. O, ciddi məqalələr də yazır. Füzuli, Nizami, Tolstoy, Dostoyevski, “Min bir gecə” nağılları və digər müəlliflər haqda qələmə aldığı ciddi yazıları var.

Fəriddə bir xüsusiyyət var ki, sonadək öyrənmədiyi şey haqda heç nə yazmaz. Onun “Kəpənək dərsi” adlı kitabını da tərcümə etmişəm, ABŞ-da ingilis dilində çap olunub. Yəni Fərid də ən istedadlı şairlərdən biridir.

- Bəs Amerikanın o kitaba reaksiyası necə oldu?

- Yaxşı reaksiya oldu. Satışı “Amazon”da qoyulub, yaxşı satılır. Yəni orada bazardadır və Amerikanın tənqidçiləri bu kitab haqda yazıblar. Həmin tənqidi rəylər “Ədəbiyyat qəzeti"ndə də dərc olunub.

- Maddi durumundan şikayət edən yazarların sayı kifayət qədərdir. Sizcə, maddi problem yaradıcılıq ruhunu zəiflədirmi?

- Əlbəttə, zəiflədir. Hər bir şey yaşamaq üçün qidalanmalıdır. Əgər bir insanın maddi vəziyyəti pisdirsə, o yaradıclıq ruhunu harada gizlətmək olar ki, təmiz qalsın, acmasın. Təbii ki, yaradıcılıq ruhu təkcə maddiyyatla əlaqədar deyil. Yəni tox da ola bilərsən, amma ətrafına baxarsan, sənin ürəyin elə bulanar, başın elə fırlanar ki, yaradıcılıq ruhunun harada olduğunu tapa bilməzsən.

Bütün günü işləyirsən, yorulursan, tükənirsən, günün sonunda evə gələndə gün ərzində gördüklərin, eşitdiklərin səni elə dəhşətə gətirir ki, artıq yaradıclıq ruhunun olub-olmaması səni maraqlandırmır – səni dəhşət bir ağlamaq tutur.

- Ümumiyyətlə, bu haqda nə fikirləşirsiniz: Azərbaycan ədəbiyyatına niyə investisiya qoyulmur?

- O günlərdə Mədəniyyət Nazirliyinin əməkdaşları ilə görüş olub, deyəsən, onlar kitab mükafatı təsis etmək istəyirlər, müəyyən bir məbləğ də təklif olunub. Bunların hamısı investisiyadır. Bundan başqa, müxtəlif saytlar müsabiqlər keçirirlər və sair. Əgər bir mükafat təsis edirsənsə, bir müsabiqə keçirirsənsə, bunlar bir layihə kimi əvvəldən sonadək düşünülməlidir. İstər nazirlik, istər sayt rəhbərliyi, ümumiyyətlə, kim olur-olsun, bizdə çatışmayan cəhət budur ki, bunları bir layihə kimi dizayn etmirlər. Bunun effekti və nəticəsinin nə olacağını düşünmürlər. Axı mədəniyyətə, ədəbiyyata qoyulan pul geri qayıtmır.

Amma düşünülməlidir, necə etmək lazımdır ki, bu müəyyən qədər də geri qayıtsın – gəlir gətirsin. Yəni bu tədbirlər dərkənar kimi olmasın, müsbət nəticə versin. Ancaq... ən yaxşı investisiya udmaq üçün rahat, təmiz havanın olmasıdır, bizdə çatışmayan elə budur. Bir şeir var:

Məni dəhşət alıbdı çox,

Zülmət korlar da görür.

Qoy hünərin varsa sənin,

Hamı üçün işıq saçan,

Günün qızıl gözlərinin içinə düz bax.

- Bəs elə etmək olarmı ki, yazarlar yazdıqlarından qazansınlar?

- Bunu necə etmək olar, bilmirəm. İndi AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunda işləyirəm, oranın baş elmi işçisiyəm, elmlər doktoruyam. Yəni oradan maaş alıram, mənim başqa bir işim tərcüməçilikdir. Belə deyək, dolanışığımı tərcüməçiliklə təmin edirəm. Həm də rəsmi qeydiyyatdayam, vergi verirəm və sair.

Mənim fikrimcə, insanın yazıçılıqdan başqa bir peşəsi olmalıdır ki, kənardan ona həm layiqincə baxsınlar, həm də ələbaxan olmasın. Yazıçı, şair ələbaxan olmamalıdır. Onun bir sənəti olmalıdır ki, tənqid edəndə də, tərifləyəndə də müstəqil olsun, evinə də kişi kimi girib-çıxa bilsin, dostlarının da yanında da necə lazımdırsa, elə görünsün. Yəni umacaqlıq pis şeydir, bunun olmaması üçün yazıçının başqa bir peşəsi olmalıdır. Sənin bir işin olmalıdır ki, kiməsə ehtiyacın olmasın. Mirzə Ələkbər Sabiri hər gün oxumaq lazımdır.

- Ədəbiyyat İnstitutu nə işlə məşğuldur, nə kimi araşdırmalar, tədqiqatlar aparır?

- Orada müxtəlif şöbələr var. Məsələn, Klassik Ədəbiyyat, Orta Əsrlər Ədəbiyyatı, Müasir Ədəbiyyat, Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi, janrlar üzrə və sair kimi şöbələr fəaliyyət göstərir. Nizami Gəncəvi, Füzuli ilə bağlı ayrıca bir sektor var. Ədəbiyyat İnstitutunun böyük bir tarixi mövcuddur. Orada araşdırmalar aparmış insanlar olub, indi də var. Məsələn, Qasım Qasımzadə, Yaşar Qarayev, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə və başqaları. Yəni oradan nə qədər böyük isimlər çıxıb, böyük tədqiqatçılar yetişib.

- Nizami Gəncəvidən söz düşmüşkən, ötən il “Nizami Gəncəvi ili” idi, buna baxmayaraq, o qədər də yaddaqalan olmadı. Məsələn, Ədəbiyyat İnstitutunda Nizami Gəncəvi ilə bağlı hansı araşdırmalar aparıldı?

- Sayını bilmirəm, amma xeyli araşdırmalar aparıldı, xaricdə və burada yazılar çap olundu. O məqalələrin bir qismini elə mən tərcümə elədim. Bilirsiniz, bir ümumi qüsur var. Bayaq dediyim kimi, hər bir işə layihə kimi, məqsədlərini qoyub ona nail olmaq baxımından yanaşmaq lazımdır. Məsələn, “Nizami ili”ndə nə etmək olardı? Artıq bitib, arxasınca danışmaq olarmı?

İndi hamı tənqid edir ki, filoloji tərcümələr yaxşı deyil. Yaxşı deyilsə, gəl düzəlt. Əgər elə kadrlar varsa, bunları yaxşı bir formada, daha müəkəmməlləşdirilmiş şəkildə yenidən buraxmaq lazımdır. Mütəxxəssis yoxdusa, yetişdirmək lazımdır, yaxşı nəsə alınmayacaqsa, köhnəni müəkkəmməlləşdirmək lazımdır, insanların mənasız həvəsləri adamı çox yorur. Mən, məsələn, çox yorulmuşam.

Problem odur ki, Nizamini araşdıracaq kadrlar yoxdur. Buna görə də, “Nizami ili” deyəndə, belə qalırsan.

- Nizaminin türk dilində yazdığı iddia edilən əsərlərinin üzə çıxarılması ilə bağlı bir iş görüldümü?

- Nizaminin yaşadığı əsrə istinad etmək lazımdır. Həmin əsrdə o ənənə vardısa, demək, bu, Nizamidə də ola bilərdi. Yaxud Nizminin türkcə “Divan”ı var, amma o əsərdə bu ənənə yeganədir, belə düşünmək olarmı? Nizami heç zaman muzey materialı və eksponatı olmayıb, sadəcə biz onu hiss etməmişik, Nizami onu hiss edən adamlara aiddir.

Əslində, Nizaminin hansı dildə yazdığı da şərti məsələdir. Yəni fars dilində yazıbsa, o fars deyil ki, bu adam türkdür. Nizaminin türk olduğu hamıya, bütün dünyaya məlumdur. İndiyədək onun haqda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi” əsərindən güclü əsər yazılmayıb. Bəlkə də Rəsulzadənin “Əsrimizin Siyavuşu” da həmin kontekstədir.

Bir dəfə yarımçıq nizamişünasla söhbət edirdim, mənə dedi ki, əslində Nizami Gəncəvi fars dilini çox primitiv şəkildə bilib, onun bir müəllimi var imiş ki, əsərlərini redakət edirmiş, yüksək fars dili səviyyəsinə gətirirmiş. Onu dinliyirdim və məntiqi məndə gülüş doğururdu ki, axı Nizami fars dilini bilmirdisə, türkcə yazardı da. Bəzən insanın yazmadığı şeyi bu gülüş kontekstində axtarırlar ki, nə olardı, tapılsın. Yoxdu da, haradan tapaq.

- Yəni yazmayıb?

- Yazmayıb.

- Bəs bizim ədəbi tənqidimizin vəziyyəti necədir?

- O günlərdə oxuduğum bir məqalədə müəllif yazırdı ki, bizim çox yaxşı yazıçı və şairlərimiz var, amma onların obrazı yoxdur. Məni də gülmək tutdu ki, axı obrazı olan şairlər var. Yəni obrazın yoxdursa, gün batandan sonra kölgə kimi çəkilib gedirsən. Oradan da dərhal ədəbi tənqidə keçmişdi, mən də belə başa düşdüm ki, onların obrazı yoxdursa, bunun təqsirkarı ədəbi tənqiddir.

Ədəbi tənqidçi dərzi deyil ki, yazıçıya, şairə obraz biçsin, tiksin. Tənqid ədəbi prosesi ölçür, amma şairin, yazıçının istedadını ölçə bilməz. Çünki şairin, yazıçının özü də bilmir ki, fəhmi, yazmaq istedadı hansı səviyyədədir.

Ədəbi tənqidi ən müxtəlif cəhətlərdən səciyyələndirmək olar. Məsələn, mənim razılaşdığım, razılaşmadığım tənqidi mətnlər var. Bizdə bir qayda olaraq ənənə belədir ki, tənqidçilərin sayı çox azdır. Yəqin ki, cavanlar arasından da yetişəcək. Çünki ədəbi tənqid bir az keşməkeşli sahədir, buna görə də, ora gəlmək istəyən az olur.

- Cavanşir bəy, son olaraq nə demək istəyərdiniz?

- Onu demək istəyərəm ki, yazılmalı olan şeylər çoxdur. Məsələn, gender ədəbiyyatı. Bizim qadın yazarlarımız da var. Şübhəsiz ki, onların mətnləri bir-birindən fərqlənir. Araşdırmalar aparıb, yazılar yazıb bu fərqləri göstərmək lazımdır. Bu məsələ ayrıca araşdırılmalıdır. Feminizm baxımından yox, bir qadın yazarın üslubu və digər kriteriyalar baxımından araşdırılmalıdır ki, onlar nə ilə fərqlənirlər.