“Onda yazıçının evi yıxıldı” - Səfər Alışarlı

Ustad yazıçı Səfər Alışarlı “Ədəbiyyat” qəzetinin “Mən necə yazıçı oldum?” layihəsində Mirmehdi Ağaoğlunun suallarını cavablandırıb.

Teleqraf.com həmin müsahibəni təqdim edir:

- Necə yazıçı oldunuz?

- Qısaca belə deyim ki, erkən uşaqlığımdan bizim ədəbiyyat haqqında yaddaşımda qalan təəssürat neqativ olub. Mütaliəm bərbad, həyatım kolxoz, hətta televizor da yox. Kənd kitabxanası adama nə verə bilərdi? Axundov İnstitutunda klassik rus və dünya ədəbiyyatını xeyli oxuyandan sonra tamam çaşdım: ədəbiyyatla bizdə çap olunan ədəbi məhsulun və yaşadığım reallığın arasında uçurum daha da dərinləşdi. Mənə elə gəldi ki, bizim yerli ədəbi mühit və ədəbiyyat eynən ərazisində doğulduğum “Jdanov” kolxozu kimi dəhşətli bir şeydir.

Moskva, Qorki İnstitutu həyatımda əvəzedilməz rol oynadı. Müasir ədəbiyyatın nə olduğunu mən orada dərk etdim. Həmişə fikirləşirəm ki, mənim “Jdanov” kolxozu kimi koloritli bir yerdə, eləcə də saysız-hesabsız Bakı yataqxanalarında keçmiş super uşaqlığım və bu uşaqlığı səxavətlə maliyyələşdirmiş bir atam olub. Yəqin məni yazıçı eləyən də elə bunlardır.

- Sizin üçün yazmaq nədir? Niyə yazırsız?

- Dəftərimi açsam, bu haqda çoxlu müdrik fikirlər tapıb çıxara bilərəm. Amma daha dəftər açmağa vaxt yoxdu. Ona görə çalışım, özüm nəsə deyim. Düşünürəm ki, dünyaya baxışlarımdan dolayı içimdə daim zərrə-zərrə toplanmaqda olan enerjini faydalı mənəvi təcrübə olaraq başqalarına ötürüm. Mən ədəbiyyat vasitəsilə özümü və dünyanı kəşf edirəm. Bu, çox maraqlı bir prosesdir və ondan imtina etmək mümkün deyil. İnsanların hamısı eyni dərəcədə müdrik deyil, onların çoxu haradan gəlib hara getdiyinin fərqinə vara bilmir. Bu üzdən onlar çaşır, səhvlər edir və başqalarının da həyatını faciələrə məruz qoyur, hətta o biri dünyalarını yandırırlar. Mən hələ bunu böyük ictimai anlamda demirəm. Dostoyevski deyirdi ki, dünyanın bütün böyük qələbələri bir uşağın bir damcı göz yaşına dəyməz. Bu bir damcı göz yaşının axmaması üçün yazmaq azdırmı?

- İçinizdə gizli də olsa məşhur olmaq, dünyada tanınmaq hissi varmı, yoxsa yazmaq içinizdəki ağrını boşaltmaqdır?

- Müəyyən vaxtda məşhur olmağı hər bir gənc arzulayır. Məşhurluqdan həm də çörək asan çıxır. Mənə elə gəlir ki, məşhurluq, məsələn, əşyadan, coğrafi məkandan fərqli olaraq, insanları xeyli korlayır. İnsanın psixikası buna tablamır. Amma bilsək ki, məşhur əşya və ya coğrafi məkanlar özlüyündə həm də güc mənbəyidir, ona münasibətimiz dəyişər. Yalnız çox güclü və müdrik adamlar məşhurluğun ağırlığı altında dağılmır.

- Markes deyir külək olmasaydı, dünyada çox şey dəyişərdi, amma ədəbiyyat olmasaydı, heç nə. Sizcə, ədəbiyyat olmasaydı, dünyada nəsə dəyişərdi, yoxsa Markeslə şəriksiz?

- Nə danışırsınız?! Markes bunu ya sərxoş vaxtında deyib, ya da yazıçılarla məzələnib. Qədim salnamələr, yazılı təfsilatlar olmasaydı, kimin ağlına gələrdi Musanın Sinay dağında vəhylə Allahdan aldıqlarını, İsanın dediklərini və yaxud Məhəmməd peyğəmbərə diktə olunanları yazıya almaq? Bəşəriyyət bu gün də bunlarla idarə olunmurmu? Bunlar ədəbiyyat deyilsə, bəs nədir?

İndi biz neyləyək ki, öz yazıçılığımızda o səviyyələrə yüksələ bilmirik. Amma “Poçt qutusu” olmasaydı, müasir insanlarımız özünü, milli kimliyini tanımaqda çətinlik çəkərdi və davamlı səhvlər edərdi. Mənə elə gəlir ki, bizim bir çox səhvlərimiz “Poçt qutusu”nu oxumamağımızdan qaynaqlanır.

- Yazmaq üçün nə lazımdır: müşahidə, mütaliə, yoxsa ancaq yazmaq.

- Yazmaq üçün istedad və zəhmətkeşlik lazımdır. Müşahidə və mütaliəni sonra da qazanmaq mümkündü. Ümumiyyətlə, yazıçılığı fərdi qüsurların cəmi kimi səciyyələndirmək olar. Öz aramızdır, camaatın pul qazanıb beş günlük həyatı toy-bayram kimi yaşamaq üçün hər şeydən keçdiyi bu dünyada min cür əzab-əziyyətə qatlaşa-qatlaşa bəşəriyyətin xilası haqqında düşünmək normal adama xas məntiq deyil.

- Yazıçı vərdişiniz, ritualınız varmı ki, onun eləməmiş yaza bilmirsiz?

- Əsas vərdişlərimdən birini təxminən belə ifadə etmək olar: bu mövzuda axan çayı üzüb o biri taya keçməyə nəfəsim çatacaqmı? Yazmağa başladığım konkret məkanda, məsələn, otağın bu küncündə davamlı otura biləcəyəmmi? Nüfuz etdiyim fikirlərdən məni ayıracaq kənar işlərin öhdəsindən gəlməyə imkanım çatacaqmı və s. Oturduğum yer hər baxımdan təmiz olmalıdı.

Bir də süjet qurmuram, fikirdən yapışıb gedirəm.

- Uilyam Folkner yazıçılığı məğlubiyyət hesab edirdi? Bəs, sizcə, yazıçılıq məğlub olmaq deməkdirmi? Hər yeni əsərdən sonra hansı hissləri keçirirsiz?

- Folkner ABŞ-da yaşayırdı. Məncə, yazıçının taleyini müəyyənləşdirən əsas amillərdən biri onun doğulub boya-başa çatdığı, yaşadığı doğma ölkəsidir. Bəlkə də bugünün özündə belə 300 milyonluq ABŞ-da yazıçı olmaq istəyənlərin sayı 10 milyonluq Azərbaycandakıların sayından azdır. Səbəbi məlumdur. Ona görə Folknerin, Heminqueyin, Mark Tven və başqalarının ədəbiyyat, yazıçı haqqında dedikləri bizim poçt qutumuza bir o qədər yerləşmir. Amma həyat parçası (bir poçt markası boyda məkanın insanları və olayları), onun haqqında yazılmış əsərdən fərqli olaraq, daim inkişafdadır, o yalnız öz qanunları ilə, yəni ilahi qanunları ilə davam edir. Yazıçı kimdir ilahi qüvvənin önündə?! Hətta primitiv folklorun nümunələri belə yazıçıdan güclüdür. O baxımdan, əlbəttə, istənilən əsər - “Faust”, “Forsaytlar haqqında dastan”, “Master və Marqarita” da yazıçı məğlubiyyətidir. Mənim böyük müəllimim Yevgeni Sidorov o gün müsahibəsində belə demişdi: “Adam bu dünyada çox yaşayanda görür ki, (filosoflar da bunu yazırlar) təkamülün əsasını təkrar proseslər təşkil edir. Bunlar spiralvarı deyil, qapalı hərəkət dövriyyəsi də ola bilər”.

İnsan və onun başına gələnlər, məsələn, ədəbiyyatın baş mövzusu olan sevgi kifayət qədər bəsit variantlar üzrə gedir: oğlan sevir, qız sevmir, ya əksinə; ortaya üçüncü şəxs girir, valideynlərin və sosial şəraitin yaratdığı maneələr-filan, 10 variantdan çox deyil. Bütün dünya ədəbiyyatı “Bilqamış” dastanından üzü bəri bu 10 variantı yazır. Yəni həyatın ədəbiyyat üzərində diktəsi müəyyəndir və onun şəklini çəkən yazıçı, əlbəttə, məğlubiyyətə məhkumdur.

Mən ilk hekayələrimi yazanda doğulduğum mühitdə onların gücü ilə nələrinsə yaxşılığa doğru dəyişə biləcəyinə ümid bəsləyirdim. Yəni Folknerin dediyi məğlubiyyətlə o daş dövrünün ehtirasları arasında məsafə elə buradan Amerikaya qədər idi. O hesabla bizim məsafəmiz bir qədər qısalıb, amma, deyəsən, hələ Biləcəridən o yana keçməyib.

- Mario Varqas Lyosa özünün Nobel nitqində deyir: “Yazıçılıq asan məsələ deyil. Bir də görürsən təsəvvür etdiyin əhvalat kağıza köçürüləndə istədiyin alınmır, sözlər ürəyini isitmir. Onları təzədən necə cana gətirəsən? Xoşbəxtlikdən, ustadlar, müəllimlər, nümunə götürüləsi insanlar yanındadı. Flober mənə istedadın intizam və dözüm olduğunu öyrədib. Folkner formanın (üslub və struktur) süjeti zənginləşdirmək qabiliyyətində olduğunu öyrədib. Martorel, Servantes, Dikkens, Balzak, Tolstoy, Konrad, Tomas Mann romanda vüsət və genişliyin üslub və süjet xətlərinin dəqiq işlənməsindən heç də az əhəmiyyətli olmadığını öyrədib. Sartr sözün iş olduğunu, roman, pyes, ya hekayənin müəyyən məqamlarda və müvafiq şəraitdə tarixin gedişatını dəyişmək iqtidarında olduğunu öyrədib. Kamyu və Oruell əxlaqı olmayan ədəbiyyatın insani olmadığını, Malro isə qəhrəmanlıq və eposun "Odissey" və "İliada"nın arqonavtlarının dövründəki kimi mümkün olduğunu öyrədib”. Sizin üçün belə ustadlar varmı və kimlərdir?

- Hə, bunlar hamısı maraqlı fikirlərdi. Lyosa sanki texnoloji prosesi qeyd edib. Amma sufizm texnolojisində də belə bir həqiqət var ki, mürşüdsüz, təkbaşına çətin təkamül yolunu keçmək mümkün deyil. Müvafiq biliklərin olması vacibdir. Bu biliklərlə dünya doludur, onları sənə başa salan, həzm etdirən ustad mütləq gərəkdir. İspanlar XII əsrdə ərəb elminin qapısı ağzında durmuşdular. Aristoteli başa düşə bilmirdilər. O Aristoteli ki, bütün elmlərin açarı idi. Onlara deyirlər ki, İbn Rüşd (Averroes) adında bir həkim var Mərakeşdə, o sizə Aristoteli izah eləyə bilər. Onu dəvət eləyirlər İspaniyaya və oradan onun vasitəsilə Aristotelin Avropa yürüşü başlanır. Müasir yazıçı Lyosanın dediyi və demədiyi bütün dəyərli ədəbi-bədii irsə bələd olmalıdı, yəni onları oxuyub dərk edə bilməlidi. Bunu isə sistemli təhsil və ağıllı müəllimlər vasitəsilə əldə etmək mümkündür. Bir vacib məqam da ondan ibarətdir ki, yazmağı öyrənmək kimi, mövzuya aid nələrisə yazmamağı da öyrənməyə ehtiyac var.

- Siz özünüzü hansı cəbhədə hesab edirsiz: Dostoyevskiçi, yoxsa Tolstoyçu?

- Heç birində. Mən bu böyük yazarların əksər əsərlərini oxumuşam. Ateizm dövründə Dostoyevskini başa düşməkdə çətinliklərim olub. Müəllimlərim ömrünün sonunda Tolstoyun xaçpərəstlikdən müsəlmanlığa döndüyünü uzun zaman məndən gizlədiblər. Bu məsələ sonradan mənim Tolstoya münasibətimdə heç bir dəyişiklik etmədi. Sadəcə, Tolstoyun nümunəsində mən bir daha gördüm ki, islam, xaçpərəstlikdən fərqli olaraq, ortodoks ehkamlar dini yox, həqiqətən insana həyatı anladan və sevdirən bir dindir.

- Hansı bədii əsərdə yaşamaq istərdiniz?

- Maraqlı sualdı. Belə əsərlər bir deyil, beş deyil. Məsələn, Don Kixotda, yaxud “Ölü canlar”da. “Ölü canlar”dan Çingiz xan Rusiyasının iyi gəlir, maraqlı dövrdü.

- Əsərlərinizi hansı “izm”ə aid edirsiz?

- Realizmə.

- Hazırkı gənclərin çoxu yaradıcılığa romanla başlayır. Amma nisbətən yaşlı nəsil bunu onlara irad tutur; əvvəl hekayə, sonra roman. Siz də bu fikirdəsizmi? Axı dünyada nə qədər yazıçı adı çəkmək olar ki, yaradıcılığa romanla başlayıb uğur da qazanıblar.

- Məncə, nasirin yaradıcılığa romanla başlaması uğurlu olmaz. Axı bədii əsər təkcə bitmiş fikirlərdən və sonda qoyulan nöqtələrdən ibarət deyil. Həqiqi bədii əsərdə adi oxucunun görə bilmədiyi min cür oyun var, təcrübəsiz nasir onların öhdəsindən texniki baxımdan da çətin gələr. Məsələn, son vaxtlar Kəramətin iki romanını oxudum. “Çöl”də tərəkəmə həyatının çox gözəl təsvirləri, yetərincə ciddi iddialara yol açan yazıçı müşahidələri və ən başlıcası, onların səviyyəli ifadəsi var. Amma gənc yazıçının nəfəsi, demək olar ki, əsərin yarısına qədər çatıb. Süjetin zənginləşdirilməsində texniki və qeyri-texniki qüsurlara yol verilib.

Oxuduğum başqa bir roman Şərifin “Gülüstan”ıdı. Bu mənəvi yürüşləri özünəməxsus marafona bənzətsək, Şərifin nəfəsi daha geniş, sinəsi daha tutumludur. “Gülüstan” qaçqın həyatı haqqında ağrı və təşvişlə yazılmış romandı, çox koloritli və düşündürücü obrazları var. Maskalar yırtılandan sonra alt qatdan çıxanlar heç də rəğbət doğurmur. Əsər Hacı Süleyman torpaqlarının bütün problemlərini birdəfəlik həll etməyə çalışır və bu da stəkanda fırtına ovqatı yaratmaqla sonuclanır. Biz o problemlərin hamısını birdən həll edə bilmirik, buna sadəcə gücümüz çatmır.

Bilirsinizmi, ədəbiyyat sanki bizim bütün parovoz depomuzda işləyən azsaylı lokomotivlərdəndir, o üzdən eşelonları dal-dala qoşub birləşdirirlər ki, dart apar. At gücü çatmır axı...

- İndi hamı kiçik həcmli romanlar yazır. Nə düşünürsüz, dövrün tələbidirmi, yoxsa hələ də “Hərb və sülh”, “Sakit Don”, lap elə Murakaminin romanları qalınlığında romanlar yazılmalıdır?

- Nə yazır yazsın, təki istedadla yazsın. Platonovun, Çexovun hekayələrinin hər biri bir roman ağırlığında yük daşıyır. Məncə, janr əsas deyil.

- Sizcə yazıçının köşə yazarlığı, tərcüməçilik kimi kənar işlərlə məşğul olması onun yaradıcılığına kömək edir?

- Bizdəki yaradıcılıq ənənəsi əsasən onu göstərir ki, bu işlə, bir qayda olaraq, çörəyə ehtiyacı olan insanlar məşğuldur. Biz artıq o dövrə çatmışıq ki, bir tikə çörəyə ehtiyacı olan azərbaycanlı ədəbiyyatla yox, məsələn, əkinçiliklə, maldarlıqla, yaxud xırda ticarətlə məşğul olmalıdır. İndiki çətin zamanda (əslində zaman həmişə belə olub) həm çörək qazanmaq, həm yaxşı ər, ata, həm də yazıçı olmaq faktiki mümkün deyil. O baxımdan mən nə vaxtsa demişdim ki, 18 yaşında evlənən müasir yazıçını başa düşə bilirəm, amma 30 yaşında ikinci dəfə evlənən şairi başa düşməkdə bir az çətinlik çəkirəm. Çünki bizim cəmiyyət zamanla təhrif edilmiş patriaxal dəyərlər üzərində bərqərardır. Burada, Marks demiş, kapital poeziyanı sevmir. Yazıçı başqa dildə yaradılmış ədəbiyyatı tərcümə də etməlidi, başqalarının yaradıcılığı haqqında məqalələr də yazmalıdı, bunlar onun yaradıcılığına kömək edə bilər. Amma yazıçı ki, çörək naminə jurnalistika ilə məşğul oldu, onun evi yıxıldı.