İşınğıray quşu, Qaf dağı və oğurlanmış Simurq əfsanəsi...

Hörmətli oxucu, mən Avropa Oyunlarının bağlanış mərasiminə həsr etdiyim yazımda Simurq quşu mifoloji süjetini Azərbaycan xalqının mifoloji düşüncəsinin məhsulu kimi təqdim etdim və milli fəlsəfi düşüncəmizin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirdim... İslam həmrəyliyi oyunlarınnın açılışında bu quşun yenidən əsas personajlardan biri kimi səhnəyə çıxması məni araşdırmalarımı bir qədər daha da dərinləşdirməyə sövq etdi

.....Və bir daha yəqin etdim ki, adının Fenikis, Anka Səməndər yaxud Simurq olmasından asılı olmayaraq ən müxtəlif xalqların əfsanələrinə bu quş türk mifoliji dünyagörüşünün məhsulu kimi meydana çıxan İşınğıray mifoloji süjetindən keçib. Ancaq bilirəm ki, buna etiraz edənlər, yaxud ən azı tərəddüdlə yanaşanlar olacaq. Ona görə də, Simurq quşu mifoloji süjeti ilə bağlı apardığım araşdırmanı yenidən nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. Bəlkə də, buna xüsusi ehtiyac yox idi. Ancaq tarixi təcrübə göstərir ki, sahib çıxmadığımız dəyərlərimizə dərhal sahib çıxanlar tapılır. Ona görə də, vətəndaşlıq və ziyalılıq borcumuzdur ki, öz maddi və mənəvi dəyərlərimizə sahib çıxaq. Onları qoruyaq ki, gələcəkdə mübahisə predmetinə çevrilməsinlər. Beləliklə...

Fəridəddin Əttarın hekayəti, yaxud bir quş niyə otuz quş oldu...

Demək olar, bütün qaynaqlarda qeyd olunur ki, Simurq quşu qədim İran əsatirində Qaf dağında yaşayan böyük quşdur, xeyirxahlıq rəmzidir, həyat ağacını yerə gətirib, gözəllik simvoludur və s. Fars dilində si - otuz, murq isə quş deməkdir. Quşlar uzun müddət Simurqdan xəbər tuta bilmirlər. Və onu axtarmaq üçün Qaf dağına üz tuturlar. Ancaq Qaf dağına çatmaq üçün yeddi böyük vadini keçmək lazımdır. Yol uzaq və çətin olduğuna görə bülbül bəhanə edir ki, o, gülə aşiqdir, ona görə geri qayıdır, qartal deyir mən öz yüksəkliklərimi sahibsiz qoyub gələ bilmərəm, tutuquşu deyir ki , mənim cox gözəl və rəngarəng lələklərim var yolda onları itirə bilərəm ... və s. Beləliklə, Qaf dağına çatanda quşlara səfərdə rəhbərlik edən şanapipik dönüb baxır ki, cəmisi 30 quş qalıb. Onlar da şanapipikdən soruşurlar ki, Qaf dağına çatdıq, bəs hanı Simurq? Şanapipik isə cavab verir ki, baxın, elə Simurq sizlərsiniz. Bundan sonra da Simurq kimi bu 30 quş qəbul edilir. Deməli, uydurmanı elə sonlandırmaq lazımdır ki, farsca 30 quş mənasını verən Simurq sözünə bəraət qazandırılsın. Bu adın farsca olduğu isbat edilsin. Simurq əfsanəsinin bu cür şərhini Fəridəddin Əttar özünün “Məntiquttəyr” (“Quşların dili”) kitabında nəql edir. Ancaq diqqətlə nəzər salsaq, görərik ki, bu hekayət, sadəcə, Əttar tərəfindan ona görə uydurulub ki, Simurq mifoloji süjeti farslaşdırılsın. Çünki onun hekayətini gerçək kimi qəbul etsək, o zaman həm Simurq quşunun özünü həm bir obraz kimi itirməli, həm də Simurq fəlsəfəsini rədd etməli oluruq. Axı mifoloji süjet bir quş və onun xeyirxahlığı, yardımsevərliyi, müdrikliyi (Simurq quşu bilik ağacının üzərində otururdu, yuvası isə Qaf dağında idi) üzərində qurulub. Belə olan halda Simurq hara, acizanə şəkildə onu axtarışa çıxan otuz quş hara?! Göründüyü kimi, bu hekayət mifoloji süjetə yamaqdır. Ayrıca, bu, necə İran əfsanəsi ola bilər?! İran, sadəcə, coğrafiyadır, coğrafiyanın əsatiri olmur. Çünki coğrafiya əsatir yaradan deyil, əsatirləri də, əfsanələri də xalqlar yaradır.

Belə olan halda, ya deməliyik ki, farsdilli xalqların əsatiri, ya da tutaq ki, türkdilli xalqların əsatiri. Əttar cəsarət edib Pers, yaxud Persiya əsatiri deyə bilmir. Çünki bilir ki, bu, onların əsatiri deyil. Türkdilli xalqların əsatiri də demir, çünki demək istəmir, daxili eqosu bunu etiraf etmək istəmir. Onda “optimal” variant tapır – “İran” əfsanəsi.

Bəs mifoloji süjet harada yaranıb... Simurq, Zümrüd, Samğrğx, yoxsa Şınğıray

Qeyd etdiyimiz kimi, coğrafiyalar əfsanə yarada bilmir. Yaxşı, bəs onda Simurq quşu mifoloji süjeti necə və harada yaranıb? Türkdilli yazılı və şifahi mənbələrdə Simurq adı Zümrüd (Azərbaycan), Samğrğx (qazax), Şınğıray (qırğız) kimi keçir. Bu quş hun-qıpçaq mifologiyasında “Alp”ları, yəni igidləri xilas edən, onları dardan qurtaran Alp Karakuşla eyniləşdirilir. Sözün kökündəki Şın (n-sağır nun) yüksəklik, göy, səma deməkdir. Biz indi onu işın, şüa, yaxud elə işıq kimi tələffüz edirik. Şınğıray quşu dünya ağacının başında yaşayır və o, Tanrı ilə insanlar arasında bir növ vasitəçi rolu oynayır. Qazax tədqiqatçısı C.Kondıbayev Simurq sözünü türkmənşəli Şınğrığ, yaxud Şanrax sözü ilə eyniləşdirir. Sonrakı mərhələdə isə Samğrğx sözü üzərindən Simurq şəklində farslara keçir. Farslar isə sözü öz dillərinə uyğunlaşdıraraq onu Simurq kimi tələffüz edirlər. Bir qədər sonra isə Şınğıray mifoloji süjeti təhrif olunur və Əttarın uydurması İran əsatiri kimi təqdim olunur. Tezliklə biz də onu həvəslə əzbərləyirik. Mifoloji süjetin əsl məzmununu isə itiririk. Ancaq müqayisə etsək, görərik ki, Alp Karakuş, yaxud Şınğıray süjeti daha inandırıcı və məntiqlidir. Eyni zamanda, Simurq fəlsəfəsi ilə birə-bir səsləşir.

Qonrul, Konğurul, yaxud Toğrul, Tonğurul ittifaq simvolu kimi

Başqa bir bənzətmə, yaxud Simurq mifoloji süjetilə identifikasiya edilə biləcək süjet isə göytürklərdən qərbə doğru uzanan, bizə daha yaxın olan qərb türklərinin əsatiridir. Burada Şınğıray artıq Qonrul, yaxud Konğuruldur.
Qonrul, yaxud Konqrul qərb türklərinin mifologiyasında Simurqa bənzər süjetlə xatırlanır.

Ancaq onun iki fərqli səciyyəvi xüsusiyyəti var. Birincisi, Qonrul o qədər dözümlü quşdur ki, yerlə göyün birləşməsinə qədər uça bilir. İkincisi isə, onun əkizi də var. Bu, Tonğurul, yaxud Toğruldur. Qonrul quşunun rəngi də qonur-qırmızıdır. Yəni, o da bir növ atəşi simvolizə edir. Elə qonur kökü də quşun rənginə işarədir. Ancaq burada başqa bir səciyyəvi cəhət odur ki, bu quşlar bərabər hərəkət edirlər. Qonqurul və Tonğurul quşları mifoloji süjeti sonralar müttəfiqlik rəmzinə çevrilir və nəhayət, ikibaşlı qartal kimi bir sıra xalqların bayrağında yer alır. Hazırda daha çox slavyan əsilli xalqların bayraqlarında yer almalarına baxmayaraq, ilkin dövrlərdə türk tayfa ittifaqlarını simvolizə edib. Məsələn, Oğuz-As, Türk-Monqol, Hun-Qıpçaq və s. Sonralar qıpçaqlar slavyanlarla ittifaq qurarkən həmin rəmzi, yəni Qonqurul və Tonğurul rəmzini öz müttəfiqliklərinin simvolu kimi qəbul ediblər.

Slavyanların ikibaşlı qartalı Qonrul-Tonğurul birliyi kimi

Son 300 ilə qədər bu davam edib. Bundan sonra isə qıpçaqlar, kumanlar, xəzərlərin bir qismi, tatarların bir qismi slavyan milli etnik assimilyasiyasına məruz qalaraq slavyanlaşıblar. Beləliklə, rus xalqının gerbində ikibaşlı müttəfiqlik rəmzi bu günə qədər qalsa da, müttəfiqlərin biri artıq yoxdur. O assimilyasiya edilib. Beləliklə, qısa araşdırmamızın nəticəsi olaraq söyləyə bilərik ki, qədim türk mifoloji süjeti sonralar Yaxın Şərq xalqlarına, o cümlədən, farslara da keçib. Ancaq süjetin arxetipi türklərə məxsusdur və biz bunu haqlı olaraq türkdilli xalqların, o cümlədən, azərbaycanlıların mifoloji düşüncə tarixinin məhsulu kimi qəbul edə bilərik.

Simurqun vətəni Qaf dağı, Nuhun gəmisi və Azərbaycan

Bütün xalqların mifoloji süjetində Simurq quşunun yuvasının Qaf dağında olmasının səbəbi isə odur ki, Nuhun gəmisi Qaf dağında quruya təmas etmişdi. Həyat, o cümlədən, od da oradan paylanırdı. Belə olan halda, Simurq quşunun yuvası da Qaf dağı olmalı idi. Qaf dağı bəzi mənbələrdə Qovv yaxud Qavf kimi göstərilməklə Ağrı dağı ilə eyniləşdirilir. Deməli, Simurq quşu mifoloji süjeti heç bir halda türklərə aid milli-mədəni coğrafiyadan kənara çıxa bilmir. O zaman bu süjetin müəllifi də elə bizim əcdadlarımız olub. Bununla bir daha qeyd etməyi vacib hesab edirik ki, açılış mərasimində Simurq mifoloji süjeti təsadüfən seçilməmişdi.

P.S. Əslində mən burada Qaf dağını Ağrı dağı kimi təqdim edərkən Şınğray mifoloji süjetinin daxili məntiqinə söykənərək bunu etdim. Ancaq məsələ belədir ki qədim türklər yaşadıqları coğrafiyada mövcud olan ən uca dağa Qaf adı verirdilər. Qaf yaxud qavf baş deməkdir. Bu gun də bir çox türk xalqları başa elə qafa deyirlər .Yəni insan vücudunun ən uca, ən baş hissəsi. Biz də qazanın üstünə qoyduğumz və qapaq kimi tələffüz etdiyimiz hissəni elə qavfa bənzədərək yəni qafaya bənzədərk qafaq, qapaq demişik. Hazırda yaşadığımız və əcdadlarımızın vətəni olan Qafqaza da elə bu məntiqlə Qaf adı vermişik. Dədə Qorqud dastanında isə bu dağın adı Qazlıq dağı kimi tələffüz olunur. Deməli Qazlıq dağının ən uca yeri də ilkin mərhələdə Qaf+Qazlıq sonrakı dövürlərdə isə elə Qaf+Qaz kimi tələffüz edilib. Yəni Baş Qafqaz sıra dağları. 1903-cü il xəritəsində də elə Baş Qafqaz kimi qeyd olunur . Çox sonralar isə bu silsiləni Böyük Qafqaz adlandırdılar. Bu silsilədən biz Turkiyədə olan və hələ də Qaz kimi tələffüz olunan Qaz dağlarının da adını çəkə bilərik. Elə Şimali Qafqazdakı Kaz+bek yəni Qaz+bəy dağının adının da eyni sözəmələgəlmə mərhələsində keçərək formalaşdığını, sonralar isə slavyan tələffüzü ilə Kazbek kimi səsləndiyini deyə bilərik. Yaxşı bəs əsl Qaf dağı hansıdır və qədim türklər Qaf dağı deyərkən hansı dağı nəzərdə tuturdular?! Əlbəttə, Tanrı dağını. Yəni Tyan-Şan silsiləsində olan ən uca dağı. Elə qədim hunların sitayiş etdiyi Manas zirvəsi də bu dağda idi. Hər il baş Qam, yəni şaman məz bu zirvəyə qalxaraq Tanrıdan öz milləti üçün bərəkət və rifah istəyirdi. Ona görə də bu dağı Tanrı dağı adlandırırdılar. Qam isə Dədə Qorqud dastanında da göstərildiyi kimi Qam Ğan oğlu, xanlar xanı, yəni imperator Bayandır xanın əcdadı idi. Göründüyü kim turklər məskunlaşdıqları coğrafiyada olan ən uca dağı bir qayda olaraq Qaf dağı adlandırırdılar. Elə İşınğıray quşunun yuvası da bu dağda idi. Deməli, Qaf dağı İşınğırayın vətəni idi. F.Əttar da bunu etiraf edərək otuz quşu İşınğırayın dalınca Qaf dağına göndərir. Başqa bir tarixi epizodda Alp Karaküş, yəni İşınğıray Altay Buççayı xilas edir. Bu sujet isə altaylıların Altay Buççay dastanındadır. Deməli, qanadlı at mifoloji sujeti kimi İşınğıray sujeti də türklərdən dünyaya yayılıb. AltayBuççayın qanadlı Qara Adğırı, yəni ayğırı sonralar yunan mifologiyasında qanadlı at kimi təsvir olunan Peqasusa, İşınğıray quşu Alp Karaküş isə fars mifologiyasında Simruqa çevrilib.

Hikmət BABAOĞLU,

Milli Məclisin deputatı, “Yeni Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru