Zamin Hacı ilə Həmid Herisçinin debatı – VİDEO

Həmid Herisçi və publisist Zamin Hacının iştirakı ilə “Xalqı tənqid: effekt və əks effekt” mövzusunda debat təşkil edilib.

Teleqraf.com 1937.az-a istinadən Kitabevim.az mağazasında keçirilən müzakirəni təqdim edir:

Rövşən Danyeri: Dəvətimizi qəbul edib gəldiyiniz üçün hər birinizə təşəkkür edirəm. Ümid edirəm ki, bir-birimizin sözünü kəsməyəcəyik. İstərdim söhbətimizə Həmid Herisçinin iddialarından başlayaq. Həmid bəy hazırda maarifçiliyə heç bir ehtiyac olmadığını deyir. Çünki maarifləndirmə effekt yox, əks effekt verir.

Həmid Herisçi:

– Maarifləndirmənin həmişə yeri var. Biz bir xalq kimi maarifləndirməni sovet dövründə keçmişik. Bu ideologiyanı Sovet hökuməti gətirmişdi. O dövrdə Azərbaycan əhalisinin bütün təbəqələri savadlandı. Fikriniz Ərəbistana, Türkiyəyə, İrana getməsin. Ümumi savad səviyyəsi Azərbaycanda çox yüksək idi. Sosializm nəticəsində biz ictimai təfəkkürlə zənginləşmişik, xeyli qabağa getmişik. Bu, bütün sahələrdə özünü göstərir.

Ümumiyyətlə, dünyada və xüsusən şərqdə azərbaycanlılar qabaqcıl insan tipi hesab olunur. Mən bu xüsusiyyəti güneylilərə, xüsusən təbrizlilərə aid edərdim. Onlar çox müasirdir. Güney Azərbaycan maarifləndirmədən keçməsə də, Təbriz camaatı kitaba, oxumağa, müasirliyə meyillidir.

Maarifləndirmə Rusiyanın siyasətidir və Qori Müəllimlər Seminariyasından, rus-tatar məktəblərindən başlamışdı. Son 20 ildə Rusiya ilə bağlı olan maarifləndirmə xətti zəifləyib. Nəticələr yaxşı deyil. Bilirsiniz, Azərbaycan Avropa mədəniyyətini də Rusiya vasitəsilə alıb. Bizim Avropa ilə birbaşa mədəni əlaqələrimiz yoxdur. Fikir verin, bu gün nə qədər Avropaya inteqrasiya haqqında söhbətlər gedir. Ancaq mədəni inteqrasiya yoxdur. Çünki bizim dünya ədəbiyyatına, mədəniyyətinə çıxışımız Qori Müəllimlər Seminariyasının vaxtilə qoyduğu qədim ənənə ilə mümkündür. “Dəli Kür” filminə baxmısınız? Çernyayevski, rus-tatar məktəblərinin hazırlanması... Doğrudan da, Rusiyada təhsil alan azərbaycanlılar gəlirdilər, burada dissertasiyalar müdafiə edirdilər, elmi işlər yazırdılar. Akademiyamızın, yaradıcı təşkilatların yaranması hamısı həmin xətlə gedirdi. Bu xətt özünü doğrultmuşdu.

İyirmi ildir ki, bu xətt dayanıb. Maarifləndirməni canlandırmaq lazımdırsa, yenidən rus-azərbaycan məktəbləri qurmaq lazımdır. Yeni Çernyayevskiyə ehtiyac yaranıb.

– Bəs Avropa xətti?

Həmid Herisçi:

– Avropada təhsil alan azərbaycanlılar, adətən, karyeraları, biznes haqqında düşünürlər. Heç biri dissertasiya yazmayıb, yaradıcı təşkilatlarda təmsil olunmayıb. Ümumiyyətlə, Harvardda, Stenfordda oxuyanlar həmişə iqtisadi təhsil alırlar. Onların arasında fiziklər, atom mühəndisləri tapa bilməzsiniz. Yəni Azərbaycanın Qərbə birbaşa inteqrasiyası özünü doğrultmadı. Ancaq Rusiya vasitəsilə Qərbə inteqrasiyası nəticə verdi.

Bağışlayın, çox danışdım. Mən bu görüşə tektonik silahla silahlanıb gəlmişəm. (gülür) Çünki siz bilirsiniz ki, bizim məşhur maarifçimiz Mirzə Fətəli Axundovun hamımızın oxuduğu əsəri Azərbaycan dərvişlərinə, sehrbazlarına bir gülüşdür. Guya onlar nə isə sehirli bir silah düzəldirlər. Bunun komediyası var. Yazılıb, filmi çəkilib. Xalq çox sevib, xalqın dilinə düşüb. Ancaq bilirsiniz də, həqiqət paradoksla bağlıdır. Bunu Hegel də deyib. Paradoks məntiqi qanunauyğunluqdan kənarda olan bir məsələdir.

Məsələ ondadır ki, tektonik silahın müəllifi məhz Azərbaycandan çıxıb. Axundov bizim dərvişlərə gülürdü, bu gün isə azərbaycanlı alim İkram Kərimov tektonik, yəni zəlzələ yaradan silah hazırlayır. O, Prezident yanında Respublika Seysmoloji Mərkəzin rəhbəridir. İndi də Bakıdadır. Bu silahı “Merkuri 18” adlı gizli əməliyyat çərçivəsində yaradıblar.

Zamin Hacı:

– Üzr istəyirəm Həmid bəy, belə bir mərkəz yoxdur axı?

Həmid Herisçi:

– Var. İkram Kərimov bu gün də Elmlər Akademiyasında işləyir.

Zamin Hacı:

– Onun rəhbəri Qurban Yetirmişlidir.

Həmid Herisçi:

– Yox, yox İkram Kərimovdur. Mən bir az yanıla bilərəm. İnterneti açaq, rus dilində kifayət qədər məlumat var. Azərbaycanın çox böyük alimidir.

Mən istərdim ki, buna cavab verəsiniz. Film çəkdik, dərvişlərə güldük, zarafata saldıq. Biz Vaqif Mustafayev yolunu çox sevirik. Yəni gülüş, anektod canımızdadır. Bacarırsansa, İkram Kərimovun tektonik silahı necə yaratmağından film çək. Gücün çatar? Bunun üçün artıq Hollivud səviyyəsi lazımdır. Qərbə aparsan, bizim maarifçilərin əfsanələrini, Axundovun yazdıqlarını atacaqlar qırağa. Deyəcəklər, İkram mövzusunu gətir.

– Zamin bəy, Axundov dərvişi fırıldaqçı kimi göstərib, gülüş obyektinə çevirməklə səhv eləmişdi?

Zamin Hacı:

– Həmid bəy danışdı, gördüyünüz kimi, mən bircə dəfə sual verdim. Onu da, bəlkə, verməməli idim. Sözünüzü kəsdim, üzr istəyirəm. Amma siz mənim sözümü kəsməyin, Həmid bəy. Siz də mənə şərait yaradın.

Əvvəla, tektonik silah uydurmadır. Dünyada belə bir silah yoxdur. Bəlkə də, bizdə Axundov miqyasında bir dramaturq olsaydı, Həmid bəyi qəhrəman seçib, dram əsəri yarada bilərdi. Əsərdə Həmid bəy tektonik silahla İrəvanı dağıdardı. Bu da vətənpərvərlik nümunəsi olardı.

Yenə də deyirəm, bu, heç bir əsası olmayan cəfəngiyatdır. Dünyada belə şeylər çoxdur. Tektonik silahlar, uçan boşqablar, ufologiya və sairə. Azərbaycan tipli savadın aşağı olduğu ölkələrdə də maarifçiliyə ehtiyac buradan yaranır.

Yaxşı yadımdadır, 90-cı illərin əvvəllərində – SSRİ-nin dağılan vaxtlarında cürbəcür qəzetlər çıxırdı. Məsələn, biri var idi – “Cümə” qəzeti. Başqa planetlərdən gələnlərin çəkməsi haqqında, hansısa mağarada tapılan əcaib varlıqlar haqqında maraqlı nağıllar verirdilər.

Bəzən elmin izah etməyə çətinlik çəkdiyi şeyləri o cür yozurlar. Dünyada bu xətt var. Buna mistisizm deyək, yaxud da başqa nəsə. Belə şeylər keçici olaraq dəbdə olur.

Amma mən başqa bir səhv tezisin, Rusiyanın bizə savad gətirməsi məsələsi ilə bağlı fikrin üstündə dayanmaq istəyirəm. Əslində, bütün imperiyalar öz metropoliyalarına elm öyrədirlər. Canişinlərin, yerdə işləyəcək əyanların əlifbanı bilməsi, savadlı olması üçün müəyyən kadrlara ehtiyac var. Tutaq ki, Bakıxanovun, Axundovun özü Çar sisteminə qulluq edən məmurlar olublar. Müəyyən səviyyəyə və saya qədər. Ondan artığına rus imkan vermirdi. İndi gəlin müqayisə edək. Dünyada ingilis imperiyası da var. İngilislər hindistanlılara savad veriblər və onların nə qədərini aparıb Londonda oxutdurublar.

XX əsrin əvvəlində Mahatma Qandi kimi adamlar boşuna çıxmadı ki? Hüquq sistemini öyrəndilər, ingilis kitablarını oxudular, Londonda təhsil aldılar. Həmid bəy ədəbiyyatçı olduğu üçün deyirəm, xeyli hindistanlı yazıçı var ki, “Buker” mükafatı alıblar. Amma deyək ki, Rusiya bizə 200 il savad öyrədib, bizdən Rusiyaya kim gedib çıxıb? Mübahisəli fikirdir ki, guya ruslar burada olmasaydı, biz heç nə öyrənə bilməyəcəkdik. Kökündən yanlış yanaşmadır. Ruslar olmasaydı da, burada kimsə məktəb açacaqdı. Amma şəxsən mən rusun müstəmləkəsi olmaqdansa, istəyərdim ki, kaş iki yüz il əvvəl buranı ingilislər tutardı. İndinin özündə də rus məktəblərini bərpa etməkdənsə, ingilis məktəbi açaydıq. O da yanlış düşüncədir ki, Qərbdə təhsil ancaq iqtisadiyyat üzərindədir. Başqa elmlər də öyrədirlər. Məsələn, fizika və riyaziyyat. Son dövrdə əsli iranlı olan qadın Amerikada riyaziyyat üzrə “Filds” mükafatı aldı. İranda qalsaydı, onu ala bilərdi? Son illərdə fizika və kimya üzrə “Nobel” ödülü almış xeyli rus var. Amma onlar harada çalışırlar? Britaniyada, Avropa şəhərlərində, Amerikada... Həmin ölkələrin tədqiqat mərkəzlərindən istifadə edib o mükafatları qazanıblar.

– Həmid bəy, həqiqətənmi siz indiki dövrdə Axundovun obrazlarından birinə çevrilə bilərdiniz?

Həmid Herisçi:

– Azərbaycan dünyada yeganə ölkədir ki, paranormal tərəfləri öyrənilməyib. Bu gün dünyada böyük şirkətlər, televiziyalar milyardlarla pul xərcləyir, əsərlər yaranır, yazıçılar paranormal əraziləri öyrənir. Axı mistisizm ədəbiyyatın əsasıdır.

Mənim bir tanışım var, fizikdir. O adam ədəbiyyatdan fiziki qanunların davamını tələb edir. Halbuki ədəbiyyat fizika ilə bağlı deyil, metafizika ilə bağlıdır. Təəssüf olsun ki, qələminə çox böyük hörmət etdiyim, Azərbaycanda, doğrudan da, öz sözünü demiş Zamin Hacı yenə də bir çoxlarının yanlış fikirlərini təkrarlayır.

Azərbaycanda çoxlu ocaqlar, pirlər var. Bunların adını qaraladıq, vurduq, dağıtdıq. Halbuki Amerikada, İngiltərədə, inkişaf etmiş Qərb ölkələrində, Hindistanın özündə ciddi surətdə böyük elmi tədqiqat mərkəzləri bu yerləri öyrənirlər. Əlbəttə, elm vahid deyil. Biri var materialist elm, biri də var paranormal elm. Bunlar bir-birlərinə qarşı alternativdir. İndiki dövrdə tolerant olmalıyıq. Təəssüf olsun ki, birmənalı şəkildə ateistlər, maddiyatçılar tərəfindən idealist dünya, paranormal aləm kökündən inkar edilir. Qeyri-tolerantlar burada ateistlərdir. Şəxsən mən tolerantam. Sən bilirsən ki, mənim “Gizli Azərbaycan” adlı böyük layihəm var idi. Burada mən çox maraqlı bir hadisə ilə üzləşdim. Azərbaycanda çoxlu mumiyalar var. “Gizli Azərbaycan” verilişini hazırlayanda getdim bu mumiyalarla tanış oldum. Bilirsiniz ki, Buryatiyanın rahibi İtigelov olub. O, 1922-ci ildə ölüb və mumiyası var. Onun mumiyası indiyəcən tər tökür, ağlayır. Bu haqda filmlər çəkilib. Elm isə bu barədə susur. Yüzlərlə belə faktlar var. Müqəddəs Şanbelin Livandakı mumiyası da elə bil ki, yaşayır. Bizim xalq da buna Diri Babalar deyir. Elmdə adı mumiyalardır. Elmdə həm də buna “Anabioz” deyirlər. “Anabioz” müəyyən bir madiyyatın içində həyat proseslərinin müəyyən qədər dayanmasıdır. Ancaq ölməsi deyil. Yəni elm buna öz adını verib – “Anabioz”. “Anabioz” faktları çoxdur.

Mən bu mövzunu ona görə qabartdım ki, Axundovdan danışdıq. İstəyirəm indi də Mirzə Cəlilin “Ölülər”indən danışaq. O deyəndə ki, ölülər dirilə bilməz, “Anabioz” vəziyyətində olan bütün ölüləri nəzərdə tuturdu. Qiyamət günü anlayışı, təkcə İslamda deyil, bütün dinlərdə əsas məfhumlardan biridir.

Biz getdik bunları öyrənməyə. Bunların ən ciddisi Diri Baba idi ki, Şamaxıda saxlanılır. Azərbaycanda olan bütün ziyarətgahlarda olan şəfaverənlər də “Anabioz” vəziyyətində olan mumiyalardır.

Elm bunu öyrənir. Buna hələlik “Anabioz” deyirlər. Doğrudan da, müqəddəs yerlərdə şəfa alanlar var. Çünki orada basdırılan insanların təni mumiya vəziyyətindədir. Ölüm vəziyyətində olan adam insanın daxili aləmini eşidir. Şəxsən mənim həyatımda belə bir proses olmuşdu. Mən bir neçə dəfə klinik ölüm keçirmişəm. Yadıma gəlir ki, ətrafda olan söhbətləri çox yaxşı eşidirdim bir nəfər mənə dedi ki, Həmid, camaat elə başa düşər ki, sən sərxoşsan, yıxılmısan, ayıbdır. O söz mənə o qədər pis təsir etdi ki, durdum ayağa. Hamı təəccübləndi. Dedim sizdən belə bir söz eşitdim. Onlar dedilər, biz elə söz deməmişik. Məlum oldu ki, o sözü bir nəfər ürəyində deyib.

O biri dünyada olan adam insanların ürəyindəkini eşidir. Bunlar elm tərəfindən öyrənilir. Məsələn, bu kitab dükanında kifayət qədər çox kitab var. Bəli, materialist elm də var. Ancaq idealist elm də var axı. Gəlin bir-birimizə hörmət edək. Mən bu fikirdəyəm ki, İkram Kərimovun yaratdığı tektonik silah var. Bu silah Axundovun komediyasını şübhə altında qoyur. Bu gün biz bu haqda film çəkməliyik. Mənə materialları versinlər, mən İkram Kərimovun yaratdığı tektonik silah haqqında roman da yazaram, film də çəkərəm. Azərbaycan artıq möcüzələrə, dərvişlərə hırıldamaq dövrünü yaşayıb. Bu gün, əksinə, bu aləmi öyrənməliyik. Necə ki, bütün dünya ciddi şəkildə öyrənir. Yadınızda saxlayın, ədəbiyyat dəqiq yox, mistik elmdir.

– Zamin bəy, doğrudanmı, biz pirlərimizlə, ocaqlarımızla Avropaya maraqlı ola bilərik?

Zamin Hacı:

– Bizdə məsəl var ki, sən məscidə gedirsən, mən meyxanaya. Biz bir-birimizi harada görək? Əslində, mən məsələyə idealist, ya da materialist tərəfdən yanaşmıram. Mən demirəm ki, mən materialistəm, Həmid bəy idealistdir. Yaxud da mən onu tamamilə inkar edirəm. Mən belə məsələ qoymuram. Sadəcə olaraq, bizdə bir dəb var. Xüsusən kütləvi informasiya vasitələrində qeydə alınır. Bir yanlış məlumat yazırlar, sonra bu yanlış məlumat bir-iki gün saytda, qəzetdə qalır. Sonra adamlar öz yazdıqları yanlış məlumata istinad edərək başqa yanlışı yazırlar və bunu davam etdirirlər. Belə deyək ki, əvvəlki yalan artıq yaddan çıxır, onlar elə hesab edirlər ki, artıq bu unuduldu, beyinlərə oturdu. Artıq biz bunu davam etdirək.

Bir dəfə kimsə mənimlə mübahisə etdi ki, Ağdam rayonu yeddi min şəhid verib. Mən də bilirdim ki, Ağdamdakı şəhidlərin sayı üç minə qədərdir. Bununla ciddi mübahisəyə girdim. O, mənə dedi ki, vikipediyada bu barədə məlumat var. Dedim ola bilməz, vikipediyada belə məlumat olsun. Olsa da, Azərbaycandilli vikipediya səhv materiallarla çox zəngindir. Demək olar ki, 90 faizi cəfəngiyatdır. Yəni Azərbaycandilli vikipediyaya istinad edən adamın ağlına ciddi şübhələr var. Buna baxmayaraq, biz birlikdə həmin saytı açdıq və həmin məqaləyə baxdıq. Məlum oldu ki, bu məqalədə “Ədalət” qəzetində Aqil Abbasın nə vaxtsa uydurduğu yalana istinad olunub. Həmin adam da Aqil Abbasın qəzetində işləyirdi. Yəni bu vaxtilə öz qəzetlərinin uydurduğu yalan imiş. Mən bu mənada deyirəm ki, tektonik silahı, Azərbaycandakı pirləri öyrənmək kimə lazımdır? Pirlərdə nə möcüzə ola bilər axı?

Həmid Herisçi:

– Bəs niyə Avropa Hindistanda, Afrikada olan yerləri öyrənir?

Zamin Hacı:

– Onları da deyəcəyəm. Siz də bilirsiniz ki, o bir az ekzotika xatirinə, belə deyək ki, insanlarda bir maraq yaranır. Siz yaxud mən ağır xəstələnsək, heç vaxt gedib pirdən müalicə axtarmarıq. Yaxşı bir həkim axtararıq. Deyirik ki, normal bir həkim olsun. İranın özündə müalicə almaq üçün adamlar pirə getmirlər ki? Xəstəxanalara, klinikalara gedirlər. Adamlar Avropadakı, Almaniyadakı xəstəxanalara qaçırlar. Heç kim pirə getmir ki, məni burada müalicə et. Düzdür, sübut olunub ki, bir çox xəstəlikləri daxili inam gücünə müvəqqəti aradan qaldırmaq mümkündür. Həmin o pirlər və sair vasitəsilə.

Həmid Herisçi:

– Yavaş-yavaş inkişaf hiss olunur. Mənə doğru gəlir.

Zamin Hacı:

– Həmid bəy, dedi ki, guya mən “Anabioz”un əleyhinəyəm, yaxud da ümumiyyətlə qəbul eləmirəm. Mən də bilirəm ki, “Anabioz” var. Ancaq bu insanlarda yoxdur axı. Siz burada elə dediniz ki, guya insanlar “Anabioz” vəziyyətinə düşüb təzədən dirilirlər.

Həmid Herisçi:

– Bir dəqiqə, İtigelovun mumiyası “Anabioz” vəziyyətindədir.

Zamin Hacı:

– Mumiyanın tərləməsini siz artıq onun dirilməsi kimi qələmə verirsinizsə, mənim sizə başqa sözüm yoxdur. “Anabioz” prosesi Afrikada və yaxud da Avstraliyada yaşayan bəzi qurbağalarda və həşəratlarda qeydə alınıb. Bu da elmdən başqa heç kəsdə qeydə alınmayıb. Onlar gölməçədə yaşayır və gölməçə quruyur, nəticədə bu həşərat ölür. Daha doğrusu, ölmür, siz deyən kimi, düşür “Anabioz” vəziyyətinə. Bütün orqanizmini dayandırır.

Həmid Herişçi:

– Bax görürsünüz, deməli, “Anabioz” faktoru var. Canlı aləmdə varsa, insanda niyə olmasın? Əgər canlılarda varsa, deməli, insanlarda da ola bilər. Mumiyalar öyrənilir...

Zamin Hacı:

– Axı yoxdur, Həmid bəy. Mumiyaları kim öyrənir? Azərbaycandakını deyə bilmərəm, ancaq Fransada ehramlarda tapılan mumiyaları Avropa alimləri öyrəniblər. Amma orada heç bir mumiyanın dirilməsi məsələsi yoxdur.

Həmid Herisçi:

– Avropalılar tədqiqat aparıblar. Amma şərqlilər o mumiyaları yaradıblar, fərq odur.

Zamin Hacı:

– Hansı şərqlilər Həmid bəy? Əvvəla, Şamaxıdakı türbədə material olaraq həmin mumiya varmı?

Həmid Herisçi:

– XVIII-ci əsrə qədər Diri Baba açıq bir şəkildə Mərəzədəki mağarada imiş, camaat da gəlirmiş. Rusdilli mənbələrdə, Çar Rusiyasının Bakıya gələn səfirlərinin xatirələrində də var. Deyirlər ki, biz gedib görürdük və təəccüblənirdik. Şıx Eyyub baba olub, indiki vəhhabilər kimi. O deyib ki, bu, islama ziddir, mumiyanı basdırıb.

Çox sevindim ki, bir addım bir-birimizə doğru gəldik. Hər halda, o canlılarda “Anabioz”un olduğunu boynuna aldı. İnşallah bir azdan mumiyalarda da bu faktorun olduğunu qəbul edəcək. Mirzə Cəlilin “Ölülər”də qoyduğu fikir budur: “Ölülər dirilməyəcək, gedin yaşayın”. Azərbaycan ziyalılarının bu cür söhbətlərini mən həmişə Kefli İskəndərin monoloqlarının davamı kimi görürəm. O dövr yavaş-yavaş keçmişdə qalıb. Artıq biz möcüzələrə, paranormal aləmə daha ciddi gözlə baxmalıyıq. Axundovların, Cəlillərin idealizmə, “anabioz” faktorlarına gülüş mərhələsini artıq keçdik. Buna qayıtmaq 150 il bundan qabağa qayıtmaqdır.

Gəlin müasirləşək, müasir ədəbiyyat trendləri yaradaq. Burada gördüyünüz kitabların hamısının süjetləri elə həmin idealist sujetlərdir. Bu gün Axundovun müəllimi Mirzə Şəfeh Vazeh Avropada daha çox oxunur. Ancaq o didaktik əsərlər yazılıb ki, biz geridə qalmışıq, bu, doğru deyil. Elə onun davamçıları bizim qələm dostlarımız AYO-çulardır. Tənqid edə-edə gedirlər. Nə olsun axı? Yeni sahələrə keçə bilmirlər.

Müasir dünya ədəbiyyatının trendi idealizmdir. Azərbaycan yazıçıları o idealizmə keçə bilmir. Çünki onların bünövrəsinə, onların tabutuna yekə mismarlar çalınıb. Ədəbiyyat idealist sahədir. Burada ideallara, möcüzələrə, paranormal dünyaya inanmaq lazımdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda paranormal dünyanı öyrənən heç bir stuktur yoxdur.

– Zamin bəy, necə düşünürsünüz, Cəlil Məmmədquluzadə “Ölülər”i yazmaqla səhv etmişdi?

Zamin Hacı:

– Bu yaxınlarda mən “Sübhün səfiri”nə baxdım. İki il bundan qabaq, Anarın ssenarisi əsasında çəkilib. Biabırçı bir filmdir. Orada az qalıblar, Axundovu pirə göndərsinlər. Təsəvvür edin ki, film başdan-ayağa qeybdən gələn səslər, ruhlarla söhbətlərdən ibarətdir. Axundov uzanır, birdən gözünə Mirzə Şəfeh Vazeh görünür. Ruhlar gəlib onunla söhbət edirlər. Yəni insan hansı düşüncənin yiyəsi olmalıdır ki, Azərbaycanda materialist fəlsəfənin banisi haqqında bu cür bir əsər yazsın. Axundovu mollaya çevirsin.

“Ölülər” mühitində iki yüz ildə nə dəyişib ki? Həmin mühit, Kefli İskəndər, obrazlar bu gün də var. Bu, o demək deyil ki, Mirzə Cəlil başqa bir şey yazmalı idi. Təbii Mirzə Cəlilə də Qoqolun təsiri olub. Bu gün necə deyə bilərsən ki, Qoqol rus ədəbiyyatında yoxdur. Onda gərək Qoqolu da heçə sayaq.

Həmid bəy “idealist ədəbiyyat” deyir, ancaq mən buna belə deməzdim. Bu, daha çox realist ədəbiyyatdır. Ədəbiyyat gördüyün həqiqətləri öz ürəyindən keçən şəkildə qələmə almaqdır. Bir də heç kimdən qorxmadan bunu etmək lazımdır. Əsas məsələlərdən biri də gərək ədəbiyyat adamı cəsur olsun.

Maarifçiliyi tezis olaraq Kant ortaya çıxarıb. O deyirdi ki, maarifçi adam özünün fikirlərini cəsur şəkildə çatdıran adamdır. Cəsarət burada çox önəmlidir. Bu da o deməkdir ki, gözünün qabağında baş verən problemlərə, haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə, savadsızlığa münasibət bildirəsən. Həm yazdıqlarınla, həm də vətəndaş mövqeyinlə. Sən bunu etmək əvəzinə paranormal aləm, ufologiya arxasında gizlənə də bilərsən. Amma mən bunu Həmid bəyə aid etmirəm. Çünki mən Həmid bəyi Azərbaycanda çox dəyərli ziyalı, maarifçi hesab edirəm. Onun bu mövqeyini də daha çox bir zarafat kimi qəbul edirəm. Daha çox bir üsyan kimi düşünürəm. Həmid bəy gördü ki, realistcəsinə yazır, ancaq cəmiyyət bunu qəbul etmir, onda məcbur oldu ki, mumiyalarla başa salsın. Bunlara deyir ki, sizi ufologiya ilə öyrədəcəyəm, amma “meymunu fikirləşməyin”. Əgər fikirləşsəniz, bu, olmayacaq. Həmid bəyin indiki sistemi ondan ibarətdir. Biz də meymunu fikirləşirik və onun dediyi alınmır. Ona görə də mən onu başa düşürəm.

Həmid Herisçi:

– Əsas məsələyə gəldik çatdıq. Sən demə, bizim beynimizdə meymun varmış. Bu meymunu beyindən çıxarmaq lazımdır.

– Meymun həqiqətənmi zərərlidir?

Həmid Herisçi:

– Vallah, mənim beynimdə meymun yoxdur. Düzdür, bəzi yazarlarımız deyir ki, qarnımızda qurbağa var. Qədim zamanlar olsaydı, deyərdilər ki, onun canında şeytan var.

Bir dəfə verilişlərin birində məni ekspert kimi çağırmışdılar. Başladılar ki, ayının pəncəsi çox şəfalıdır. Həmid bəy, siz bu barədə nə deyə bilərsiniz? Dedim bəli, şəfalıdır. Biri dedi ki, mən sizi maarifçi, ziyalı bir insan bilirdim, Mən verilişi tərk edirəm. Durmaq istəyəndə heç yadımdan çıxmır, ayağı yerdəki naqillərə ilişdi. Biri də dedi ki, siz doğrudan belə düşünürsünüz? Dedim yüz faiz belədir. Sualı verən şoumen də dedi ki, görürsünüz, Həmid bəy də deyir ki, ayının pəncəsi şəfalıdır. Dedim elədir, ancaq bir şərtlə, ayını gərək özün öldürəsən. Doğrudan da, ayını özü öldürən adam ya şəfa tapar, ya da o yanlıq olar. Çalışaq ki, yumor hissini itirməyək...

“Kölgələr günorta itir” filmində Qırmızı Mariya gedir ayını öldürür və ondan sonra dünya dəyişir, inqilablar başlayır. Ədəbiyyat bu süjeti fırladıb. Zamin, sənin də nəsə bir problemin varsa, gərək ayını özün öldürəsən.

Zamin Hacı:

– Yox, mən dünyanı normal qəbul edirəm. Onun paranormal sirləri olduğunu düşünmürəm. Düşünürəm ki, elm yolu ilə o ayını da başa düşmək olar.

Həmid Herisçi:

– Möcüzə görmüsən?

Zamin Hacı:

– Mən hər gün möcüzə görürəm. Məsələn, möcüzənin biri mənim qarşımda oturan Həmid bəydir. Möcüzə gün işığı, ağacın yarpaqlarıdır.

Həmid Herisçi:

– Yox e, məntiqdən kənar. Bunlar hamısı məntiq çərçivəsindədir.

Zamin Hacı:

– Orada da heç bir məntiq yoxdur. Biz dünyanın yaranışının səbəbini bilirik? Müxtəlif nəzəriyyələr var. Kvant fizikası ənənəvi fizikadan kənara çıxdı. Biri çıxıb dedi ki, Hiks bozonu adında “Tanrı zərrəciyi” deyilən bir zərrəcik var. Onu tapmaq lazımdır. Bunun üçün də böyük bir mərkəz qurdular. Yəni onlar Hiks bozonunu tapmaq üçün pirə getmədilər ki? Bunun üçün “CERN” qurdular.

Həmid Herisçi:

– Paranormal elmdə buna qeybdən səs deyirlər. Həmin səsdir də.

Zamin Hacı:

– Həmid bəy, siz istəyərsiniz ki, uşağınız molla yanına getsin? Hamımız deyirik ki, normal məktəb tapıb oxudaq. Hərçənd Azərbaycanda heç onu da tapa bilmirik.

Həmid Herisçi:

– Rus-Azərbaycan məktəblərinə böyük ehtiyac var. Necə ki, rus-tatar məktəbləri var idi, eləcə də, bu cür məktəblər olmalıdır. Lomonosov adına universitetin yaratdığı bir təhsil sistemi ola bilər. Ancaq Rusiya Azərbaycana maarifləndirmə sistemi ilə gəlib, Anqlosaqsonlar isə neft çıxarmaq üçün. Bunların Azərbaycanda heç bir maarifləndirici funksiyası yoxdur. Bir də bir-iki QHT-yə pul verirlər ki, öz siyasətlərini həyata keçirsinlər.

Yenə o fikirdəyəm ki, möcüzələr barədə düşünək. Deməli, sən həyatda hər şeyi məntiq çərçivəsində görürsən.

Zamin Hacı:

– Mən dedim ki, mən hər şeyi məntiq çərçivəsində görürəm? Dindarlar arasında bir hal yayılıb ki, balığın, fındığın üstündə Allah sözü axtarırlar. Halbuki balığın özü möcüzədir də. Gərək Allah öz adını balığın üzərinə yazsın ki, sən onun varlığına inanasan? Balığın özünün necə yaranması bilinmir. Kökünə getsək, ancaq nəzəriyyələr var. Mən demirəm ki, idealizm yaxud da materializm üstündür. Mən, sadəcə olaraq, o barədə fikirləşirəm. Amma siz, ümumiyyətlə, elmi, fikirləşməyi inkar edirsiniz. Deyirsiniz ki, paranormal bir şeylər var. Yenə deyirəm, elmin əsası hadisələrin təkrar olunması, ikincisi isə onun praktikadan keçirilməsidir. Amma sizin dediklərinizin heç bir təcrübəsi-filan yoxdur. Məsələn, tektonik silah kimi. O, harada təcrübədən keçirilib?

Həmid Herisçi:

– Niyə yoxdur? Fukuyamada olub. Hamı bilirdi ki, Yaponiya Kuril adalarını ələ keçirmək naminə Rusiyaya qarşı əməliyyat planı hazırlayır. Onu önləmək üçün ruslar tektonik silahı əvvəl okeanda dalğalandırdılar. Bu haqda çox yazılıb.

Zamin Hacı:

– Yaponiya məşhur seysmik qırığın üzərində yerləşir. Orada hər il nə qədər zəlzələ olur. Bunun tektonik silaha nə dəxli var?

Həmid Herisçi:

– Fukuyamada olan hadisə sunami vasitəsilə olunub. Deyilənə görə, Rusiyanın tektonik silahı həyata keçirib.

Zamin Hacı:

– Deyilənə görə...

Həmid Herisçi:

– Bəli, mən boynuma alıram ki, deyilənə görə. Ancaq o da faktdır ki, İkram Kərimov adlı adam sağdır.

Zamin Hacı:

– Mən sizə əvvəldə də dedim ki, yanlış bir tezis irəli sürürsünüz və ona söykənirsiniz.

Həmid Herisçi:

– Xahiş edirəm, internetə girin, İkram Kərimov yazın, onun vəzifəsi çıxacaq. Qardaşın şübhəsi var...

– Xahiş edirəm, məsələni dəqiqləşdirənə qədər mövzunu başqa tərəfdən müzakirə edək. Zamin bəy, necə hesab edirsiniz, Azərbaycan yazıçısı öz realizmi ilə Avropaya maraqlıdırmı? Yoxsa Həmid bəyin dediyi kimi, dünyaya çıxışımız mistik ədəbiyyatla mümkündür?

Zamin Hacı:

– Mən ədəbiyyatda mistisizmi inkar etmirəm. Yaxud da deməmişəm ki, bu, pis janrdır. Hərəsinin öz yeri var. Sadəcə, söhbət onu necə yazmaqdan gedir. Biri var, Kastaneda səviyyəsində yazasan, biri də var, nə bilim, Azərbaycanda bu janrda kim yazır, heç bilmirəm.

– Mən, ümumiyyətlə, Azərbaycan yazıçısının çıxış nöqtəsini soruşuram.

Zamin Hacı:

– Yaxşı yazmaqla.

Həmid Herisçi:

– Mən də razıyam, yaxşı qələmlə yazsın. Mən “Solaxay” romanımı yazmışam. Mənim başıma gələn hadisələr orda var. Həyatda bir-iki dəfə olub ki, kazinolara gedəndə təhlükəsizlik sisteminin əməkdaşları məni kənara çəkib ki, siz bura necə keçmisiniz. Gətiriblər kameranı, baxıblar ki, mən yoxam. Uzun müddət bunu möcüzə bilirdim. Sonra məntiqini tapdım. Mən solaxayam və hərəkət trayektoriyam da soldur. Qədimdə bütün fədailər solaxaylardan seçilirdi.

Zamin Hacı:

– Təsadüfən düşməmisiniz yəqin ki. Azərbaycandakı təhlükəsizlik kameralarının 90 faizi işləmir. Rəhmətlik Rafiq Tağı öldürülən zaman məlum olub ki, ətrafdakı 17 kameradan birinə də düşməyib. Bunun da səbəbi bilirsinizmi nədir?

Həmid Herisçi:

– Allah-təala.

Zamin Hacı:

– Yox, sadəcə, bunlara büdcədən pul ayrılır ki, kamera alsınlar. Onlar da yüksək keyfiyyətli kamera almaq əvəzinə, Çin istehsalı olan kameralar alırlar. Bir çox kameralar maşınların nömrələrini göstərə bilmir. Çünki pikselləri azdır. Siz də yəqin “kitayski” kameralara düşməmisiniz.

Həmid Herisçi:

– Azərbaycanda bütün bu möcüzələrin izahı var. Mən hesab edirəm ki, yazdığım “Solaxay” romanı mistik əsərdir. Bununla dünya ədəbiyyatında biz sözümüzü demiş olarıq. Hər halda, mən belə düşünürəm.

– Bayaqkı sualımızın cavabı məlum olub: İkram Kərimov Milli Elmlər Akademiyası Seymsologiya Elmlər Mərkəzinin direktorudur. Tektonik silah ixtiraçısı hesab olunur, Rusiyada işləyir.

Həmid Herisçi:

– Bax görürsən, bir az araşdırdıqca mövqelərin zəifləyir.

Zamin Hacı:

– Yox, vikipediya elə də ciddi mənbə deyil.

Həmid Herisçi:

– Bu kişi canlı insandır. Sənin sözündən belə çıxır ki, İkram Kərimov yoxdur. Bu istəyir ki, elə adam olmasın. Var elə adam.

Zamin Hacı:

– Nə işləyir, hardadır o tektonik silah? Niyə tətbiq olunmur? Bəy, ümumiyyətlə, tektonika nədir, anlayışınız varmı? Yerin geologiyasından xəbəriniz varmı? Neçə min kilometr yerin dərinliyində olan yeraltı qatları nə ilə dəyişəcəksən?

Həmdi Herisçi:

– Filmdə dərviş nə deyirdi? Onun məqsədi nə idi?

Zamin Hacı:

– Parisi dağıtmaq. Pul qazanmaq. Fırıldaq gəlib, savadsız qadınları aldatmaq...

Həmid Herisçi:

– Səncə, İkram Kərimovun da məqsədi budur?

– Burada tamaşaçılarımız da var, istəyərdim ki, onlara da söz verək.

Nərmin Əmirova (tələbə):

– Məncə, Azərbaycanda bu gün maariflənməyə ehtiyac var. Əvvəlcə normal olaq, sonra paranormal olarıq. Yəni Azərbaycanda o qədər cəhalət var ki... Bakıda bir az vəziyyət yaxşıdır. Bölgələrdə həddən artıq pisdir. Mən şəxsən falçı tanıyıram ki, bir cadunu yazmaq üçün beş yüz manat istəyir. Onların da yanına həddən artıq müştəri gedir. Biz əvvəlcə bu halları aradan qaldırmalıyıq, xalqı maarifləndirməliyik, sonra ekzotika dalınca qaçmalıyıq.

– Həmid bəy, bu barədə siz nə deyirsiniz? Biz əvvəlcə ekzotika dalınca qaçmalıyıq, yoxsa maariflənməliyik?

Həmid Herisçi:

– Müqəddəs adam müqəddəs mövzulara girəndə möcüzələr olur. Ancaq naşı, kirli adamlar girəndə heç nə alınmır. İstəyirsənsə, müqəddəslikləri görəsən, təmiz ol, gir möcüzəyə.

– Məncə, artıq debatımızı yekunlaşdıra bilərik. Maraqlı müzakirəyə görə təşəkkür edirəm.