Türkiyənin milli marşı necə yazıldı? – Mehmet Akifin məzarının FOTOLARI

İstanbulnamə 4

“Allah bu millətə yenidən milli marş yazdırmasın”.

Ona ünvanlanan sualların birinə belə cavab vermişdi Türkiyənin İstiqlal marşının müəllifi Mehmet Akif Ersoy.

Bu, hər kəs tərəfindən bilinən həqiqətdir ki, milli marşın ikinci dəfə yazılması və ya uzun müddətdən sonra bizdəki kimi yenidən bərpa olunması ancaq bir işğaldan sonra ola bilər.

Necə ki, ruslar Azərbaycan Cümhuriyyətini işğal etdikdən sonra yeni marş yazıldı və 70 il biz Cümhuriyyət marşından məhrum olduq.

Düzdür, o marşı də Üzeyir bəy yazmışdı, amma onun sözləri milli deyildi və Azərbaycanı əks etdirmirdi.

Türkiyə Cümhuriyyətinin marşı isə bu ölkənin ən ağır günlərində bəstələndi.

Osmanlı I Dünya müharibəsindən məğlub çıxmışdı, ölkənin çox yeri işğal altındaydı, Milli Mücadilə prosesi başlamışdı, xalqın mənəvi qidası üçün bu kimi ehtiyaclar zəruri idi.

Marş elanı

23 aprel 1920-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi qurulur. TBMM bir tərəfdən işğalçılara qarşı Qurtuluş savaşı aparır, digər tərəfdən isə bu mücadiləyə qarşı çıxanların əleyhinə fəaliyyət göstərir, xalqın məlumatlandırılması üçün yaradılan İrşad Heyəti və İstihbarat Müdiriyəti Ümumiyəsi var gücü ilə çalışırdı. İşğalçılara qarşı mübarizə aparan ordunun mənəvi baxımdan da yüksək ruhda olmasına diqqət edən hökumət bu yönümdə də müəyyən işlərə başlayır.

25 oktyabr 1920-ci ildə “Hakimiyet-i Milliye” qəzetində belə bir elan verilir:

“Şairlərimizin nəzəri-diqqətinə. Millətimizin daxili və xarici istiqlal uğruna girişmiş olduğu mücadiləni ifadə və tərənnümü üçün bir İstiqlal marşı Umur-u Maarif Vəkaləti Cəliləsincə müsabiqəyə çıxarılmışdır. Bu müsabiqə 23 qanun-i əvvəl 1336 tarixinə qədər olub bir heyəti-dəbiyə tərəfindən göndərilən əsərlər arasından seçiləcək və qəbul edilən əsərin mətni üçün beş yüz lirə mükafat veriləcək. Və yenə 500 lirə təhsis ediləcək olan bəstə üçün ayrıca müsabiqə keçiriləcək. Bütün müraciətlər Ankarada Böyük Millət Məclisi Maarif Vəkalətinə edilməlidir”.

23 dekabr 1920-ci ilə qədər təşkil olunan müsabiqəyə göndərilən əsərlərin heç biri bəyənilmir. Dönəmin Maarif naziri Həmdullah Sübhi həmin vaxt Burdur millət vəkili olan, tanınmış şair Mehmet Akifdən niyə müsabiqəyə qatılmadığını soruşur. Məlum olur ki, şair Milli Marş üçün mükafat, yəni pul veriləcəyi üçün qatılmayıb.

Nazir məcbur qalaraq 1921-ci il fevralın 5-də Mehmet Akifə məktub ünvanlayır, xahiş edir ki, son çarəmiz möhtərəm şairin marş yazmasıdır...

Niyə Mehmet Akif?

Mehmet Akif 1873-cü ildə İstanbulda doğulub. Atası Tahir əfəndi Fatih mədrəsəsində müəllim olub. Akif 1885-ci ildə Mülkiyyə məktəbinə daxil olur. Bu zamana qədər isə atasından ərəb dilini, Fatih məscidində isə fars dilini öyrənir. Həmçinin fransızca dərslər alır. Orta məktəb illərindən şeirlə tanış olur.

1888-ci il Akifin həyatına faciə ili kimi düşür. Həm atasını itirir, həm də ailənin yeganə varidatı olan evləri yanır. Buna görə də Mülkiyyə məktəbindən çıxan Mehmet Akif Halkalı Baytar məktəbinə daxil olur. Buranı bitirdikdən sonra məmur kimi fəaliyyətə başlayır, 1898-ci ildə İsmət xanımla ailə həyatı qurur.

1908-ci ildə Məşrutiyyənin elanından sonra Mehmet Akif İttihad və Tərəqqi Partiyasına qatılır. O, partiyanın xalqa təhsil və irşad vermək kimi fəaliyyətləri ilə məşğul olur. Akif dini bir ailədən gəldiyi üçün xilası İslamda görür, amma fransız dilini bildiyi üçün Qərb dünyagörüşünü də ana qaynaqlardan öyrənirdi. O, bu dövrdəki azadlıqdan istifadə edib şeirlərini “Sırat-ı Müstakim” jurnalında çap etdirir. 1911-ci ildə “Safahat”, 1912-də “Süleymaniyyə kürsüsündə”, 1913-də “Haqqın səsləri”, “Fatih kürsüsündə”, 1917-ci ildə “Xatirələr” kitabları nəşr edilir.

Bu dövrlərdə Osmanlının torpaq itirməsi, Balkan savaşlarındakı məğlubiyyət Mehmet Akifin əsərlərində birbaşa özünü göstərir. O, Balkan savaşı dönəmində yaradılan, sonralar isə Qurtuluş savaşı dönəmində milli mücadilənin təşkilatmasında önəmli rol oynayan Milli Müdafiə Cəmiyyətinə bağlı olan Heyəti-Tənviriyyəyə üzv olur. Bu qurumun məqsədi xalqı ədəbiyyat vasitəsilə düşmən işğalına qarşı məlumatlandırmaq idi. Akif bu dövrdə məscidlərdə vəz verərək xalqı birliyə səsləyir.

Mehmet Akif həmçinin 1903-1907-ci illərdə Sultan II Əbdülhəmidə qarşı qurulan komitə olan, 1914-cü ildə Ənvər paşa tərəfindən Hərbiyyə nazirliyinin tərkibinə verilən Təşkilati-Məxsusəyə üzv olur, burada mühüm vəzifə alır. 1914-cü ildə Mehmet Akif Berlinə göndərilir. Burada məqsəd ingilis və fransız müstəmləkələrində yaşayan müsəlmanların Osmanlıya qarşı savaşda iştirak etmələrinin qarşısını almaq idi. 1915-ci ilin mayında o, Ərəbistana göndərilir, buradakı vəzifəsi Şərif Hüseyn üsyanına qarşı olan qəbilələrin dəstəyini almaq idi. Ərəbistan yollarında ikən o, Çanaqqala zəfərinin müjdəsini alır və hıçqırıq içində Allaha şükürlər edir.

I Dünya müharibəsindən sonra yıxılan Osmanlının yerində Türkiyəni qurmaq məqsədi ilə yola çıxan Mustafa Kamal paşa xalqın böyük rəğbətini qazanan Mehmet Akifə ehtiyac duyur. Onu Ankaraya dəvət edir. Akif oğlu Emin bəylə birlikdə 24 aprel 1920-ci ildə Ankaraya gəlir. Onun bu gəlişi dönəmin qəzetlərində böyük əks-səda doğurur. Mustafa Kamalın istəyi ilə o, istefa verən Burdur millət vəkilinin boş qalan yerinə millət vəkili seçilir. Akif bu dövrdəki çıxışlarında Milli mücadilədə məğlub olarlarsa, geri çəkiləcək Vətənlərinin olmadığını xalqa bildirir. Xütbələrinin birində xalqa deyir:

“Kölənin cümə namazı qəbul olunmaz. Hürriyyəti əldə edib sonra cüməyə gedəcəksiniz”.

Başqa bir çıxışında isə belə deyir:

“Milli hərəkat əleyhində olanların sözlərinə qulaq asmayın. Çünki onlar xalqımızı kölə etmək istəyirlər”.

Beləliklə, İstiqlal marşının yazıldığı dönəmə qədər Mehmet Akif artıq xalq içində həm milli mücadilə tərəfdarı, həm islami birlik çağırışçısı, həm də məşhur şair kimi tanınırdı və buna görə də marşın Mehmet Akifin yazması istənilirdi. Şair isə həm yaşına görə müsabiqəyə qatılmağı doğru hesab etmir, həm də ortada pul məsələsi olduğu üçün uyğun hesab etmir. Nəhayət, nazirin məktubu, dostlarının xahişi və pulun bir xeyriyyə qurumuna veriləcəyi şərtindən sonra şair marş yazmağa razılaşır.

Milli marşı Mehmet Akif Tacəddin dərgahında yazır. Həmin dərgahda yaşayan Konya millət vəkili Hafiz Bəkir əfəndi bu barədə yazır:

“Ustad bir gecə birdən yuxudan oyanır. Kağız axtarır, tapa bilməyincə, qələmi ilə yatağının divarına marşın “Mən əzəldən bəridir hürr yaşadım hürr yaşarım...” misrası ilə başlayan qitəsini yazar. Mən sabah namazına qalxdığım zaman ustadı bıçağı ilə divardakı yazısını silərkən gördüm”.

10 gün içində tamamlanan şeir 17 fevral 1921-ci ildə “Sebiülreşad” dərgisinin ilk səhifəsində “Qəhrəman ordumuza ithaf” başlığı ilə yayımlanır. 5 gün sonra şeirin millət vəkillərinə paylanılmasına qərar verilir. 1 mart 1921-ci ildə marş Məclisin gündəminə çıxarılır, 12 günlük müzakirədən sonra qəbul edilir.

Mətnin qəbulundan sonra artıq marş adını aldığı üçün millət vəkilləri ikinci dəfə marş oxunarkən ayaq üstə dinləyirlər. Marşı bəyənən Mustafa Kamal bu barədə deyir:

“Bu marş bizim inqilabımızın ruhunu anladır... İstiqlal marşında mücadiləmizi anlatması baxımından böyük mənası olan misralar vardır. Ən bəyəndiyim yer bu misralardır: “Haqqıdır hürr yaşamış bayrağımın hürriyyət, haqqıdır Haqqa tapan millətimin istiqlal”. Mənim bu millətdən əsla unutmamasını istədiyim misralar budur. Bu o deməkdir ki, əfəndilər, Türkün hürriyyətinə toxunula bilməz”.

Müsabiqənin qalibinə verilən pula gəlincə, şair qazandığı 500 lirəni yoxsul qadın və uşaqlara iş öyrədən Darülmesai adlı quruma verir. Həmin vaxt isə şairin qışda geyinməyə paltosu yox idi. Dostlarından biri 500 lirəni özünə xərclməsinin daha doğru olduğunu söyləməsinə hiddətlənə şair iki ay ərzində onu dindirməmişdi.

Marşın bəstələnməsi prosesi isə daha uzun sürür. Müsabiqə elan edilir, müxtəlif variantlar ortaya çıxır. Nəhayət, 1930-cu ildə Osman Zəki Üngör bəyin bəstəsi qəbul edilir.

Mehmet Akif isə 29 dekabr 1936-cı ildə İstanbulda vəfat edir. Xəstə yatağında ikən dostlarının İstiqlal marşı ilə bağlı sualına belə cavab verir:

“İstiqlal Marşı... O günlər necə səmimi, həyəcanlı günlər idi. O şeir millətin o günkü həyəcanının ifadəsidir... O şeir bir daha yazıla bilməz. Onu kimsə yaza bilməz. Onu mən də yaza bilmərəm. Onu yazmaq üçün o günləri görmək, o günləri yaşamaq lazım idi. O şeir artıq mənim deyil. O millətindir və mənim millətə qarşı ən qiymətli hədiyyəmdir”.

***

Ədirnəqapı şəhidliyinə Nuru paşanın məzarını ziyarət etdiyim zaman Mehmet Akifin də ruhuna dualar oxudum. Şəhidlikdən keçən hər kəs mütləq şəkildə ayaq saxlayıb, ya bir Fatihə oxuyur və ya foto çəkərək yollarına davam edirdilər. Məzarının hər tərəfində Türkiyə bayrağı olan Mehmet Akif burada şair Süleyman Nazıf, fikir adamı Əhməd Naim Babanla birlikdə əbədi rahatlıq içində yatmaqdadır. Deyilənə görə, Mehmet Akif dostu Süleyman Nazıfın yanında dəfn edilməyi özü vəsiyyət edibmiş.

Sonda Mehmet Akifin məzarından çəkdiyimiz fotoları təqdim edirik:

Dilqəm ƏHMƏD